भस्मासुर

भस्मासुर प्रवीण-मोहिनी. चित्रकार: राजा रविवर्मा. भस्मासुर प्रवीण (डावीकडे), मोहिनी (मध्यभागी), शिव (उजवीकडे) झाडाच्या मागून दिसत आहे.

हिंदू धर्मात, भस्मासुर/वृकासुर, ज्याला ब्रह्मासुर म्हणूनही ओळखले जाते, हा एक असुर/राक्षस होता. त्याला एक शक्ती दिली होती, ज्यामुळे त्याने ज्याच्या डोक्याला स्पर्श केला तो जळून लगेच राख (भस्म) होऊ शकत होता. भगवान विष्णूच्या एकमेव स्त्री अवतार असलेल्या मोहिनीने त्याला फसवले आणि त्याला स्वतःला राख करून घ्यायला भाग पाडले.

आख्यायिका

वृक्षासुर हा भगवान शिवाचा प्रखर भक्त होता ज्याने देवतेकडून वरदान मिळवण्यासाठी मोठी तपश्चर्या केली. शिवाने प्रसन्न होऊन त्याला वरदान दिले. वृक्षासुराने मग त्याला अशी शक्ती दिली की ज्याच्या डोक्याला त्याने हाताने स्पर्श केला तो जळून लगेच राख (भस्म) व्हावा. तेव्हापासून वृक्षासुराला भस्मासुर असेही म्हणले जाते. तेव्हा भस्मासुराला शिवावर हात ठेवून आपल्या नव्या शक्तीची चाचणी घ्यायची होती. तेव्हा शिवाने धावत जाऊन विष्णूकडे मदतीसाठी प्रार्थना केली. भस्मासुरासमोर विष्णू मोहिनीच्या रूपात प्रकट झाले. मोहिनी इतकी सुंदर होती की भस्मासुर लगेच मोहिनीच्या प्रेमात पडला. भस्मासुराने तिला त्याच्याशी लग्न करण्यास सांगितले. तिने त्याला सांगितले की तिला नृत्याची खूप आवड आहे आणि जर तो तिच्या चाली सारखा जुळेल तरच ती त्याच्याशी लग्न करेल. भस्मासुराने सामना मान्य केला आणि म्हणून ते नाचू लागले. पराक्रम शेवटपर्यंत अनेक दिवस चालला. भस्मासुराने वेशात आलेल्या विष्णूच्या चालीशी जुळवून घेतल्याने तो आपल्या रक्षकाला खाली उतरवू लागला. नाचत असताना, मोहिनीने एक पोझ मारली जिथे तिचा हात तिच्या डोक्यावर ठेवला होता. भस्मासुराने तिची नक्कल केल्यामुळे त्याला स्वतःच्या मस्तकाला स्पर्श करण्याची फसवणूक झाली आणि त्यामुळे नुकत्याच मिळालेल्या शक्तीमुळे भस्मासुर लगेच जळून राख झाला.

याचे दुसरे रूप, लहान कथेत आहे: विष्णू मोहिनीच्या रूपात प्रकट होतो. भस्मासुराला नव्याने मिळालेले वरदान विसरून मोहिनीला त्याच्याशी लग्न करण्यास सांगितले. ती मान्य करते आणि भस्मासुराला सरोवरात डुबकी मारून स्वच्छ करण्यास सांगते कारण तो सध्याच्या स्थितीत स्वच्छ नाही. भस्मासुर सरोवरात डुबकी मारून खूप आनंदित आहे. तो डोक्यावर हात चालवून केसातील जास्तीचे पाणी काढून टाकण्याचा प्रयत्न करतो (केस वाळवतो). नव्याने मिळवलेल्या वरदानाच्या सामर्थ्याने भस्मासुराची राख झाली.

नृत्य

भस्मासुरापासून वाचण्यासाठी महादेव ज्या गुहेत लपले आहेत ती गुहा गुप्तधाम म्हणून ओळखली जाते.

