संपत्ती (वाणिज्य)

व्यवसाय किंवा व्यक्ती कडे असणाऱ्या रोख रकमेला अथवा रोख रकमेमध्ये रूपांतरीत करता येणाऱ्या मौल्यवान गुंतवणुकीला तसेच उत्पादनासाठी वापरल्या जाणाऱ्या भांडवली गोष्टीना संपत्ती असे वाणिज्यिक भाषेत संबोधले जाते.

संपत्ती म्हणजे काय ?

प्रत्यक्ष व्यवहारात बोलत असताना आपण ताजमहाल, लता मंगेशकर यांचा आवाज, खेळाडूचे कौशल्य, ही भारताची संपत्ती आहे, किंवा घरातील मुले ही आमची संपत्ती आहे. या पद्धतीने 'संपत्ती' या शब्दाचा वापर करत असतो.

मात्र अर्थशास्त्रात संपत्तीचा अर्थ पुढीलप्रमाणे दिलेला आहे.

संपत्ती म्हणजे, अशा सर्व वस्तू व सेवा ज्यांची खरेदी- विक्री किंवा देवाण-घेवाण करता येते, तसेच ज्या वस्तूंना बाजारामध्ये किंमत किंवा मूल्य असते. त्या सर्व वस्तू व सेवांना संपत्ती म्हणतात.

वरील संपत्तीचा अर्थ पाहिल्यास ताजमहाल लता मंगेशकर यांचा आवाज खेळाडूचे कौशल्य यांची खरेदी-विक्री करता येत नाही किंवा त्यांचे हे कौशल्य दुसऱ्याला हस्तांतरीत करता येत नाही त्यामुळे अर्थशास्त्राच्या दृष्टीने याला संपत्ती म्हणणे चुकीचे आहे.

संपत्तीची चार वैशिष्ट्ये :-

अर्थशास्त्रात संपत्तीची प्रामुख्याने चार वैशिष्ट्ये सांगितलेली आहेत. ज्या वस्तू व सेवा मध्ये पुढील चार वैशिष्ट्ये दिसून येतात त्यांनाच संपत्ती म्हणता येते.

१) उपयोगिता :- वस्तू व सेवा मध्ये मानवी गरज ओळखण्याची असलेली शक्ती किंवा क्षमता याला उपयोगिता म्हणतात. उदा. सूर्यप्रकाश, सूर्याची उष्णता, पाऊस, अन्नधान्य, फळे, घड्याळ, सोने, हिरे इत्यादी अनेक वस्तू व सेवा मध्ये मानवी गरज पूर्ण करण्याची क्षमता म्हणजेच उपयोगिता आहे. संपत्तीमध्ये उपयोगिता हा पहिला गुण असावा.

2) दुर्मिळता :- संपत्ती म्येध्ये दुर्मिळता हा दूसरा गुण असावा.

ज्या वस्तू व सेवांच्या मागणीपेक्षा पुरवठा कमी असतो, त्यांना दुर्मिळ समजले जाते. ज्या वस्तू दुर्मिळ असतात त्यांनाच संपत्ती म्हणता येत नाही. सूर्यप्रकाश, सूर्याची उष्णता यामध्ये उपयोगिता असली तरी दुर्मिळता नसल्यामुळे त्यांना संपत्ती म्हणता येत नाही.

3) विनिमयता :- ज्या वस्तू व सेवांची खरेदी विक्री करता येते किंवा एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी स्थलांतर करता येते त्यांची एका व्यक्तीकडून दुसऱ्या व्यक्तीकडे देवाण-घेवाण करता येते. याला विनिमयता म्हणतात. संपत्तीमध्ये विनिमयता हा तिसरा गुण असावा. उदा. ताजमहाल, लता मंगेशकर यांचा आवाज, खेळाडूचे कौशल्य यामध्ये उपयोगिता दुर्मिळता हे संपत्तीचे गुण असले तरी यामध्ये विनिमयता हा गुण असल्यामुळे त्यांना संपत्ती म्हणता येत नाही.

४) मनुष्यबाह्यता :- एखादी वस्तू किंवा सेवा किंवा कौशल्य मानवी शरीरापासून वेगळे करून दुसऱ्याला देता येणे याला मनुष्यबाह्यता म्हणतात. संपत्ती मध्ये मनुष्यबाह्यता हा गुण असावा. उदा. लता मंगेशकर यांचा आवाज, खेळाडूचे कौशल्य, एखाद्या व्यक्तीचे हस्ताक्षर, एखाद्या व्यक्तीचे वक्तृत्व हे गुण किंवा कौशल्य त्या व्यक्ती पासून वेगळे करून दुसऱ्याला देता येत नाही त्यामुळे याला संपत्ती म्हणता येत नाही.

