"संग्रहालय" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

Content deleted Content added

Inline

१७:४६, १८ मे २०१७ ची आवृत्ती

एखाद्या विषयाशी संबंधित वस्तूंचा व्यवस्थितपणे संग्रह व प्रदर्शन करणारी संस्था म्हणजे संग्रहालय होय. काही संग्रहालयांत एकाहून अधिक विषयांशी संबंधित वस्तूही असतात. संग्रहालये ही वस्तू, शिल्प वगैरेंना असलेली ऐतिहासिक परंपरा, त्या वस्तूंच्या निर्माणकाळाची पुरातन संस्कृती व पार्श्वभूमी असा इतिहास जतन करण्यात मदत करतात. नानाविध वस्तूंचा संग्रह जिथे व्यवस्थितपणे ठेवलेला असतो अशा स्थानाला संग्रहालय किंवा वस्तू संग्रहालय म्हणतात.^[१]

संग्रहालय, कलादालन, या समाज शिक्षणासाठी निर्माण झालेल्या रचना आहेत. या ठिकाणी शिकू इच्छिणार्‍यांचे शिक्षण तर होतेच, पण त्याबरोबर संग्रह वा प्रदर्शन पहायला येणार्‍या व्यक्तीच्या माहितीत भर घालण्याचे व व्यक्तीची दृष्टी व्यापक करण्याचे कार्य कळत-नकळत होते. संग्रहालय हे समाज शिक्षणाचे महत्त्वाचे केंद्र आहे. कलादालनात एका विशिष्ट विषयापुरती, तात्पुरत्या स्वरूपात प्रदर्शनीय वस्तूंची मांडणी केलेली असते, तर संग्र्हाल्यात ही मांडणी कायमची व रचनाबद्ध असते.^[२]

इतिहास

असा संग्रह करण्याची कल्पना प्राचीन काळी ग्रीस देशात उदय पावली. सनपूर्व २८० या वर्षी पहिल्या टोलेमीने इजिप्तमधील आलेक्झांड्रिया नावाच्य शहरात पहिले वस्तू संग्रहालय स्थापले. त्यात ग्रीक पंडितांचे पुतळे, शूर पुरुषांचे पुतळे, शल्यक्रियेची उपकरणे, विविध ग्रंथ, निसर्गातील चमत्कारिक वस्तू यांचा संग्रह करण्यात आला होता. पुढे युरोपात अशी अनेक खाजगी संग्रहालये निर्माण झाली. कालांतराने अशी वस्तू संग्र्हालये ही मनोरंजनाची व ज्ञान साधनेची केंद्रे मानली जाऊ लागली, त्यामुळे सार्वजनिक संग्रहालये स्थापण्याची कल्पनाही उगम पावली. भारतातील पहिले संग्रहालय डॉ. वॉलिस या डॅनिश शास्त्रज्ञाच्या प्रेरणेमुळे स्थापन झाले. त्यानंतर इ.स. १८५१ च्या सुमारास मद्रासमध्ये दुसरे संग्रहालय झाले. इ.स. १८८७ मध्ये व्हिक्टोरिया राणीच्या कारकीर्दीचा अर्धशतसांवत्सरिक उत्सव झाला. त्या निमित्ताने भारतातही अनेक ठिकाणी संग्रहालये सुरू करण्यात आली. .^[३]

प्रकार

१. इतिहास संग्रहालय - ऐतिहसिक व्यक्ती, वस्तू, ठिकाण यांचा परिचय करून घेत इतिहास संग्रहालयाला भेट देणार्‍याला इतिहासकालीन घटनांचा विशेष अभ्यास करणे शक्य होते. वस्तू, हत्यारे, कागदपत्रे पाहात असतान मानवी संस्कृती, राजेरजवाडे यांचा भूतकाळातील प्रवास यांची माहिती होते.

२. उत्क्रांती इतिहास संग्रहालय - खडक, स्फटिक. मासे, पक्षी, सरीसृप प्राणी व जीवाश्म नमुने आदी पाहताना पृथ्वीची निर्मितीपासून ते मानवाच्या उत्क्रांतीपर्यंतच्य पुरातन इतिहासाची आणि जैवविविधतेची ओळख होते.

