नरहरी सोनार

संत नरहरी सोनार वारकरी संप्रदायातील प्रथम शैव उपासक होते. पण एकदा शिव आणि विठ्ठल एकच आहेत असा त्यांना साक्षात्कार झाला आणि त्यांनी आपला जीवनमार्ग विठ्ठलमय करून टाकला. रामचंद्र- कृष्णदास-हरिप्रसाद-मुकुंदराज-मुरारी-अच्युत आणि नरहरी नारायण अशी त्यांची वंशपरंपरा सांगण्यात येते. त्यांचा जन्म श्रावण शुक्ल १३ला इ.स.११९३ शके १११५ च्या आसपास पंढरपूर येथे झाला.

“परधावी नाम संवत्सरे शके अकराशे पंधरा । प्रातःकाळी जन्मला नरहरी ।। श्रावण मास शुक्लपक्ष त्रयोदशी । नक्षत्र अनुराधा बुधवारी ।”

संत नरहरी सोनार यांची जयंती श्रावण शुद्ध/शुक्ल त्रयोदशी या दिवशी, आणि पुण्यतिथी माघ वद्य तृतीयेला असते. नरहरीच्या पत्नीचे नाव गंगा मंगळवेढ्या जवळील ब्रह्मपूरी गावच्या श्रीपती पोतदार यांची मुलगी तर मुलांची नावे नारायण व मल्लीनाथ अशी होती. त्यांचे वडील श्री अच्युतराव व आईचे नाव सावित्री बाई असे होते. त्यांना नाईक, पोतदार( हे उपनाम दक्षिण भारतात पत्तार या शब्दापासुन झाले म्हणून विश्वकर्मीय सोनारांना ही उपाधी आहे, पूर्वी सोनार समाजात पोटशाखा नव्हत्या. समाज व्यापारासाठी इतरत्र गेला तेव्हा काल देश परत्वे खान पान, राहणी बदलली ब्राह्मण - पांचाळ व दैवज्ञ, क्षत्रीय - लाड व आयर/ अहिर, वैश्य - वैश्य, लिंगायत, बंजारा, सोनी व इतर असे वर्ण व्यवस्था झाली त्या आधी संपुर्ण समाज विश्वकर्मा ब्राह्मण समाजच होता. सगळे एकच असून नंतर भेद निर्माण झाला. ), सोनार अस्या उपाध्या प्राप्त होत्या तसेच संत नरहरी महाराज हे वयोवृद्ध संत असल्यामुळे संतजन त्यांना महामुनी सुद्धा म्हणत असत.त्यामुळे महाराज महामुनी सोनार नावाने ओळखले जातात. ( संत नामदेव महाराज, संत चांगदेव व मालू कवींनी आरती व अभंगात याचा उल्लेख केला आहे तो तपासून घ्यावा.. मालूतारणची मुळप्रत उपलब्ध नसून संस्कारीत प्रत आहे त्यातील बदललेला मजकुर तपासावा)

महाराजांच्या शिव-भक्ती विषयी थोडक्यात

“नरहरी सोनार पोतदार पंढरीचा ।काया वाचा मने शिवभक्त ।। आडनाव उदावंत मुळ मेहत्रे वतन । मिरासी दुकान महाद्वारी ।।”

विविध अठरापगड जाती जमातीच्या संतांनी एकत्र येऊन वारकरी संप्रदाय वाढविण्याचा प्रयत्न केला आहे. यात पंढरपूरमधील संत नरहरी सोनार यांनी आपल्या भक्तीचा ठसा महाराष्ट्रभर उमटविला होता. संत नरहरी सोनार यांचा व्यवसाय दागिने बनवण्याचा होता. त्यांची कलाकुसर त्यावेळेस चांगली प्रसिद्ध होती. त्यांनी आपल्या कलेच्या जोरावर पंढरपुरात व्यवसायाचा चांगला जम बसविला होता. संत नरहरी सोनार हे एक प्रसिद्ध शिवभक्त होते. त्यांच्या घरात शिवभक्ती परंपरेने चालत आली होती. त्यांच्या या भक्तीची चर्चा पंढरपुरामध्ये मोठ्या प्रमाणावर होती. रोज सकाळी उठल्यावर ते शिव-आराधना करीत असे. रोज पहाटे जोतिर्लिंगावर ते बेलपत्र वाहीत. ते कट्टर शिवभक्त असल्याने दुसऱ्या देवावर त्यांची फारशी श्रद्धा नव्हती, यामुळे काही जणांना त्यांच्या या वृत्तीचा राग येत असे.

