मांडूक्योपनिषद
मांडुक्योपनिषद हे अथर्ववेद शाखेतील एक उपनिषद आहे . हे उपनिषद संस्कृत भाषेत लिहिलेले आहे. त्याचे निर्माते वैदिक काळातील ऋषी मानले जातात. उपनिषदांमध्ये सांगितलेले जग आणि भूतकाळ, भविष्यकाळ आणि वर्तमानकाळ आणि त्यांच्या पलीकडे जे काही नित्य घटक सर्वत्र पसरलेले आहेत. हे सर्व ब्रह्म आहे आणि हा आत्मा देखील ब्रह्म आहे. आत्मा चतुष्पाद आहे, म्हणजेच जागरण, स्वप्न, निद्रा आणि तुरिया या त्याच्या प्रकट होण्याच्या चार अवस्था आहेत. या उपनिषद मध्ये, या प्रमाणात एक अद्वितीय स्पष्टीकरण देऊन ओम , मूळ आणि ताल या जिवंत अस्तित्त्व आणि विश्व पासून ब्राह्मण आणि ओळख किंवा तीन न साजरा सुधारण्यावर जोर दिला करण्यात आले आहे. याशिवाय वैश्वानर या शब्दाचे वर्णन इतर ग्रंथांमध्येही आढळते. मांडूक्य उपनिषद हे छोट्या उपनिषदांपैकी एक असून त्याचे वर्गीकरण अथर्ववेदासोबत केले जाते. मुक्तिकोपनिषदात दिलेल्या १०८ उपनिषदांच्या यादीमध्ये या उपनिषदाचा क्रमांक सहावा आहे. हे गद्यात्मक असून यात एकूण १२ मंत्र आहेत. यापैकी काही मंत्रांचा संबंध ऋग्वेदाशीही जोडला जातो. हे उपनिषद् ओम्‌ (ॐ) या अक्षराची चर्चा करते, चेतनेच्या चार अवस्थांचा सिद्धांत मांडते आणि आत्म्याच्या अस्तित्त्वाचे आणि स्वरूपाचे प्रतिपादन करते. मांडूक्य उपनिषदाचे खास वैशिष्ट्य असे की मुक्तिकोपनिषदातील श्रीराम आणि हनुमान यांच्यामधील संवादानुसार मोक्षप्राप्तीसाठी हे एकच उपनिषद् पुरेसे आहे असे प्रभू श्रीरामांनी म्हटलेले आहे. मुक्तिकोपनिषदातील ११ मुख्य उपनिषदांमध्ये मांडूक्य उपनिषदाचा पहिला क्रमांक आहे. या उपनिषदावर गौडपादाचार्य यांच्या कारिका आहेत. हिंदू तत्त्वज्ञान आणि बौद्ध तत्त्वज्ञान यांच्यामधील परस्परसंबंध दाखवण्यासाठी ज्या संहितांचा वारंवार उल्लेख केला जातो त्यांपैकी मांडूक्योपनिषद एक आहे.
व्युत्पत्ती
[संपादन]मांडूक्य या या शब्दाची उत्पत्ती ‘मंडूक’ या शब्दापासून झाली असावी असे मानले जाते. या शब्दाचे अनेक अर्थ आहेत. बेडूक, घोड्याची एक विशिष्ट प्रजाती, घोड्याच्या खुरांचे तळ किंवा आध्यात्मिक तणाव असे याचे काही अर्थ होतात. काही लेखकांनी मांडूक्य उपनिषदाच्या नामाभिधानामागे बेडूक हा अर्थ असल्याचे सुचविलेले आहे. ‘मन’ याचा अर्थ हृदय किंवा मन आणि ‘डूक’ याचा दुःख याचा अर्थ तणाव किंवा दुःख निर्माण करणाऱ्या अडचणी. परमेश्वराबाबतचे आकलन चुकीचे असल्यास किंवा असे आकलनच नसल्यास दुःख किंवा तणाव निर्माण होऊ शकतो, अशीही व्युत्पत्ती मांडली जाते.
अवस्था
[संपादन]- जागृत अवस्थेत असलेल्या आत्म्याला वैश्वानर म्हणतात, कारण या रूपात सर्व जण एका योनीतून दुसऱ्या योनीत जात असतात. या अवस्थेतील आत्मा बहिर्मुखी होऊन "सप्तांग" आणि स्थूल वस्तूंचा रस इंद्रिये आणि १९ मुखांमधून घेतो. त्यामुळे तो बहिर्मुख आहे.
- दुसरी तेजस नावाची स्वप्नस्थिती आहे, ज्यामध्ये आत्मा अंतर्ज्ञानाने जागरूक राहून, मनाच्या स्पंदनाद्वारे, बुद्धीवर पडलेल्या विविध संस्कारांच्या माध्यमातून, सात अवस्थांचे अनुभव घेतो आणि 19 मूर्खांपासून जागृत अवस्थेचा आनंद घेतो. शरीर
- झोपेचा तिसरा टप्पा, म्हणजेच गाढ झोपेची लय प्राप्त होते आणि आत्म्याची स्थिती आनंदमय ज्ञानाचे मूर्त स्वरूप बनते. या कारणास्तव, तो सर्वज्ञ, सर्वज्ञ आणि आंतरिक अस्तित्त्व आहे आणि सर्व प्राण्यांच्या उत्पत्तीचे आणि लयचे कारण आहे.
- परंतु या तीन अवस्थांच्या पलीकडे, आत्म्याची चौथी अवस्था , म्हणजे तुरिया अवस्था, हे त्याचे खरे आणि अंतिम स्वरूप आहे, ज्यामध्ये तो अंतर्ज्ञानी आहे,ना पूर्व प्रज्ञा,ना या दोघांचा संयोग,ना सुगम, न समजण्याजोगा,ना अज्ञान. , परंतु अदृश्य. , अव्यवहार्य, अग्राह्य, अलक्षण, अकल्पनीय, अव्यपदेश, एकात्मप्रत्ययसार, शांत, शिव आणि अद्वैत, जेथे जग, आत्मा आणि ब्रह्म यांच्यातील भेदाचे अस्तित्त्व नाही (मंत्र ७वा)
काळ व स्वरूप
[संपादन]उपनिषदांच्या रचनेच्या काळाबाबत विद्वानांचे एकमत नाही. काही उपनिषदे वेदांच्या मूळ संहितांचा भाग मानली जातात. वेद हे सर्वात जुने आहेत. काही उपनिषदे ब्राह्मण्य आणि आरण्यक ग्रंथांचा भाग मानली जातात. त्यांची रचना संहितांनंतरची आहे. हिंदू धर्मातील श्रुती धर्मग्रंथांमध्ये उपनिषदे महत्त्वाची आहेत. ते वैदिक साहित्याचा अविभाज्य भाग आहेत. उपनिषदांमध्ये, कर्मकांडांना 'कनिष्ठ' संबोधून ज्ञानाला महत्त्व दिले गेले कारण ज्ञान स्थूल (जग आणि पदार्थ) पासून सूक्ष्म (मन आणि आत्मा) कडे घेऊन जाते. ब्रह्म , जीव आणि जगाचे ज्ञान प्राप्त करणे ही उपनिषदांची मूलभूत शिकवण आहे. उपनिषदे हा भारतीय आध्यात्मिक विचारांचा मूळ पाया आहे, भारतीय आध्यात्मिक तत्त्वज्ञानाचा स्रोत आहे.