३. सजीव संग्रहालय - वनस्पती उद्यान, प्राणी संग्रहालय, सर्पोद्यान, मत्स्यालय यांसारखी ठिकाणे जिवंत जीवसृष्टीचा परिचय करून देण्यासाठीची महत्वाची ठिकाणे आहेत.वनस्पती, प्राणी यांची शरीररचना, हालचाली, त्यांचे सहसंबंध अशा अनेक गोष्टींचे दर्शन घडविण्यासाठी ही संग्रहालये अभ्यासकांसाठी महत्त्वाची ठिकाणे आहेत.

४. विशेष संग्रहालय - सैन्यदल, रेल्वे, संरक्षण विभाग इत्यदींसारख्या विशेष खात्यांची संग्रहालये, तसेच विशेष वेगळ्या वस्तूंची मांडणी असलेली विशेष संग्रहालये (उदा० बाहुली संग्रहालय, विज्ञान केंद्र इ.)

५.आंतरजालावरील संग्रहालये - वेळ, अंतर,आदीचा विचार करता जगभरातील संग्रहालये घरबसल्या पाहता यावीत यासाठी आंतरजालावर अनेक व्हर्च्युअल संग्रहालये पाहण्यासाठी उपलब्ध आहेत.^[४]

भारतातील काही प्रमुख संग्रहालये

आगाखान राजवाडा संग्रहालय, पुणे
आदिवासी वस्तु संग्रहालय पुणे
बाबासाहेब आंबेडकर वस्तु संग्रहालय पुणे
रिझर्व बँकेचे चलन संग्रहालय मुंबई
जिल्हा ऐतिहासिक वस्तू संग्रहालय, अहमदनगर
डेक्कन कॉलेज पुरातत्त्व संग्रहालय-पुणे
तेर संग्रहालय उस्मानाबाद
नॅशनल मेरिटाईम म्युझियम मुंबई
नाणी संग्रहालय त्र्यंबकेश्वर
पोथी संग्रहालय नाशिक
प्राज्ञ पाठशाळा, वाई-हस्तलिखिते संग्रहालय
महात्मा फुले वस्तु संग्रहालय (लॉर्ड रे म्युझियम), पुणे
दी बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी संग्रहालय मुंबई
श्री भवानी संग्रहालय, औंध, सातारा
डॉ. भाऊ दाजी लाड संग्रहालय (व्हिक्टोरिया अॅन्ड अलबर्ट म्यूझियम), मुंबई
भारत इतिहास संशोधन मंडळ संग्रहालय पुणे
भारतीय संग्रहालय दिल्ली
भूमी अभिलेख संग्रहालय, पुणे.
मानव संग्रहालय (भोपाळ)
राजा दिनकर केळकर वस्तु संग्रहालय पुणे
राष्ट्रीय संरक्षण प्रबोधिनी, संग्रहालय पुणे.
रेल्वे संग्रहालय, पुणे
लोकमान्य टिळक संग्रहालय पुणे
वैदिक संशोधन मंडळ-यज्ञासाठी लागणार्‍या वस्तूंचे संग्रहालय, पुणे
छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तु संग्रहालय (प्रिन्स ऑफ वेल्स म्यूझियम), मुंबई
सिद्धगिरी ग्रामीण जीवन संग्रहालय, कोल्हापूर

चित्रदालन

गारगोटी येथील संग्रहालय
वायनाड (केरळ) येठेल संग्रहालय
दिल्ली येथील संग्रहालय-हडप्पा संस्कृतिची झलक
राजा दिनकर केळकर संग्रहालय, पुणे
राजा दिनकर केळकर संग्रहालय, पुणे येथील ऐतिहासिक तोफ

^ भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा
^ 'प्र-शिक्षक',- प्रा. प्रशांत दिवेकर,ज्ञान प्रबोधिनी (डिसेंबर २०१३)
^ भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा
^ 'प्र-शिक्षक' -प्रा. प्रशांत दिवेकर,ज्ञान प्रबोधिनी, पुणे (डिसेंबर २०१३)