एकदा एका विठ्ठलभक्त सावकारासाठी त्यांनी सोन्याची साखळी बनवली. मंदिरात जाऊन विठ्ठलाच्या कमरेला सोनसाखळी घातली पण ती एक वीतभर जास्त झाली होती म्हणून सावकाराने आपल्या सेवकाला संत नरहरी सोनार याच्याकडे पाठविले व साखळीचे माप बरोबर करून आणण्यास सागितले. संत नरहरी सोनार यांनी साखळीचे माप त्याप्रमाणे करून दिले. परंतु विठ्ठलाला साखळी घातल्यावर पुन्हा माप जास्त झाले यामुळे नरहरी सोनार गोंधळून गेले. माप बरोबर देऊनही असे कसे होत आहे या विचारात ते पडले शेवटी स्वतः मंदिरात गेले. स्वतःच्या डोळ्यावर पट्टी बांधून नरहरी सोनार विठ्ठलाच्या मूर्तीसमोर गेले व जेव्हा सोनसाखळी कमरेला बांधू लागले तेव्हा त्यांच्या हाताला व्याघ्र चर्मे लागली. सोनारांचे हात गळयापर्यंत गेले तर त्यांना गळ्यात शेष नाग असल्याचे जाणवले. नरहरी सोनारांनी लगेच आपल्या डोळ्यावरील पट्टी काढली. बघतात तर काय समोर विठ्ठलाचीच मूर्ती होती. पुन्हा त्यांनी डोळ्यावर पट्टी बांधली परत पुन्हा तेच. यामुळे ते खूपच गोधळून गेले. शेवटी प्रत्यक्ष परमेश्वराने त्यांना दर्शन देऊन सांगितले की पांडुरंग परमात्माच शंकर भगवान आहे. शिव आणि विष्णू भिन्न नाहीत एकच आहेत, हे सर्व देव विठ्ठलातच सामावलेले आहेत. यानंतर ते विठ्ठलाच्या भक्तीमध्ये बुडून गेले व पांडुरंगला म्हणाले,

देवा तुझा मी सोनार । तुझे नामाचा व्यवहार ।।

नरहरी महाराजांचा जन्मच हरि-हराचा वाद मिटविण्यासाठी झाला. नरहरी महाराजांच्या घराण्याचे मूळ पुरुष रामचंद्र सदाशिव सोनार होते असे असे म्हणले आहे.

संत नरहरी सोनार हे वडिलोपार्जित सुवर्णकाम करीत असल्याने त्यांचे आडनाव पुढे सोनार असे झाले. त्यांचे वंशज मुळचे पैठण चे, देवगिरीवर नाईक पद मिळाले. पंढरपुरला दरोडेखोरापासुन बचावासाठी रामचंद्र हे आले होते. मुरारी यांनी काशीला जाऊन राज सन्मान मिळवला. तिथे मुरारी घाट ही आहे. ( अलीकडच्या काळात ८४ घाट आहेत पूर्वी यांची संख्या २३ होती. त्यातील आजचा लाली घाट हाच पूर्वी मुरारी घाट होता)

समाधी - १) पार्थिव संवत्सरे शके बाराशते । तयावरी सप्ते वर्षे झाली ।।१।। रुक्मादेवीवर नाम विठ्ठलराणा । नरहरी दुकाना काम करी ।।२।। शुद्धमास पौर्णिमेचा पाडवा । आठवले केशवा दुःख मोठे ।।३।।

२) हाहाःकार झाला दानवीमानवी । ऋषी वृंदापाही देवादीकी ।।१।।नरहरी बैसला हरिकटी स्थानी । पाहता लोचनी संतकाळी ।।२।। खुणाखुण व्यक्त खुणाचे ते व्यक्त । ते संत भाविक एकसरा ।।३।।नामा म्हणे तेव्हा होतो मी जवळी । नरहरी वनमाळी एक झाला ।।४।।

त्याकाळी समाधीचा खुप मोठा उत्सव साजरा करण्यात आला साक्षात मायबाप विठ्ठल रुक्मिणी सहीत संत ज्ञानदेव, संत निवृत्ती, संत चोखामेळा, संत नामदेव उपस्थित होते. शेवटी

“निवृत्ती मुख धरीले । ज्ञानदेवा करविले पूजन नरहरीचे।।”

१० दिवस कथा कीर्तन होते शेवटी दशक्रिया विधी जेवन दिले. समाधी पंढरपूर येथे विठ्ठल मंदिरा समोर महाद्वारात मल्लीकार्जुन मंदीरा शेजारी आहे. सर्वात वयोवृद्ध संत म्हणून नरहरी महाराजांना पाहील जाते. अंतसमयासी ते ९२ वर्षाचे होते तेव्हा संत ज्ञानेश्वर १२ व संत नामदेव ४२ वयाचे होते.

