तलाठी

हा लेख ग्रामपंचायतीतील अधिकारी तलाठी याबद्दल आहे. या शब्दाच्या इतर उपयोगांसाठी पाहा, तलाठी (आडनाव).

गाव कामगार तलाठी(हिंदीत पटवारी) हा महाराष्ट्र जमीन महसूल व्यवस्थेतील एक कर्मचारी आहे. जमिनीसंबंधीची रेकॉर्डे सतत अद्ययावत रहावीत म्हणून महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियमानुसार अनेक प्रकारच्या नोंदवह्या विहित करण्यांत आल्या आहेत. गावात काम करणारा तलाठी या गाव-पातळीवरील नोंदवह्यांचे दप्तर एकूण १ ते २१ क्रमांकाच्या गाव नमुन्यांमध्ये ठेवतो.

सुरुवात

दिल्लीचे बादशहा शेर शाह सूरीच्या दरबारात राजा तोरडमल(हिंदीत टोडरमल) नावाचे भू-अभिलेख मंत्री होते. हे पुढे अकबराच्या दरबारातल्या नवरत्नांपैकी एक झाले. त्यांनी जमिनीसंबंधी कामाच्या व्यवस्थेसाठी पटवारी पदाची स्थापना केली होती. भारतातील ब्रिटिश राजवटीत १८१४ सालच्या अधिनियमानुसार ग्रामीण भागातले सरकारी हिशोब व दप्तर सांभाळण्यासाठी तलाठी(हिंदीत पटवारी) या पदाची नव्याने निर्मिती केली गेली. १९१८ साली महाराष्ट्रातली 'कुळकर्णी वतने' समाप्त केल्या गेली व पगारी तत्त्वावर तलाठी पदे सुरू झाली. शाहू महारांजांनी सन १९१८ मध्ये पगारी तलाठी पदाची नियुक्ती केली.

तलाठ्याची कर्तव्ये

• ग्रामीण भागाच्या नोंदवह्या अद्ययावत ठेवणे, दैनंदिन कार्यावर लक्ष ठेवणे, गावकऱ्यांच्या समस्या जाणून घेऊन सरकार व जनता यांमधील दुव्याचे काम करणे.
• शासनाचा गाव पातळीवरील मूलभूत घटक म्हणून सरकार तलाठ्याला विविध परिपत्रके, शासन निर्णय, स्थायी आदेश, किंवा सूचना देत असते.
• नैसर्गिक आपत्तीची माहिती मंडळ अधिकारी व तहसीलदारांस देणे.
• महाराष्ट्र जमीन महसूल अधिनियमाच्या कलम १५४ नुसार नोंद करणाऱ्याने किंवा जिल्हाधिकाऱ्यांने कळवलेले संपादन याचे नोंदवहीत विवरण घेणे.
• जिल्हाधिकाऱ्यांच्या आदेशानुसार गावातील शिधापत्रकांची सूची तयार करावी व ती गावकऱ्यांना उपलब्ध करून देणे.

कार्यक्षेत्र

सर्वसाधारणपणे १ ते ३ गावाच्या समूहास एक गाव कामगार तलाठी असतो. अशा गावाच्या समूहास हिंदीत सजा अथवा साझा असे म्हटले जाते. सज्यातील सर्व गावांची गाव दप्तरे अद्ययावत ठेवण्याची जबाबदारी तलाठयावर असते. मंडळ अधिकारी हा तलाठयाचा निकटचा वरिष्ठ असतो. परिसरातील सर्वसाधारणपणे १० ते १५ गावांचे मिळून व कामाचे स्वरुप विचारात घेऊन हे 'मंडळ' ठरविले जाते. या पदावरील मंडळ अधिकारी हा तलाठयांच्या दैनंदिन कामकाजाशी थेट निगडित असतो.

• तलाठी - मंडळ अधिकारी - तहसिलदार - प्रांत अधिकारी - जिल्हाधिकारी- अशी पदांची चढती रचना आहे.

नोंद वह्या

प्रत्येक गावी एकूण १ ते २१ क्रमांकाच्या विशिष्ट गाव नमुन्यांमध्ये तलाठी-दप्तर ठेवलेले असते. या नोंदवहीचे नमुने महसूल कायद्यामध्ये तयार करून देण्यात आले आहेत.