[1] भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा

[2] 'प्र-शिक्षक',- प्रा. प्रशांत दिवेकर,ज्ञान प्रबोधिनी (डिसेंबर २०१३)

[3] भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा

[4] 'प्र-शिक्षक' -प्रा. प्रशांत दिवेकर,ज्ञान प्रबोधिनी, पुणे (डिसेंबर २०१३)

[१]

[२]

[३]

[४]

@@ ओळ १: / ओळ १: @@
-एखाद्या विषयाशी संबंधित वस्तूंचा व्यवस्थितपणे संग्रह व प्रदर्शन करणारी संस्था म्हणजे संग्रहालय होय. काही संग्रहालयांत एकाहून अधिक विषयांशी संबंधित वस्तूही असतात. संग्रहालये ही वस्तू, शिल्प वगैरेंनाअसलेली ऐतिहासिक परंपरा, त्या वस्तूंच्या निर्माणकाळाची पुरातन संस्कृती व पार्श्वभूमी असा इतिहास जतन करण्यात मदत करतात. नानाविध वस्तूंचा संग्रह जिथे व्यवस्थितपणे ठेवलेला असतो अशा स्थानाला संग्रहालय किंवा वस्तू संग्रहालय म्हणतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref>
+एखाद्या विषयाशी संबंधित वस्तूंचा व्यवस्थितपणे संग्रह व प्रदर्शन करणारी संस्था म्हणजे संग्रहालय होय. काही संग्रहालयांत एकाहून अधिक विषयांशी संबंधित वस्तूही असतात. संग्रहालये ही वस्तू, शिल्प वगैरेंना असलेली ऐतिहासिक परंपरा, त्या वस्तूंच्या निर्माणकाळाची पुरातन संस्कृती व पार्श्वभूमी असा इतिहास जतन करण्यात मदत करतात. नानाविध वस्तूंचा संग्रह जिथे व्यवस्थितपणे ठेवलेला असतो अशा स्थानाला संग्रहालय किंवा वस्तू संग्रहालय म्हणतात.<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा </ref>
+संग्रहालय, कलादालन, या समाज शिक्षणासाठी निर्माण झालेल्या रचना आहेत. या ठिकाणी शिकू इच्छिणार्‍यांचे शिक्षण तर होतेच, पण त्याबरोबर संग्रह वा प्रदर्शन पहायला येणार्‍या व्यक्तीच्या माहितीत भर घालण्याचे व व्यक्तीची दृष्टी व्यापक करण्याचे कार्य कळत-नकळत होते. संग्रहालय हे समाज शिक्षणाचे महत्त्वाचे केंद्र आहे. कलादालनात एका विशिष्ट विषयापुरती, तात्पुरत्या स्वरूपात प्रदर्शनीय वस्तूंची मांडणी केलेली असते, तर संग्र्हाल्यात ही मांडणी कायमची व रचनाबद्ध असते.<ref>'प्र-शिक्षक',- प्रा. प्रशांत दिवेकर,ज्ञान प्रबोधिनी (डिसेंबर २०१३)</ref>
-संग्रहालय, कलादालन, या समाज शिक्षणासाठी निर्माण झालेल्या रचना आहेत. या ठिकाणी शिकू इच्छिणार्‍यांचे शिक्षण तर होतेच, पण त्याबरोबर संग्रह वा प्रदर्शन पहायला येणार्‍या व्यक्तीच्या माहितीत भर घालण्याचे व व्यक्तीची दृष्टी व्यापक करण्याचे कार्य कळत-नकळत होत असते. संग्रहालय हे समाज शिक्षणाचे महत्त्वाचे केंद्र आहे. कलादालनात एका विशिष्ट विषयापुरती, तात्पुरत्या स्वरूपात प्रदर्शनीय वस्तूंची मांडणी केलेली असते, तर संग्र्हाल्यात ही मांडणी कायमची व रचनाबद्ध असते.<ref>'प्र-शिक्षक',- प्रा. प्रशांत दिवेकर,ज्ञान प्रबोधिनी (डिसेंबर २०१३)</ref>