चित्रपट

• नरहरी सोनार यांच्या जीवनावर कटिबंध नावाचा मराठी चित्रपट आहे. त्याचे लेखन नवनाथ पवार यांनी केले असून, दिग्दर्शन मुकुंद भुजबळ यांचे आहे. निर्मिती संजय जाधव यांची आहे. रमेश औटी यांनी उत्कृष्ट संपादन पार पाडले. हा चित्रपट २६ ऑगस्ट २०१९ रोजी प्रदर्शित झाला
• नरहरी-नरहरी ( चित्रपट ) (निर्माते - वासुदेव शाश्वत अभियान) (२०१६)
• संत नरहरि सोनार - मराठी भक्तिपूर्ण फिल्म (निर्माते - समीर देशमुख, किरण रोंडे) (२०१५)

पुस्तके

• संत नरहरी सोनार -( बाळकृष्णशास्त्री क्षीरसागर, इस.१९०१)
• संत नरहरी सोनार महाराजांचे चरीत्र - (श्री पालकर, कराड)
• संत नरहरी सोनार - सौ मंगल सिन्नरकर
• संत नरहरी सोनार - प्रा काटकर, नाशिक
• “भक्तीआर्णव - संत नरहरी महाराज”, संपुर्ण अभंग गाथा, स्तोत्रे, संत नामदेव महाराज कृत समाधी प्रकरण व आरती - ( श्री आशिषानंदजी धारूरकर)
• श्री संत नरहरी सोनार चरित्र (लेखक - प्रा.बाळकृष्ण लळीत)
• संत नरहरी सोनार (डॅा. मनोहर रोकडे)

• संत शिरोमणि 'श्री नरहरि सोनार' (एक जीवन परिचय) - श्री राजु साह

पुण्यतिथी

संपुर्ण भारतभर व विदेशात सर्व संप्रदायात माघ कृष्ण तृतीयेला पुण्यतिथी ( हरिएैक्य दिन) साजरा केला जातो..

“तृतीया आचरता घडे पितृतिथी । पितर ते येती भोजनासी ।। ऐसे बोलोनीया रुक्मादेवीवर । निरोप साचार सर्वा वदे ।।”

माघ कृष्ण तृतीयेला श्री संत नरहरी महाराज पुण्यतिथी महोत्सव होतो. सर्व शाखीय सुवर्णकार समाज भक्ती भावाने पुजन व उत्सव साजरा करतो..

अभंग

नरहरी सोनारांच्या नावावर फार ६३ अभंग उपलब्ध आहेत. 'सवंगडे निवृत्ती सोपान मुक्ताई', 'शिव आणि विष्णू एकचि प्रतिमा', माझे प्रेम तुझे पायी', आणि देवा तुझा मी सोनार | तुझे नामाचा व्यवहार' हे अभंग विशेष प्रसिद्ध आहेत.

१)देवा तुझा मी सोनार । तुझे नामाचा व्यवहार ।। देह बागेसरी जाणे । अंतरात्मा नामसोने ।। त्रिगुणाची करून मूस । आत ओतिला ब्रम्हरस ।। जीव शिव करूनी फुंकी । रात्रन्‌दिवस ठोकाठाकी ।। विवेक हातवडा घेऊन । कामक्रोध केला चूर्ण ।। मन बुद्धीची कातरी । रामनाम सोने चोरी ।। ज्ञान ताजवा घेऊन हाती । दोन्ही अक्षरे जोखिती ।। खांद्या वाहोनी पोतडी । उतरला पेंल थंडी ।। नरहरी सोनार हरीचा दास । भजन करा रात्रन्‌दिवस ॥

२) काय तुझी थोरी वर्णू मी पामर । होसी दयाकर कृपानिधी ।। तुझ सरशी दया नाही आणिकासी । असे हृषीकेशी नवल एक ।। जन हो जोडी करा नाम कंठी धरा । जणे चुके फेरा गर्भवासी । नरदेही साधन समता भवभक्ती । निजध्यास चित्ती संतसेवा । गरुपदी निश्चळ परब्रह्म पाही नरहरी राहे एक चित्ते ॥

३) पापांचे पर्वत मोठे मोठे झाले । शरीर नासले अधोगती ॥ जन्मांतरी केले अवघे व्यर्थ गेले । देह नासले हो क्षणामाजी ॥ जिणे अशाश्वत देह नाशवंत । अवघे सारे व्यर्थ असे देखा ॥ काही नाही दान काही नाही पुण्य । जन्मासी येऊनी व्यर्थ जाय ॥ परोपकार काहीनाही केला देवा । सद्गुरू केशवा ह्रदयी घ्यावा ॥ सारामध्ये सार नाम असे थोर । ह्रदयी निरंतर नरहरीच्या ॥

संत नरहरीसोनार

संत नरहरीसोनारांचे अभंग

१.