अशाप्रकारे वरील चारही उपयोगिता, विनिमयता, दुर्मिळता व

मनुष्यबाह्यता ही चारही वैशिष्ट्ये ज्या वस्तू व सेवा मध्ये दिसून येतात त्यांनाच अर्थशास्त्रात संपत्‍ती म्‍हटले जाते. वरीलपैकी एखादे वैशिष्ट जरी त्या वस्तू व सेवा मध्ये दिसून येत नसल्या त्यांना संपत्ती म्हणता येत नाही.

संपत्ती म्हणजे,

अशा वस्तू व सेवा ज्यांची खरेदी विक्री किंवा देवाण-घेवाण करता येते, किंवा ज्या वस्तूला बाजारामध्ये किंमत किंवा मूल्य असते त्याला संपत्ती म्हणतात.

प्रकार

१) स्थिर किंवा अचल संपत्ती (इंग्लिश: Fixed Asset) - व्यवसायाला दीर्घकाळ लाभ देत राहणाऱ्या संपत्तीला स्थिर किंवा अचल संपत्ती म्हटले जाते. स्थिर संपत्तीची खरेदी विक्री वारंवार होत नाही. तसेच एकदा घेतलेली स्थिर संपत्ती, व्यवसायासाठी अनेक वर्ष वापरता येते.

उदा. स्थावर मालमत्ता, कारखाना, कारखान्याची जमीन,यंत्रे, दिलेली दीर्घकालीन कर्जे, मोठ्या कालावधी साठी गुंतवलेल्या रकमा या स्थिर संपत्ती मध्ये गणल्या जातात .

२) चल संपत्ती ( इंग्लिश : Current Assets ) - अल्पकालावधीसाठी व्यवसायात असणाऱ्या तसेच सहजतेने रोखीत रूपांतरीत करता येणाऱ्या संपत्तीला चल संपत्ती म्हणतात.

उदा. विक्रीचा माल, व्यापारातील ऋणको, प्राप्त विपत्र ( इंग्लिश: Account Receivables)

३) काल्पनिक संपत्ती (इंग्लिश : Fictitious Asset) - ही संपत्ती दृश्य स्वरूपात दाखवता येत नाही किंवा हिची खरेदी विक्री करता येत नाही पण या संपत्तीच्या निर्माणासाठी व्यवसायाला खर्च करावा लागलेला असतो.

उदा. व्यवसाय उभारणीचा प्रारंभिक खर्च, नाममुद्रेची बाजारातील किंमत, महसुली स्वरूपाचे दीर्घकालीन खर्च, भविष्यातील फायद्यासाठी आज केलेला खर्च.

४) शुद्ध संपत्ती (इंग्लिश : Net Worth) - व्यवसायासाठी मालकाने पुरवलेल्या रकमेला भांडवल असे म्हणतात. व्यवसाय सुरू झाल्यावर व्यावसायिक देयतेपेक्षा जास्ती असणाऱ्या रकमेला शुद्ध संपत्ती किंवा मालकाचा निधी म्हटले जाते. संचित रकमांचा (इंग्लिश : Reserves) समावेश सुद्धा शुद्ध संपत्ती मध्ये केला जातो.

द्विनोंदी लेखापालनातील वागणूक

संपत्तीची खात्यांच्या बाबतीत द्विनोंदी लेखापद्धतीत खालील नियम पाळला जातो.

व्यवसायात येणाऱ्या संपत्तीचे खाते नावे केले जाते (इंग्लिश : Debit what comes in )

व्यवसायातून बाहेर जाणाऱ्या संपत्तीचे खाते जमा केले जाते (इंग्लिश : Credit what comes goes out )

उदाहरण

१) व्यवहार  :- २००० रुपयांचा माल रोखीने विकला

या व्यवहारामध्ये रोख रकमेचे खाते तसेच मालाचे खाते चल संपत्तीचे खाते आहे. या व्यवहारात रोख रक्कम व्यवसायात आली आणि माल बाहेर गेला म्हणून खाली प्रकारे द्विनोंद केली जाईल

    रोख खाते      रुपये २०००    नावे
    माल खाते      रुपये २०००    जमा

२) व्यवहार  :- ५१२३ रुपयांचा माल अबक कंपनीला उधारीवर विकला.

या व्यवहारात मालाचे खाते चल संपत्तीचे आहे. अबक कंपनीचे व्यक्तिगत स्वरूपाचे आहे. अबक कंपनीला माल उधारीवर मिळाला म्हणजे ती रक्कम येणे आहे. म्हणजेच आपण माल उधारीवर देऊन थोड्या कालवधीत वसूल होणारी मालमत्ता निर्माण केली आहे.

     अबक कंपनी खाते     रुपये ५१२३   नावे
     माल खाते           रुपये ५१२३   जमा