 ==इतिहास==
-असा संग्रह करण्याची कल्पना प्राचीन काळी ग्रीस देशात उदय पावली.सनपूर्व २८० या वर्षी पहिल्या टोलेमीने इजिप्तमधील आलेक्झांद्रीया नामक शहरात पहिले वस्तू संग्रहालय स्थापले.त्यात ग्रीक पंडितांचे पुतळे,शूर पुरुषांचे पुतळे,शल्यक्रियेची उपकरणे ,विविध ग्रंथ, निसर्गातील चमत्कारिक वस्तू  यांचा संग्रह करण्यात आला.पुढे युरोपात अशी अनेक खाजगी संग्रहालये निर्माण झाली.कालांतराने अशी वस्तू संग्र्हालये ही मनोरंजनाची व ज्ञान साधनेची केंद्रे मानली जाऊ लागली.त्यामुळे सार्वजनिक संग्रहालये स्थापण्याची कल्पना उगम पावली.भारतातील पहिले संग्रहालय डॉ. वालीस नामक डेनिश शास्त्रज्ञाच्या प्रेरणेमुळे स्थापन झालेत्यानंतर इ.स. १८५१ च्या सुमारास मद्रासमध्ये दुसरे संग्र्हालय निर्माण करण्यात आले.इ.स. १८८७ मध्ये विक्टोरिया राणीच्या कारकीर्दीचा अर्धशतसांवत्सरिक उत्सव झाला. त्या निमित्ताने भारतातही अनेक ठिकाणी संग्रहालये सुरु करण्यात आली. .<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा</ref>
+असा संग्रह करण्याची कल्पना प्राचीन काळी ग्रीस देशात उदय पावली. सनपूर्व २८० या वर्षी पहिल्या टोलेमीने इजिप्तमधील आलेक्झांड्रिया नावाच्य शहरात पहिले वस्तू संग्रहालय स्थापले. त्यात ग्रीक पंडितांचे पुतळे, शूर पुरुषांचे पुतळे, शल्यक्रियेची उपकरणे, विविध ग्रंथ, निसर्गातील चमत्कारिक वस्तू यांचा संग्रह करण्यात आला होता. पुढे युरोपात अशी अनेक खाजगी संग्रहालये निर्माण झाली. कालांतराने अशी वस्तू संग्र्हालये ही मनोरंजनाची व ज्ञान साधनेची केंद्रे मानली जाऊ लागली, त्यामुळे सार्वजनिक संग्रहालये स्थापण्याची कल्पनाही उगम पावली. भारतातील पहिले संग्रहालय डॉ. वॉलिस या डॅनिश शास्त्रज्ञाच्या प्रेरणेमुळे स्थापन झाले. त्यानंतर इ.स. १८५१ च्या सुमारास मद्रासमध्ये दुसरे संग्रहालय झाले. इ.स. १८८७ मध्ये व्हिक्टोरिया राणीच्या कारकीर्दीचा अर्धशतसांवत्सरिक उत्सव झाला. त्या निमित्ताने भारतातही अनेक ठिकाणी संग्रहालये सुरू करण्यात आली. .<ref>भारतीय संस्कृती कोश खंड नववा</ref>
 ==प्रकार==
+१. इतिहास संग्रहालय - ऐतिहसिक व्यक्ती, वस्तू, ठिकाण यांचा परिचय करून घेत इतिहास संग्रहालयाला भेट देणार्‍याला इतिहासकालीन घटनांचा विशेष अभ्यास करणे शक्य होते. वस्तू, हत्यारे, कागदपत्रे पाहात असतान मानवी संस्कृती, राजेरजवाडे यांचा भूतकाळातील प्रवास यांची माहिती होते.