नव्हें तें सगुण नव्हे तें निर्गुण । जाणती हे खूण तत्त्वज्ञानी ॥ १ ॥ आहे तें अंबर निःशब्द निराळ । अद्वय केवळ जैसें तैसे ॥ २ ॥ म्हणे नरहरी सोनार तैं क्षरना अक्षर । परेहुनी परात्पर ब्रह्म जैसें ॥ ३ ॥

२.

अनुहात ध्वनी करित निशिदिनीं । मन हें लुब्धुनी गेलें तया ॥ १ ॥ अखंड हें मनीं स्मरा चिंतामणी । ह्रदयीं हो ध्यानीं सर्वकाळ ॥ २ ॥ अखंड हें खेळें जपे सर्व काळीं । ह्रदयकमळीं आनंदला ॥ ३ ॥ प्रेम अखंडित निशिदिनीं ध्यात । नरहरीसी पंथ दाखविला ॥ ४ ॥

३.

ऐरावती बहु थोर । त्याला अंकुशाचा मार ॥ १ ॥ व्याघ्र बहु भयंकर । त्याला सांपळा हो थोर ॥ २ ॥ सर्पविष हो विखार । मंत्रवल्ली केली थोर ॥ ३ ॥ देह जठराग्नी भारी । अन्नपाणी शांत करी ॥ ४ ॥ गुरू गैबीनाथ । नरहरी दास हा अंकित ॥ ५ ॥

४.

काय तुझी थोरी वर्णूं मी पामर । होसी दयाकर कृपानिधी ॥ १ ॥ तुजसरशी दया नाहीं आणिकासी । असे ह्रषीकेशी नवल एक ॥ २ ॥ जन हो जोडी करा नाम कंठीं धरा । जेणें चुके फेरा गर्भवासी ॥ ३ ॥ नरदेही साधन समता भावभक्ति । निजध्यास चित्तीं संतसेवा ॥ ४ ॥ गुरुपदीं निश्चळ परब्रह्म पाहे । नरहरी राहे एकचित्तें ॥ ५ ॥

५.

काहीं करीना उपाय । दिवसें दिवस व्यर्थ जाय ॥ १ ॥ संसारीं नाहीं समाधान । न चुकती जन्ममरण ॥ २ ॥ शेण लोणी सोनें कांसें । एक मोले विके कैसें ॥ ३ ॥ दुर्जनसंग त्यागावा । संतसंग तो धरावा ॥ ४ ॥ नरहरी जोडोनियां कर । उभा सेवे निरंतर ॥ ५ ॥

६.

कृपा करी पंढरीनाथा । दीनानाथ तूं समर्था ॥ १ ॥ अपराध करीं क्षमा । तुझा न कळे महिमा ॥ २ ॥ करीं भक्ताचा सांभाळु । अनाथाचा तूं कृपाळु ॥ ३ ॥ आम्ही बहुत अन्यायी । क्षमा करी विठाबाई ॥ ४ ॥ आलों पतीत शरण । पावन करीं नारायण ॥ ५ ॥ पापी अमंगळ थोर । कृपा करीं दासावर ॥ ६ ॥ मी तरी अवगुण बहुत । दयाकरीं पंढरीनाथ ॥ ७ ॥ दयासागरा अनंता । कृपा करीं पंढरिनाथा ॥ ८ ॥ तुझें नामामृत सार । नरहरि जपे निरंतर ॥ ९ ॥

७.

कृपाळु समर्था सद्‍गुरू अनंता । गुरू कृपावंता दया करीं ॥ १ ॥ अनाथ अपराधी तारी हा भवाब्धी । मृगजळ नदी तारी देखा ॥ २ ॥ दीनाचा दयाळु भक्तांचा कनवाळु । करितां सांभाळु हरिभक्ताचा ॥ ३ ॥ हरिनाम उच्चारी देव कृपा करी । भक्तांचा कैवारी पांडुरंग ॥ ४ ॥ कृपाळु भगवंते पुरविला हेत । मुखीं नामामृत नरहरी ॥ ५ ॥

८.