हिमाचल प्रदेश राज्यातील चंबा जिल्ह्यातील साहो भागात सोहल नाटी नृत्य खूप लोकप्रिय आहे. हे सर्वसाधारणपणे सर्व सणांच्या प्रसंगी सादर केले जाते, परंतु या नृत्याचे मुख्य महत्त्व साहो जत्रेच्या दिवसांमध्ये बैशाखमध्ये असते. हे नृत्य भगवान विष्णूने भस्मासुराचा वध केल्याच्या कथेवर आधारित आहे, म्हणून त्याला मोहिनी-भस्मासुर नृत्य असेही म्हणतात.

लोकप्रिय कथेवर आधारित, नर्तक वेगवेगळ्या मुद्रा घेतात ज्यामुळे ते शेवटी त्यांचे दोन्ही हात त्यांच्या डोक्यावर फिरवतात. भस्मासुराचा अभिनय करणाऱ्या नर्तकाला पंक्तीच्या शेवटी ठेवले जाते आणि डोक्यावर हात फिरवणारा तो शेवटचा नर्तक आहे.

भस्मासुर-प्रकारची पोज-- एक हात डोक्यावर आणि दुसरा पाठीमागे-- भोजपुरी प्रदेशात आणि विस्ताराने, इंडो-कॅरिबियन समाजात, जेथे चटणीचे वैशिष्ट्यपूर्ण वैशिष्ट्य आहे अशा स्त्रियांच्या नृत्यामध्ये देखील सामान्य आहे. नृत्य काही इंडो-कॅरिबियन लोकांचा असा दावा आहे की ही मुद्रा भस्मासुराच्या पुराणकथेशी संबंधित आहे.

मोहिनी भस्मासुर कुचीपुडी नृत्य नृत्यनाट्य कुचीपुडी नृत्यात देखील "मोहिनी भस्मासुर" हे एक अतिशय प्रसिद्ध नृत्यनाट्य आहे. अनेक कलाकारांनी हे नृत्यनाट्य सादर केले. मुख्यतः भरतकप्रपूर्ण श्री कोराडा नरसिंह राव एक प्रसिद्ध कुचीपुडी वादक यांनी भस्मासुर सादर केले, मोहिनी भस्मासुर कुचीपुडी नृत्य नृत्यनाटिकेत, त्यांची कामगिरी अविस्मरणीय. त्याची अभिव्यक्ती, नृत्याची पद्धत आणि त्याचे संवाद विलक्षण. कुचीपुडी नृत्यातील प्रथम पद्मश्री पुरस्कार विजेते, महान नर्तक श्री वेदांतम सत्यनारायण सरमा यांनी या नृत्यनाटिकेत मोहिनीची भूमिका उत्तम प्रकारे साकारली. त्यांचा अभिनय, स्त्रीची वेशभूषा, नृत्य सर्वच वैशिष्ट्यपूर्ण आहेत. हे नृत्यनाट्य आंध्र प्रदेश नृत्य अकादमीने फार पूर्वी आयोजित केले होते. पद्मश्री पुरस्कार विजेते डॉ नटराज रामा कृष्ण यांनी नटुवंगम, श्री कोराडा नरसिंह राव भस्मासुराच्या भूमिकेत, श्री वेदांतम सत्यनारायण सरमा यांनी मोहिनीच्या भूमिकेत, महान कलाकार डॉ. संपत कुमार यांनी शिवाच्या भूमिकेत, आणखी एक महान कलाकार श्री गोपाल राज बट यांनी नारदाची भूमिका केली. ग्रेट कॉम्बिनेशन. श्री कोराडा नरसिंह राव यांच्यानंतर त्यांच्या शिष्यांसह, कलारताना के व्ही सत्यनारायण यांनी भारतातील अनेक ठिकाणी ही मोहिनी भस्मासुर कुचीपुडी नृत्य नृत्यनाटिका सादर केली. स्क्रिप्टची एक नवीन आवृत्ती कलारतन के.व्ही. सत्यनारायण यांनी नंतर लिहिली होती, जी आता भारत आणि परदेशात त्यांच्या शिष्यांसोबत सादर करत आहे.