-१.इतिहास संग्रहालय-
-इतिहास संग्रहालय पाहताना व्यक्ती,वस्तू,ठिकाण यांचा परिचय करून घेत आपण घटनेचा अभ्यास करतो.वस्तू, हत्यारे,कागदपत्रे पाहात मानवी संस्कृती,राजेरजवाडे यांचा भूतकाळातील प्रवास आपण माहिती करून घेतो.<br />
-२.उत्क्रांती इतिहास संग्रहालय-खडक, स्फटिक. मासे,पक्षी,सरीसृप प्राणी,जीवाश्म नमुने पाहताना पृथ्वीची निर्मिती  ते मानवाची उत्क्रांती  जीव विविधता यांची मांडणी केलेली असते.<br />
+२. उत्क्रांती इतिहास संग्रहालय - खडक, स्फटिक. मासे, पक्षी, सरीसृप प्राणी व जीवाश्म नमुने आदी पाहताना पृथ्वीची निर्मितीपासून ते मानवाच्या उत्क्रांतीपर्यंतच्य पुरातन इतिहासाची आणि जैवविविधतेची ओळख होते.
-३. सजीव संग्रहालय- वनस्पती उद्यान,प्राणी संग्रहालय,सर्पोद्यान,मत्स्य संग्रहालय यासारखी ठिकाणे जीवसृष्टीचा परिचय करून देण्यासाठीची महत्वाची ठिकाणे आहेत.वनस्पती, प्राणी यांची शरीररचना,हालचाली , त्यांचे सहसंबंध अशा अनेक गोष्टींचे दर्शन घडविण्यासाठी ही संग्रहालये अभ्यासकांसाठी महत्वाची ठिकाणे आहेत.
+३. सजीव संग्रहालय - वनस्पती उद्यान, प्राणी संग्रहालय, सर्पोद्यान, मत्स्यालय यांसारखी ठिकाणे जिवंत जीवसृष्टीचा परिचय करून देण्यासाठीची महत्वाची ठिकाणे आहेत.वनस्पती, प्राणी यांची शरीररचना, हालचाली,  त्यांचे सहसंबंध अशा अनेक गोष्टींचे दर्शन घडविण्यासाठी ही संग्रहालये अभ्यासकांसाठी महत्त्वाची ठिकाणे आहेत.
-४. विशेष संग्रहालय- सैन्यदल,रल्वे,संरक्षण विभाग इ. यासारख्या विशेष खात्यांची संग्रहालये तसेच विशेष वेगळ्या वस्तूंची मांडणी असलेली विशेष संग्रहालये .उदा. बाहुली संग्रहालय,विज्ञान केंद्र इ.
+४. विशेष संग्रहालय - सैन्यदल, रेल्वे, संरक्षण विभाग इत्यदींसारख्या विशेष खात्यांची संग्रहालये,  तसेच विशेष वेगळ्या वस्तूंची मांडणी असलेली विशेष संग्रहालये (उदा० बाहुली संग्रहालय, विज्ञान केंद्र इ.)
-५.आंतरजालावरील संग्रहालये- वेळ, अंतर,आदीचा विचार करता जगभरातील संग्रहालये घरबसल्या पाहता यावीत यासाठी अंतर जालावर व्हर्च्युअल संग्रहालय पाहण्यासाठी उपलब्ध आहेत.<ref>'प्र-शिक्षक' -प्रा. प्रशांत दिवेकर,ज्ञान प्रबोधिनी, पुणे (डिसेंबर २०१३)</ref>
+५.आंतरजालावरील संग्रहालये - वेळ, अंतर,आदीचा विचार करता जगभरातील संग्रहालये घरबसल्या पाहता यावीत यासाठी आंतरजालावर अनेक व्हर्च्युअल संग्रहालये पाहण्यासाठी उपलब्ध आहेत.<ref>'प्र-शिक्षक' -प्रा. प्रशांत दिवेकर,ज्ञान प्रबोधिनी, पुणे (डिसेंबर २०१३)</ref>
-==महत्त्वाची संग्रहालये==
+==भारतातील काही प्रमुख संग्रहालये==
