शिवशंकर मानंधर

शिवशंकर मानन्धर
जन्म	२२ फेब्रुवारी, १९३२ (1932-02-22) काठमांडू, नेपाळ
मृत्यू	१४ नोव्हेंबर, २००४ (वय ७२) काठमांडू, नेपाळ
कार्यक्षेत्र	गायक, संगीतकार, अभिनेता
कार्यकाळ	१९५१ - २०००
प्रसिद्ध चित्रपट	आमा

शिवशंकर मानन्धर (नेपाळी लेखनभेद: शिवशङ्कर मानन्धर) (२२ फेब्रुवारी, १९३२ (1932-02-22) - १४ नोव्हेंबर २००४) हा नेपाळी गायक, संगीतकार व पहिल्या नेपाळी चित्रपट आमामधील मुख्य अभिनेता होता. ५० वर्षाहून अधिक काळ कारकीर्दमध्ये सक्रिय मानन्धर हे नेपाळी चलचित्रपटमधील एक लोकप्रिय नाव आहे.

प्रेम, शोकांतिका, भक्ती (भजन) आणि देशभक्ती या गाण्यांसाठी संगीत गाणे आणि संगीत लिहून त्यांनी आधुनिक नेपाळी संगीताच्या अनेक शैलींचा अग्रक्रम केला. त्यांनी सुमारे १२०० नेपाळी गाण्यांसाठी संगीत दिले आहे. त्यांनी स्वतः जवळपास तीनशे गाणी गायली. या योगदानासाठी मानन्धर यांना अनेक प्रतिष्ठित राष्ट्रीय पुरस्कार प्राप्त झाले.

१९५१ मध्ये प्रख्यात नेपाळी नाटककार बालकृष्ण सम यांनी मानन्धर यांना नवीन संगीतकारांना प्रशिक्षण देण्यासाठी आणि त्यांचा देखरेखसाठी सरकारी मालकीचे रेडिओ नेपाळ येथे काम कारणासाठी नियुक्त केले. आपल्या सहकारी नातिकाजी यांच्यासह त्यांनी रेडिओ नेपाळला आधुनिक नेपाळी संगीत निर्मितीसाठी एक संस्था बनविली. रेडिओ नेपाळने केवळ देशातील संगीताची प्रतिभाच पसरविली नाही तर नेपाळमध्ये यशस्वी होण्यास भारतातील दार्जिलिंग मधील अंबर गुरूंग, गोपाल योंजन आणि अरुणा लामा यांच्यासह अनेक नामांकित संगीतकारांनाही मदत केली.

रेडिओ नेपाळमध्ये काम करत असताना शिवशंकर यांनी अनेक बड्या नेपाळी गायकांसाठी संगीत दिले. यामध्ये तारादेवी, मीरा राणा, निर्मला श्रेष्ठ, ज्ञानु राणा, अरुणा लामा, कुन्ती मोक्तान, गंगा मल्ल, पुष्प नेपाली, नारायण गोपाल, प्रेमध्वज प्रधान, योगेश वैद्य, उदित नारायण, ध्रुव के.सी., मनिक रत्न, दीप श्रेष्ठ, भक्तराज आचार्य, बच्चु कैलाश, रुबी जोशी व दीपक बज्राचार्य यांचा समावेश होता. त्यांनी राममान तृषित, किरण खरेल, भावुक, यादव खरेल, लक्ष्मण लोहनी व म.वी.वि. शाह यासारख्या नामांकित गीतकारांसाठी संगीत दिले. आपल्या ५० वर्षांच्या कार्यकाळात त्यांनी नेपाळी संगीत "सुवर्णकाळ" मध्ये आणण्यास मदत केली.

लोकप्रिय गाण्यांच्या रचनांबरोबरच त्यांनी नेपाळी संगीतावरही प्रयोग केला. काही सोप्या वाद्यानी रचलेल्या लोकगीतांमध्ये आधुनिक समकालीन वाद्यवृंदांची वाद्ये समृद्ध कशी करावीत हे त्यांनी दाखवले. पॉप-स्टाईल गाण्यांवर आधारीत गाण्यांच्या आधुनिकीकरणामध्ये मानन्धर यांनी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आणि यामुळे सध्याच्या नेपाळी पॉप शैलीच्या विकासात मदत झाली. जरी त्यांनी बदल आणि नावीन्यपूर्ण मार्ग दर्शविला असला तरी नेपाळी शैलीतील अद्वितीय सार जपण्यासाठी त्यांनी नेहमीच पाठिंबा दर्शविला.

मानन्धरने १९६४ मध्ये नेपाळ सरकारने निर्मित आमाया पहिल्या नेपाळी चित्रपटात "लाहुरे दाइ"ची मुख्य भूमिका साकारली होती. तथापि, डॉक्युमेंटरी चित्रपटात काही देखावे वगळता त्याने अभिनय कारकिर्दीचा पाठपुरावा केला नाही. तथापि, नेपाळी सिनेमाच्या सुरुवातीच्या काळात त्यांनी अनेक चित्रपटांसाठी संगीत लिहिले.

