नुक्ता

नुक्ता देवनागरी, गुरमुखी, आणि अन्य ब्राह्मी लिपी परिवारामध्ये कोणत्याही व्यंजन अक्षरच्या खाली लावल्या जाणाऱ्या बिंदुस म्हणतात. नुक्तांमुळे संबंधीत व्यंजनाच्या उच्चारणात परिवर्तन येते. जसेकी 'ज'च्या खाली नुक्ता लावल्याने 'ज़' बनून जात आहे आणि 'ड'च्या खाली नुक्ता लावल्याने 'ड़' होते. नुक़्ते अशा उच्चार व्यंजनांना बनवण्याकरिता उपयोग होतो आहे जो पहिल्यापासून मूळ लिपीमध्ये नसेल, जसे कि 'ढ़' मूळदेवनागरी वर्णमालेमध्ये नव्हता आणि नाही तो संस्कृत मध्ये होता. अरबी-फारसी लिपीमध्ये सुद्धा अक्षरांमध्ये नुक़्तोंचा उपयोग होतो, जसे की 'ur'चा उच्चारण 'र' आहे, तर याच अक्षरामध्ये नुक्ता लावून 'ur' लिहिल्याने याचा उच्चारण 'ज़' असे होते.

'नुक्ता' शब्दाचा मूळ आणि हिंदीमध्ये अन्य उपयोग

मूळरूप से 'नुक्ता' अरबी भाषा का शब्द आहे आणि याचा अर्थ 'बिंदु' होतो. साधारण हिंदी-उर्दू मध्ये याचा अर्थ 'बिंदु'च होतो. उदाहरणकरीता:

• नुक्ता-ए-नज़र - याचा अर्थ 'दृष्टि का बिंदु' यानि 'दृष्टिकोन' होता आहे
• नुक्ता उठाना - याचा अर्थ किसी चीज़ के बारे मध्यें चर्चा उठाना होता आहे
• नुक्ताचीनी करना - याचा अर्थ छोटी-छोटी बातों (बिन्दुओं) को लेकर चूॅं-चूॅं या बहस करना होता आहे
• नुक्ता लगाना - किसी पर धब्बा, दोष या आरोप लगा देना

मराठी

मराठी भाषेत एकाच अक्षराचे जवळपास साराखी दोन उच्चारणे असली तरी सहसा ती वेगळी दाखवली जात नाहीता त्यामुळे मराठी भाषेत क्वचीत अपवादात्मक स्थिती सोडता नुक्ता टिंबे वापरली जात नाहीत. शिवाय अशा उच्चारणांना स्वतंत्र व्यंजनाचा दर्जाही मराठीत प्राप्त होत नाही.

नुक्ता असलेली अक्षरे

हिंदीमध्ये उपयोग होणारे नुक़्तेदार अक्षर आणि त्यांच्याशिवाय नुक्ता असणारे रूप खालील सारणीत दिले आहे. त्यांचे हन्टेरियन लिप्यन्तरण आणि आंतरराष्ट्रीय ध्वन्यात्मक वर्णमाला चिन्ह सुद्धा दिले आहे. जिथे उपलब्ध आहे त्यांचेकरीता एक वाजवता येणारे ध्वनी सुद्धा दिली आहे.

नुक्ता-रहित			नुक्ता-सहित
क	k /k/		क़	q /q/
ख	kh /kʰ/		ख़	k͟h /x/
ग	g /g/		ग़	g͟h /ɣ/
ज	j /dʒ/		ज़	z /z/
झ	jh /jʰ/		झ़	zh /ʒ/
ड	ḍ /ɖ/		ड़	ṛ /ɽ/
ढ	ḍh /ɖʱ/		ढ़	ṛh /ɽʱ/
फ	ph /pʰ/		फ़	f /f/

हे सुद्धा पहा

• देवनागरी