-*भारतीय संग्रहालय [[दिल्ली]]
+* आगाखान राजवाडा संग्रहालय, पुणे
-*छत्रपति शिवाजी महाराज वस्तु संग्रहालय [[मुंबई]]
+* आदिवासी वस्तु संग्रहालय [[पुणे]]
+* बाबासाहेब आंबेडकर वस्तु संग्रहालय [[पुणे]]
-*नॅशनल मेरिटाईम म्युझियम [[मुंबई]]
-*रिझर्व बँकेचे चलन संग्रहालय [[मुंबई]]
+* रिझर्व बँकेचे चलन संग्रहालय [[मुंबई]]
-*डॉ. भाऊ दाजी लाड संग्रहालय [[मुंबई]]
+* जिल्हा ऐतिहासिक वस्तू संग्रहालय, [[अहमदनगर]]
-*दी बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी संग्रहालय [[मुंबई]]
+* डेक्कन कॉलेज पुरातत्त्व संग्रहालय-पुणे
-*नाणी संग्रहालय [[त्र्यंबकेश्वर]]
+* तेर संग्रहालय [[उस्मानाबाद]]
+* नॅशनल मेरिटाईम म्युझियम [[मुंबई]]
-*जिल्हा ऐतिहासिक वस्तू संग्रहालय, [[नगर]]
-*राजा दिनकर केळकर वस्तु संग्रहालय [[पुणे]]
+* नाणी संग्रहालय [[त्र्यंबकेश्वर]]
-*भारत इतिहास संशोधन मंडळ संग्रहालय [[पुणे]]
+* पोथी संग्रहालय [[नाशिक]]
+* प्राज्ञ पाठशाळा, वाई-हस्तलिखिते संग्रहालय
-*लोकमान्य टिळक संग्रहालय [[पुणे]]
-*महात्मा फुले वस्तु संग्रहालय [[पुणे]]
+* महात्मा फुले वस्तु संग्रहालय (लॉर्ड रे म्युझियम), [[पुणे]]
+* दी बॉम्बे नॅचरल हिस्ट्री सोसायटी संग्रहालय [[मुंबई]]
-*बाबासाहेब आंबेडकर वस्तु संग्रहालय [[पुणे]]
-*आदिवासी वस्तु संग्रहालय [[पुणे]]
+* श्री भवानी संग्रहालय, औंध, [[सातारा]]
+* डॉ. भाऊ दाजी लाड संग्रहालय (व्हिक्टोरिया अॅन्ड अलबर्ट म्यूझियम), [[मुंबई]]
-*श्री भवानी संग्रहालय, औंध, [[पुणे]]
+* भारत इतिहास संशोधन मंडळ संग्रहालय [[पुणे]]
-*भूमी अभिलेख संग्रहालय , पुणे.
-*आगाखान राजवाडा संग्रहालय,पुणे
+* भारतीय संग्रहालय [[दिल्ली]]
-*भवानी संग्रहालय [[सातारा]]
+* भूमी अभिलेख संग्रहालय, पुणे.
-*पोथी संग्रहालय [[नाशिक]]
+* मानव संग्रहालय (भोपाळ)
-*तेर संग्रहालय [[उस्मानाबाद]]
+* राजा दिनकर केळकर वस्तु संग्रहालय [[पुणे]]
-*वैदिक संशोधन मंडळ-यज्ञासाठी लागणा-या वस्तूंचे संग्रहालय, पुणे
+* राष्ट्रीय संरक्षण प्रबोधिनी, संग्रहालय  पुणे.
-डेक्कन कॉलेज संग्रहालय-पुणे.
+* रेल्वे संग्रहालय, पुणे
-राष्ट्रीय संरक्षण प्रबोधिनी, संग्रहालय  पुणे.
+* लोकमान्य टिळक संग्रहालय [[पुणे]]
+* वैदिक संशोधन मंडळ-यज्ञासाठी लागणार्‍या वस्तूंचे संग्रहालय, पुणे
-*प्राज्ञ पाठशाळा,वाई-हस्तलिखिते संग्रहालय
+* छत्रपती शिवाजी महाराज वस्तु संग्रहालय (प्रिन्स ऑफ वेल्स म्यूझियम), [[मुंबई]]
-सिद्धगिरी ग्रामीण जीवन संग्रहालय,कोल्हापूर
+* सिद्धगिरी ग्रामीण जीवन संग्रहालय, कोल्हापूर
 ==चित्रदालन==