दामोदर खडसे

डॉ. दामोदर खडसे (जन्म : सरगुजा, ११ नोव्हेंबर, इ.स. १९४८) हे मराठी पुस्ताकांचा हिंदी अनुवाद करणारे एक मराठी लेखक आहेत. मूळ हिंदीतही त्यांनी लिहिलेली पुस्तके आहेत. खडसे हे केवळ हिंदीचे लेखक, अभ्यासक, मार्गदर्शक नाहीत, तर हिंदी साहित्यविश्वात त्यांना स्वतंत्र स्थान, स्वतंत्र ओळख मिळालेली आहे. उज्जैन, कोल्हापूर, अमरावती, पुणे अशा विद्यापीठांमधून अनेक विद्यार्थी पीएच.डी. आणि एम.फिल.साठी त्यांच्या साहित्याचा अभ्यास करत आहेत.

डॉ. दामोदर खडसे यांचा जन्म छ्त्तीसगडमध्ये असलेल्या सरगुजा संस्थानात झाला. तिथेच शालेय शिक्षण पूर्ण झाल्यानंतर त्यांनी अकोल्यात म्हणजे त्यांच्या मूळ गावी एम.ए.पर्यंत शिक्षण पूर्ण केले. त्यानंतर शिक्षकी पेशात असताना. नागपूरातून बी.एड., एम.एड. ह्या पदव्या आणि हिंदी भाषेतील डॉक्टरेट त्यांनी संपादन केली

इयत्ता दहावीत असल्यापासून खडसे यांनी लेखन करायला सुरुवात केली होती. त्यात त्यांना समानशील मित्रांची साथ मिळाली. त्यामुळे नंतर ‘बँक ऑफ महाराष्ट्र ’मध्ये अधिकारीपदावर नोकरी करत असतानाही ते लेखन करीतच राहिले. पाच कथासंग्रह, पाच कवितासंग्रह, दोन कादंबर्‍या, दोन प्रवासवर्णने आणि चार भाषाविषयक विवरणात्मक पुस्तके एवढी त्यांची स्वतंत्र हिंदी साहित्यसंपदा आहे. नाटक हा साहित्यप्रकार त्यांनी स्वतंत्रपणे लिहिला नसला, तरी ‘छावा’, ‘कालचक्र’ अशा प्रसिद्ध मराठी नाटकांचे हिंदी अनुवाद त्यांनी केले आहेत.

बाबा आमटे यांच्यावर दामोदर खडसे यांनी खूप लेखन केले आहे. त्यांतला काही भाग ब्रेल लिपीच्या अभ्यासक्रमात समाविष्ट झालेला आहे. खडसेंच्या स्वतःच्या हिंदी साहित्याचेही मराठी अनुवाद झाले आहेत. त्यांच्या ‘इस जंगलमें’ या कथेवर दिल्ली दूरदर्शनने टेलिफिल्म बनवली आहे. ज्येष्ठ हिंदी साहित्यकार पं. हरिनारायण व्यास यांच्यावर बनवलेल्या लघुपटासाठी खडसे यांनी खूप काम केले आहे.

कवी, कथाकार, अनुवादक डॉ. खडसे यांनी आतापर्यंत २० मराठी पुस्तकांचे हिंदी अनुवाद केले असून, त्यांत अरुण खोरे (आत्मचरित्र), जयवंत दळवी, दया पवार (बलुतं), भारत सासणे, राम नगरकर (रामनगरी), लक्ष्मण माने (उपरा), शरणकुमार लिंबाळे, शिवाजी सावंत (छावा) आदी साहित्यिकांच्या उपरोल्लेखित पुस्तकांचा समावेश आहे.

बलुतं

कमलेश्वर हे हिंदीतील नामवंत साहित्यकार. त्यांनी त्यांच्या ‘सारिका’ या पत्रिकेत लेखकांचा संघर्ष मांडणारं ‘गर्दिश के दिन’ हे सदर सुरू केले होते. त्यासाठी दया पवारांनी त्यांच्या संघर्षाबद्दलचे लेखन पाठवले. ते लेखन हिंदीत अनुवादित करण्याचे काम दामोदर खडसेंकडे आले. त्या लिखाणाला प्रचंड प्रतिसाद मिळाला आणि कमलेश्वर यांच्यामुळे ‘बलुतं’ या समग्र आत्मकथेचा अनुवाद करण्याची प्रेरणा खडसेंना मिळाली.

दया पवारांची कन्या प्रज्ञा पवार ह्यांच्या मराठीतून लिहिलेल्या कथांचा हिंदी अनुवादही दामोदर खडसे यांनी केला आहे.

डॉ. खडसे यांनी भूषविलेली पदे

• भारत सरकारच्या रसायन व उर्वरक मंत्रालयाच्या हिंदी सल्लागार समितीचे सदस्यत्व (१९८६-८९)
• भारत सरकारच्या ऊर्जा मंत्रालयाच्या हिंदी सल्लागार समितीचे सदस्यत्व (१९८९-९०)
• महाराष्ट्र राज्य हिंदी साहित्य अकादमीचे सदस्यत्व (१९९२-९५)
• पुण्याच्या श्रीमती नाथीबाई दामोदरदास ठाकरसी विद्यापीठाच्या बोर्ड ऑफ स्टडीजचे सदस्यत्व (२००५)
• भारतीय रिझर्व्ह बँकेसाठीच्या कार्यालयीन शब्दावलीचे काम (२००५)
• भारत सरकारच्या जलवाहतूक मंत्रालयाच्या हिंदी सल्लागार समितीचे सदस्यत्व (२००८)
• भारत सरकारच्या रेल्वे मंत्रालयाच्या हिंदी सल्लागार समितीचे सदस्यत्व (२०१०)

डॉ. दामोदर खडसे यांना मिळालेले पुरस्कार आणि मानसन्मान

• डॉ. दामोदर खडसे यांनी सदानंद देशमुख यांच्या 'बारोमास' या कादंबरीच्या हिंदी अनुवादासाठी त्यांना साहित्य अकादमीचा अनुवादासाठीचा २०१५ सालचा पुरस्कार प्रदान झाला आहे.
• ‘रामनगरी’च्या अनुवादाला आणि ज्येष्ठ पत्रकार आणि दैनिक ‘पुढारी’ चे निवासी संपादक अरुण खोरे यांच्या आत्मकथनाच्या अनुवादाला भारत सरकारचा श्रेष्ठ अनुवादाचा पुरस्कारदेखील त्यांना मिळाला आहे.
• त्यांच्या ‘काला सूरज’ या कादंबरीला १९९८ साली राष्ट्रपती डॉ.शंकरदयाळ शर्मा यांच्या हस्ते राष्ट्रीय साहित्य पुरस्कार मिळाला.