चंद्रभागा तीर्थ पुरविला हेत । मनींचा मनोरथ अंतरींचा ॥ १ ॥ स्नान संध्या केली संध्यावळी झाली । गई वळत्या केली गोपाळपुरीं ॥ २ ॥ पांडुरंग न कळे आम्हा । नरहरी सप्रेमा सद्गदीत ॥ ३ ॥

९.

चित्ताऱ्या चितरें काढी भिंतीवरी । तैसें जग सारे अवघे हें ॥ १ ॥ पोरें हो खेळती शेवटीं मोडिती । टाकूनियां जाती आपुल्या घरा ॥ २ ॥ तैसे जन सारे करिती संसार । मोहगुणें फार खरें म्हणती ॥ ३ ॥ कैसी जड माती चालविली युक्ति । नानापरी होती देह देवा ॥ ४ ॥ कांहीं साध्य करा साधुसंग धरा । नाम हें उच्चारा नरहरी म्हणे ॥ ५ ॥

१०.

चरणीं ठेविले पद्मतीर्थ झालें । गरुडपारीं केलें रामतीर्थ ॥ १ ॥ भागीरथीतीरीं राम धनुर्धारी । अहिल्या उद्धरी क्षणमात्रें ॥ २ ॥ पताकांचा भार नामाचा गजर । प्रेमाचा पाझर साधुसंतां ॥ ३ ॥ संतांचा हा दास नरहरी सेवेस । राहो रात्रंदिवस नाम घेत ॥ ४ ॥

११.

जग हें अवघें सारें ब्रह्मरूप । सर्वांभूतीं एक पांडुरंग ॥ १ ॥ अणुरेणू पर्यंत ब्रह्म भरीयेलें । सर्वांघटीं राहिलें अखंडित ॥ २ ॥ विश्व हें व्यापिलें भरूनी उरलें । कवतुक दाविलें मायाजाळ ॥ ३ ॥ भ्रांती मायाजाळ काढता तात्काळ । परब्रह्मीं खेळे अखंडित ॥ ४ ॥ अखंडित वस्तु ह्रदयीं बिंबली । गुरुकृपें पाहीं नरहरी ॥ ५ ॥

१२.

देवा तुझा मी सोनार । तुझे नामाचा व्यवहार ॥ १ ॥ देह बागेसरी जाणे । अंतरात्मा नाम सोनें ॥ २ ॥ त्रिगुणाची करूनी मूस । आंत ओतिला ब्रह्मरस ॥ ३ ॥ जीव शिव करूनी फुंकी । रात्रंदिवस ठोकाठोकी ॥ ४ ॥ विवेक हातवडा घेऊन । कामक्रोध केला चूर्ण ॥ ५ ॥ मनबुद्धीची कातरी । रामनाम सोनें चोरी ॥ ६ ॥ ज्ञान ताजवा घेउन हातीं । दोन्ही अक्षरें जोखिती ॥ ७ ॥ खांद्या वाहोनी पोतडी । उतरला पैलथडी ॥ ८ ॥ नरहरी सोनार हरीचा दास । भजन करी रात्रंदिवस ॥ ९ ॥

१३.

देह जन्मला व्यर्थ । झाले पापांचे पर्वत ॥ १ ॥ कांहीं नाहीं तीर्थ केलें । जन्मूनियां व्यर्थ झालें ॥ २ ॥ दान धर्म नाहीं केला । देह मसणवटीं गेला ॥ ३ ॥ नरहरी सेवक सद्‍गुरूचा । दास हो साधुसंतांचा ॥ ४ ॥

१४.

देह जन्मला व्यर्थ । झाले पापांचे पर्वत ॥ १ ॥ दान धर्म नाहीं केला । शेवटीं जन्म व्यर्थ गेला ॥ २ ॥ देह अवघा क्षणभंगुर । दिसे स्वप्नवत् सार ॥ ३ ॥ नरहरी ह्मणे शेवटीं । संगें न येई लंगोटी ॥ ४ ॥

१५.

धन्य पुंडलिक भक्त निवडला । अक्षयीं राहिला चंद्रभागीं ॥ १ ॥ भक्त नामदेव अक्षयीं जडला । पायरी तो झाला महाद्वारीं ॥ २ ॥ ज्ञानोबा सोपान निघती हे भक्त । अक्षयीं राहत परब्रह्मीं ॥ ३ ॥ बोधरज भला वचनीं गोविला । कीर्तनीं राहिला पांडुरंग ॥ ४ ॥ साधुसंत फार येती थोर थोर । उभा निरंतर चोखामेळा ॥ ५ ॥ संत साधुजन वंदिती चरण । नरहरी निशिदिन सेवेलागी ॥ ६ ॥ ( हा अभंग समाधी नंतरचा आहे)

१६.