अ.क्र.	नमुना	नमुन्यातील तपशील
१	नमुना नंबर-१	या नमुन्यात वेगवेगळया धारणा प्रकारच्या खातेदारांकडून किती जमीन महसूल देय आहे, तसेच लागवडयोग्य क्षेत्र किती आहे याची नोंद असते.
२	नमुना नंबर-१चा गोषवार	या नमुन्यात भोगवटादार वर्ग-१चे क्षेत्र, वर्ग-२चे क्षेत्र, गावातील नदी, नाले, रस्ता, गायरान व स्मशानभूमी यांचे तपशील
३	नमुना नंबर-१अ	वन म्हणून अधिसूचित करण्यात आलेले सर्व क्षेत्र कोणकोणत्या सर्व्हे नंबरांमध्ये आहे त्याचा तपशील
४	नमुना नंबर-१ब	गावातील सरकारी जमिनींची माहिती व त्या जमिनीवरील सार्वजनिक अधिकार एकत्रितरीत्या दाखविले असतात.
५	नमुना नंबर-१क	ज्या जमीनधारकांना पुनर्वसनासाठी नवीन शर्तीवर जमिनी मिळतात, अशा सर्व जमिनी व जिल्हाधिकाऱ्यांनी ग्रामपंचायतीला दिलेल्या जमिनींचे तपशील
६	नमुना नंबर-१ड	जमीन अधिनियिम, १९६१ याच्या उपकलमांनुसार सीलिंग व इतर अतिरिक्त जमिनींची माहिती
७	नमुना नंबर-१इ	सरकारी अथवा सार्वजनिक जमिनींवर संबधित अतिक्रमणाबाबत व आक्रमणावरील कारवाईबाबत माहिती
८	नमुना नंबर-२	सजामधील बिनशेती जमीन धारणा व संबधित महसुलाबाबत माहिती
९	नमुना नंबर-३	गावातील देवांच्या जमिनी व त्यांच्या करआकारणीमधून शासनाला मिळणारा महसूल
१०	नमुना नंबर-४	विलंब शुल्कवसुली, गुरे चारण्याचे शुल्क, किंवा सरकारी जमिनीवरील काटेरी झुडपे तोडण्याचे शुल्क यांपासून मिळणाऱ्या महसुलाची माहिती
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण
उदाहरण	उदाहरण	उदाहरण

महाराष्ट्रातील तलाठी देत असलेले ३६ प्रकारचे दाखले

वारस नोंदी प्रमाणपत्र, वारस नोंद पंचनामा, वारसाचा दाखला, वारस अहवाल, वंशावळ पंचनामा, रक्‍तनातेसंबंधाचा दाखला, भूमिहीन शेतमजूर असल्याचा दाखला, अल्पभूधारक असल्याचा दाखला, उत्पन्नाचा दाखला, रहिवास दाखला, एकत्र कुटुंबाचे प्रमाणपत्र, विभक्‍त कुटुंब असल्याचा दाखला, विधवा-परित्यक्‍ता असल्याचा दाखला, पुनर्विवाह न केल्याचा दाखला, अस्वच्छतेचा व्यवसाय करीत असल्याचे प्रमाणपत्र, नगरपालिकेत हद्द असल्याचा, नसल्याचा दाखला, विद्युत जोडणी ना हरकत दाखला, विद्युतपंप असल्याचा वा नसल्याचा दाखला, मालकीच्या शेतात विहीर आहे किंवा नाही याचा दाखला, ५०० फुटाच्या आत विहीर असल्या-नसल्याचा दाखला, शेतातील वृक्षांबाबत, भिकारी नसल्याबद्दल, धर्मादाय संस्थांकडून मदत घेत असल्या-नसल्याबाबात, जातीचा दाखला, कायदेशीर सज्ञान- अज्ञान असल्याचा दाखला, चल-अचल संपत्तीचा दाखला, दोन नावांची व्यक्ती एकच असल्याबाबत, जमिनीच्या घराच्या चतुःसीमा. शेतजमीन नकाशा, जमिनीच्या किंमतीचा पंचनामा, बागायत प्रमाणपत्र, मयत व्यक्ती ही कुटुंबातील एकमेव कमावती व्यक्ती असल्याचा दाखला, मयत व्यक्ती कुटुंबप्रमुख असल्याचा दाखला, सातबारा उतारा, ८अ उतारा, आदी ३६ प्रकारचे दाखले.