प्रारंभिक जीवन

त्याचा जन्म २२ फेब्रुवारी १९३२ रोजी नेपाळमधील काठमांडू येथील न्यू रोड येथील पाको येथे नेवार समाजाच्या मानन्धर घरात झाला. त्यांचे वडील मान बहादूर मानंधर हे स्थानिक समाजातील स्वयंसेवक संगीताचे शिक्षक होते आणि तरुणांना शास्त्रीय नेवारी गीते शिकवत असत. शिवशंकर यांच्या संगीताच्या आकांक्षा कदाचित त्यांच्या वडिलांच्या सामुदायिक कार्यामुळे प्रेरित होत्या. दुर्दैवाने, वडिलांचे लहान वयातच निधन झाले. मानन्धर यांनी माध्यमिक शालेय शिक्षण पूर्ण केले परंतु गायक आणि संगीतकार म्हणून स्वतःची स्थापना करण्यापूर्वी कोणतेही औपचारिक संगीत शिक्षण घेतले नाही. काठमांडू येथील कलानिधी इंदिरा संगीत महाविद्यालयातून १९७४ मध्ये त्यांनी भारतीय अभिजात संगीताची पदवी प्राप्त केली.

कारकीर्द

मे १९५१ मध्ये त्यांनी रेडिओ नेपाळ येथे नोकरी घेतली आणि पुढची ४२ वर्षे तिथे काम केले. हा त्यांच्या सक्रिय सर्जनशील जीवनाचा काळ होता. चाळीस वर्षे त्यांनी हिट गाणी तयार केली आणि गायली. १९८७ ते १९९१ पर्यंत ते रत्न रेकॉर्डिंग कॉर्पोरेशनचे कार्यकारी संचालक होते. त्यांनी १९९६ मध्ये रेडिओ नेपाळमधून निवृत्ती घेतली.

त्यांचा सेवानिवृत्तीनंतरचा काळ नेपाळी संगीतातील व्यापारीकरणाच्या सुरुवातीस होता. त्याला व्यापारीकरणाच्या ग्लॅमरशी जुळवून घेता आले नाही आणि व्यावसायिक संगीत करणे टाळले. संगीतातील त्यांच्या समकालीनांप्रमाणेच निवृत्तीनंतरही ते अक्षरशः शांत राहिले. २००४ मध्ये तो टर्मिनल स्टेज यकृताचा कर्करोगाने गंभीर आजारी पडला. १४ नोव्हेंबर २००४ रोजी त्यांचे निधन झाले.

वैयक्तिक जीवन

वयाच्या २४ व्या वर्षी त्याने बद्री कुमारी मानंधारशी लग्न केले आणि त्यांना गौरी शंकर, रविशंकर आणि शशी शंकर यांना तीन मुलगे होते. त्यापैकी कोणीही संगीताच्या कारकिर्दीचे अनुसरण केले नाही. बद्री कुमारी यांनी कौटुंबिक व्यवसाय चालवून कुटुंबाला आर्थिक पाठबळ दिले. सप्टेंबर १९९८ मध्ये तिचा मृत्यू झाला.

पुरस्कार व सन्मान

राष्ट्रीय पुरस्कार

• अखिल नेपाळ संगीत स्पर्धेत प्रथम स्थान
• सर्वोत्कृष्ट संगीत रचना पुरस्कार
• महेन्द्र-रत्न आभूषण
• गोरखा दक्षिण बाहु
• छिन्नलता पुरस्कार
• गुणराज संगीत पुरस्कार
• त्रिशक्तीपट
• नेपाळ मोशन पिक्चर पुरस्कार
• इमेज जीवनगौरव पुरस्कार
• सुप्रदिप्ता वीरेन्द्र प्रजातन्त्र भास्कर
• नातिकाजी स्मृति पुरस्कार

सन्मान

• नेपाळ मोशन पिक्चर आर्टिस्ट्स युनियन
• साधना आर्ट फाउंडेशनतर्फे साधना सन्मान
• रेडिओ नेपाळ
• रेडिओ नेपाळचा सुवर्ण महोत्सव सन्मान
• सागरमाथा अ‍कॅडमीतर्फे नेपाळ सन्मान
• काठमांडू नगरपालिका प्रभाग १३ सन्मान
• आह्वान ऑर्गनायझेशन
• केशव-सुषमा भजन गुठी यांचे महादेव सन्मान

चित्रपट संगीत

• आमा
• मनको बांध
• कुमारी
• पच्चीस वसंत
• शांतिदीप

सांगीतिक नाटक

नाव	संगीतकार
आशीर्वाद	लक्ष्मण लोहनी
नालापानीमा	बालकृष्ण सम
परीक्षा	तुलसी दिवस
स्वोंगु नगु	दुर्गालाल श्रेष्ठ
सुलोचना	श्याम दास वैष्णव

बाह्य दुवे

• इंटरनेट मूव्ही डेटाबेस वरील शिवशंकर मानंधर चे पान (इंग्लिश मजकूर)