नुक्ता

नुक्ता देवनागरी, गुरमुखी, आणि अन्य ब्राह्मी परिवाराच्या लिपि मध्यें कोणत्याही व्यंजन अक्षरच्या खाली लावल्या जाणाऱ्या बिंदुस म्हणतात . नुक्तांमुळे संबंधीत व्यंजनाच्या उच्चारणात परीवर्तन येते . जसेकी 'ज'च्या खाली नुक्ता लावल्याने. 'ज़' बन जाता आहे आणि'ड' के नीचे नुक्ता लावल्याने. 'ड़' होते. नुक़्ते अशा उच्चार व्यंजनांना बनवण्या करीता उपयोगहोते आहे जो पहिल्या पासून मूळलिपि मध्यें नसेल, जसे कि 'ढ़' मूळदेवनागरी वर्णमाला मध्यें नव्हता आणि न तो संस्कृत मध्यें होता. अरबी-फ़ारसी लिपि मध्यें सुद्धा अक्षरां मध्यें नुक़्तोंचा उपयोगहोतो, जसे की 'ur'चा उच्चारण 'र' आहे तर याच अक्षरा मध्यें नुक्ता लावून 'ur' लिहिल्याने याचा उच्चारण 'ज़' असे होते.

'नुक्ता' शब्द की जड़ें आणि हिंदी मध्यें अन्य उपयोग

मूळरूप से 'नुक्ता' अरबी भाषा का शब्द आहे आणि याचा अर्थ'बिंदु' होतो. साधारण हिंदी-उर्दू मध्यें याचाअर्थ 'बिंदु'च होतो. उदाहरण के करीता:

• नुक्ता-ए-नज़र - याचाअर्थ 'दृष्टि का बिंदु' यानि 'दृष्टिकोण' होता आहे
• नुक्ता उठाना - याचाअर्थ किसी चीज़ के बारे मध्यें चर्चा उठाना होता आहे
• नुक्ताचीनी करना - याचाअर्थ छोटी-छोटी बातों (बिन्दुओं) को लेकर चूॅं-चूॅं या बहस करना होता आहे
• नुक्ता लगाना - किसी पर धब्बा, दोष या आरोप लगा देना

मराठी

मराठी भाषेत एकाच अक्षराचे जवळपास साराखी दोन उच्चारणे असली तरी सहसा ती वेगळी दाखवली जात नाहीता त्यामुळे मराठी भाषेत क्वचीत अपवादात्मक स्थिती सोडता नुक्ता टिंबे वापरली जात नाहीत. शिवाय अशा उच्चारणांना स्वतंत्र व्यंजनाचा दर्जाही मराठीत प्राप्त होत नाही.

नुक्ता असलेली अक्षरे

हिंदी मध्यें उपयोग होणारे नुक़्तेदार अक्षर आणि त्यांचेशिवाय नुक्ता असणारे रूप खालील सारणीत दिले आहे. त्यांचेहन्टेरियन लिप्यन्तरण आणिअन्तर्राष्ट्रीय ध्वन्यात्मक वर्णमाला चिह्न सुद्धादिले आहे. जिथेउपलब्ध आहे त्यांचेकरीता एक वाजवता येणारे ध्वनि सुद्धादिली आहे.

नुक्ता-रहित			नुक्ता-सहित
क	k /k/		क़	q /q/
ख	kh /kʰ/		ख़	k͟h /x/
ग	g /g/		ग़	g͟h /ɣ/
ज	j /dʒ/		ज़	z /z/
झ	jh /jʰ/		झ़	zh /ʒ/
ड	ḍ /ɖ/		ड़	ṛ /ɽ/
ढ	ḍh /ɖʱ/		ढ़	ṛh /ɽʱ/
फ	ph /pʰ/		फ़	f /f/

यांनासुद्धापहा

• देवनागरी