सिक्का जयाचा आहे थोर । हातीं पताकांचा भार ॥ १ ॥ भजन होय स्थळोस्थळीं । अवघी संत हे मंडळी ॥ २ ॥ वैकुंठीची खूण । रणखांब आहे जाण ॥ ३ ॥ खांबासी भेटती जन । शिळेवरी लोळे जाण ॥ ४ ॥ पापतापही जळाले । संतचरणीं नरहरी लोळे ॥ ५ ॥

१७.

नाशिवंत देह मनाचा निश्चय । सद्‍गुरूचे पाय ह्रदयीं असो ॥ १ ॥ कलीमध्यें फार सद्‍गुरू हा थोर । नामाचा उच्चार मुखीं असो ॥ २ ॥ भजनाचा गजर नामाचा उच्चार । ह्रदयीं निरंतर नरहरीचें ॥ ३ ॥

१८.

नाम हे नगरी वैकुंठ पंढरी । नांदता श्रीहरी पांडुरंग ॥ १ ॥ नरदेहीं जन्मले पंढरीस गेले । दृष्टीभरि पाहिले पांडुरंग ॥ २ ॥ भीवरेचें स्नान देवाचें दर्शन । पाप हे जळोन जाय तेथें ॥ ३ ॥ चरणावरी माथा नरहरी ठेविला । ह्रदयीं बिंबला पांडुरंग ॥ ४ ॥

१९.

कांहीं उपाय चालेना । कांहीं स्वहित घडेना ॥ १ ॥ कांहीं केलें नाहीं पुण्य । काय जन्मासी येऊन ॥ २ ॥ केलीं नाहीं कांही भक्ती । देही नाहीं हो विरक्ती ॥ ३ ॥ कांहीं केलें नाहीं तीर्थ । जन्म गेला अवघा व्यर्थ ॥ ४ ॥ व्यर्थ प्रपंच हा केला । अवघा शेवटीं वायां गेला ॥ ५ ॥ गुरू कृप होय जरी । नरहरी क्षणांत उद्धरी ॥ ६ ॥

२०.

पापांचे पर्वत मोठे झाले । शरीर नासलें अधोगती ॥ १ ॥ जन्मांतरीं केलें अवघें व्यर्थ गेलें । देह हो नासले क्षणामाजी ॥ २ ॥ जिणें आशाश्वत देह नाशिवंत । अवघें सारें व्यर्थ असे देखा ॥ ३ ॥ कांहीं नाहीं दान कांहीं नाहीं पुण्य । जन्मासी येऊन व्यर्थ जाय ॥ ४ ॥ परोपकार कांहीं नाहीं केला देवा । सद्‌गुरू केशवा ह्रदयीं ध्यावा ॥ ५ ॥ सारामध्यें सार नाम असे थोर । ह्रदयीं निरंतर नरहरीच्या ॥ ६ ॥

२१.

पहा दिसतो पदार्थ । अवघा नाशिवंत व्यर्थ ॥ १ ॥माया बहुरूपी नटली । नवखंडी प्रगटली ॥ २ ॥प्रपंच हें माया जाळ । घातलें भ्रांतीचें पडळ ॥ ३ ॥उमज पडेना हो कांहीं । मस्तक सद्‍गुरूचे पायीं ॥ ४ ॥सद्‌गुरूनाम हें अमृत । नरहरी जपे ह्रदयांत ॥ ५ ॥

२२.

पंढरी नगरीं नांदतो श्रीहरी । गाई वळित्या करी गोपाळपुरीं ॥ १ ॥ गोपाळ मिळाले गोपाळपुर झालें । अक्षयीं राहिले देव तेथें ॥ २ ॥ संध्या जेथें केली संध्यावळी झाली । प्रतिमा ठेवली स्थळोस्थळीं ॥ ३ ॥ चरण ठेविले पद्मतीर्थ झालें । अक्षयीं राहिलें तेव्हां तेथें ॥ ४ ॥ वेणु वाजवीत चंद्रभागीं आले । वेणुनाद झाले अखंडित ॥ ५ ॥ पंढरी हें स्थळ वैकुंठ सकळ । साधु हो निर्मळ आहे तेथें ॥ ६ ॥ कोटि लिंग आहे कोरटींत पाहें । चक्रोसी राहे देव सर्व ॥ ७ ॥ व्रत एकादशी करिती नेमेसी । पापी चांडाळांशी उद्धरती ॥ ८ ॥ पंढरी द्वारका भूमिका निर्मळ । साधु हो दयाळ आहे तेथें ॥ ९ ॥ राम लक्ष्मण सीता संतजणाची । हवेलींत पूर्ण अक्षयीं तो ॥ १० ॥ अखंडित वाचेते उच्चार नामाचा । सेवक संतांचा नरहरिदास ॥ ११ ॥

२३.

पंढरपुरचा जाणा विठ्ठल धणी । राणी रुक्मिणी सत्यभामा ॥ १ ॥ भूमीमध्यें गुप्त कानोपात्रा झाली । उजवे बाजू ठेली लक्ष्मी ते ॥ २ ॥ पुढें हो प्रतिमा नामदेव पायरी । उभा महाद्वारीं चोखामेळा ॥ ३ ॥ पुढे मल्लिकार्जुन महिमा असे फार । लिंग असे थोर महादेवाचे ॥ ४ ॥ पुढें भागीरथी मध्यें पुंडलिक । आणिकही तेथें वेणुनाद ॥ ५ ॥ आषाढी कार्तिकी साधुसंत येती । गोपाळकाला करिती आनंदानें ॥ ६ ॥ देवाचें समोर नरहरी सोनार । ह्रदयीं निरंतर नांव घेतो ॥ ७ ॥

२४.

पंढरी नगरी दैवत श्रीहरी । जाती वारकरी व्रतनेमें ॥ १ ॥ आषाढी कार्तिकी महापर्वें थोर । भजनाचा गजर करिती तेथें ॥ २ ॥ साधुसंत थोर पताकांचा भार । मुखीं तो उच्चार नामामृत ॥ ३ ॥ आनंदाचा काला गोपाळकाला केला । ह्रदयीं बिंबला नरहरी ॥ ४ ॥

२५.

प्रारब्धाची गति । कदाकाळीं न सोडिती ॥ १ ॥ होणार सोडिना । आलें कपाळी टळेना ॥ २ ॥ दैवयोगाची गती । जी होणार ती होती ॥ ३ ॥ जें जें कर्माचें फळ । तें तें भोगावें सकळ ॥ ४ ॥ ज्याचें बीज पेरियेलें । त्याचें त्यास फळ आलें ॥ ५ ॥ ज्यानें जैसें आचरिलें । तैसें त्याच्या फळा आलें ॥ ६ ॥ मानवाचें कल्पना बळ । देव करितों सकळ ॥ ७ ॥ किल्ली कैसी चालविली । घडामोडी कैसी केली ॥ ८ ॥ सत्य सार बुडविलें । अवघे असत्यचि झालें ॥ ९ ॥ नरहरी म्हणे नाम थोर । नाम साराहुनी सार ॥ १० ॥

२६.

प्रेम शांति दया शरण निर्धारेसी । बसले उदासी सर्व काळ ॥ १ ॥ काया वाचा मन निवडूनी प्राण । गुह्य ज्ञान पूर्ण सर्व साक्षी ॥ २ ॥ सद्‍गुरूची कृपा होय जयावरी । तो हा श्रीहरीचा संत झाला ॥ ३ ॥ संत साधुजन वंदुनियां पूर्ण । वचे नारायण नाम घेतो ॥ ४ ॥ नरहरी सोनार म्हणे हरिचा दास । भावें रात्रंदिवस नाम घेतो ॥ ५ ॥

२७.

भोळा हा शंकर पुढें नंदीश्वर । तेथें मी पामर काय वर्णू ॥ १ ॥ भूषण जयाचें भुवना वेगळें । रुंडमाळा खेळे गळ्यामध्यें ॥ २ ॥ कर्पुरगौर भोळा सांब सदाशिव । भूषण धवल विभूतीचें ॥ ३ ॥ माथां जटाभार हातीं तो त्रिशूळ । श्वेत शंख बळें फुंकीतसे ॥ ४ ॥ भांग जो सेवूनी सदा नग्न बैसे । जटेंतूनि वाहे गंगाजळ ॥ ५ ॥ गोदडी घालूनी स्मशानीं जो राहे । पंच वस्त्र होय श्रेष्ठ भाग ॥ ६ ॥ नाम घेतां ज्याचे पाप ताप जाती । पापी उद्धरती क्षणमात्रें ॥ ७ ॥ नरहरी सोनार भक्ति प्रियकर । पार्वती शंकर ह्रदयीं ध्यातो ॥ ८ ॥

२८.

शरीराची होय माती । कोणी न येती सांगाती ॥ १ ॥ सारी अवघीं कामें खोटी । अंतीं जाणें मसणवटी ॥ २ ॥ गोत घरें टाकुन सारी । शेवटीं गांवाचे बाहेरी ॥ ३ ॥ स्वजन आणि गणगोत । उपाय नाहीं हो चालत ॥ ४ ॥ ऐसें स्वप्नवत असार । नरहरी जोडितसे कर ॥ ५ ॥

२९.

सकळ धर्माचें कारण । नामस्मरण हरिकीर्तन ॥ १ ॥ दया क्षमा समाधान । घ्यावे संतांचें दर्शन ॥ २ ॥ संत संग वेगीं । वृत्ति जडों पांडुरंगीं ॥ ३ ॥ नरतनु येयाची बा कदां । भावें भजा संत पदा ॥ ४ ॥ भुलूं नका या संसारीं । हरी उच्चारी उच्चारी ॥ ५ ॥ सर्व जायाचें जायाचें । हरि नाम हेंचि साचें ॥ ६ ॥ विठोबा रक्षिल शेवटीं । उभा कर दोन्ही कटीं ॥ ७ ॥ नरहरी जाणूनि शेवटीं । संतचरणा घाली मिठी ॥ ८ ॥

३०.

सूर्य असे गगनीं । परी दिसतो जीवनीं ॥ १ ॥ मेघ असतो अंबरीं । पाणी पडे भूमीवरी ॥ २ ॥ आकाशीं चंद्र तारांगण । बिंब दिसे पाण्यांतून ॥ ३ ॥ बिंब पाहतां दर्पणीं । बिंबे दिसे त्यांतुनी ॥ ४ ॥ आत्मा अनुभवीं पाहतां । देव दिसे हो तत्त्वतां ॥ ५ ॥ गुरुकृपा होय पूर्ण । नरहरी लंपट निशिदिन ॥ ६ ॥

३१.

नाम फुकाचें फुकाचें । देवा पंढरीरायाचें ॥ १ ॥ नाम अमृत हें सार । ह्रदयीं जपा निरंतर ॥ २ ॥ नाम संतांचें माहेर । प्रेम सुखाचें आगर ॥ ३ ॥ नाम सर्वांमध्यें सार । नरहरी जपे निरंतर ॥ ४ ॥

३२.

भस्म उटी रुंडमाळा । हातीं त्रिशुळ नेत्रीं ज्वाळा ॥ १ ॥ गज चर्म व्याघ्रांबर । कंठीं शोभे वासुकी हार ॥ २ ॥ भूतें वेताळ नाचती । हर्षयुक्त उमापती ॥ ३ ॥ सर्व सुखाचें आगर । म्हणे नरहरी सोनार ॥ ४ ॥

३३.

ऊठ बा होय जागा पहा वासुदेवाला सुदिन उगवला दान आपुले घाला ॥ १ ॥ आणिक हिता गा आला अवचित फेरा । हे घडी सांपडेना कांही दान पुण्य करा ॥ २ ॥ ठेविल्या स्थिर नोहे घर सुकृते भर । भक्तासी भय नाहीं संत संगती घर ॥ ३ ॥ संसार सार नोहे माया मृगजळ भास । क्षणांत भ्रांती याचा काय विश्वास ॥ ४ ॥ घे करी टाळ दिंडी होय विठ्ठलाचा दास । सावधान नरहरी मालो चरणीं निजध्यास ॥ ५ ॥

३४.

सत्य ज्योतिलिंग बारा । प्रातःकाळीं स्मरण करा । कोटि कुळें उद्धारा । भव तरा बापहो ॥ १ ॥ वाराणसी विश्वनाथ । मोक्षदाता तो समर्थ । पुरवील अंतरीचें आर्त सोमनाथ । सोरटी ॥ २ ॥ ॐकार ममलेश्वर । सेतबंध रामेश्वर । भीम उगमीं भीमाशंकर । घृणेश्वर वेराळीं ॥ ३ ॥ नागनाथ अमृतोदकीं । विश्वजन केलें सुखी । परळी वैजनाथ सुखी । सुकृत साचें जन्माचें ॥ ४ ॥ त्र्यंबक हा तीर्थराज । पुरवील अंतरीचें काज । त्याही तेजामाजीं तेज । महाकाळ उज्जनी ॥ ५ ॥ दुजे कैलास भुवन । श्रीशैल्य मल्लकार्जुन । वाचे स्मरतां धन्य धन्य । अनुपम्य क्षेत्र तें ॥ ६ ॥ ब्रद्रिकेदार उत्तरें । ज्याचें स्मरणें भव हा तरे । ध्यान धरितां वृत्ति नुरे । निज निश्चळ दासाची ॥ ७ ॥ नरहरी म्हणे जन्मा यावे । शुद्ध सत्य प्रेम भावें । वाचे हरी गुण गावें । मालो जपे सर्वदा ॥ ८ ॥