वऱ्हाड

वऱ्हाड
वऱ्हाड बेरार (आंग्ल भाषेत)
	ऐतिहासिक प्रदेश
	महाराष्ट्राच्या मानचित्रावर निळ्या रंगात दर्शवलेला वर्तमान वऱ्हाड प्रदेश
देश	भारत
राज्य	महाराष्ट्र
जिल्हे	१]बुलढाणा; २]अकोला; ३]अमरावती; ४]वाशिम; ५]यवतमाळ
भाषा	मराठी ; गोंडी ; कोलामी ; कोरकू
सर्वात मोठे शहर	अमरावती
वासीनाम	वऱ्हाडी
प्रमाणवेळ	भाप्रवे (यूटीसी+५:३०)

वऱ्हाड (लग्न) याच्याशी गल्लत करू नका.

वऱ्हाड (मराठी: वऱ्हाड; इंग्रजी: Berar/Brar) हा भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील विदर्भ विभागातील एक ऐतिहासिक आणि सांस्कृतिकदृष्ट्या समृद्ध प्रदेश आहे. दख्खनच्या पठाराच्या मध्यभागी वसलेला हा प्रदेश प्राचीन काळापासून अनेक बलाढ्य साम्राज्ये आणि राजवटींच्या उदयास्तांचा साक्षीदार राहिला आहे, ज्यामुळे त्याला एक वैविध्यपूर्ण आणि सखोल इतिहास लाभला आहे.

भौगोलिकदृष्ट्या, वऱ्हाड हा प्रामुख्याने पूर्णा नदीच्या खोऱ्यात (जी तापी नदीची प्रमुख उपनदी आहे) वसलेला आहे. या प्रदेशाच्या उत्तरेला सातपुडा पर्वतरांगा असून, येथील जमीन अत्यंत सुपीक बनली आहे आणि तो कापूस उत्पादनासाठी विशेषतः ओळखला जातो. आजच्या प्रशासकीय रचनेत अमरावती, अकोला, बुलढाणा, यवतमाळ, वाशीम जिल्ह्यांचा ऐतिहासिक वऱ्हाड प्रदेशात समावेश होतो.

वऱ्हाड हा प्राचीन पौराणिक साहित्यात असलेल्या 'विदर्भ' प्रदेशाचाच काही भाग आहे. महाभारतातील 'विदर्भ' राज्याची राजधानी कौंडण्यपूर याच भूमीवर होती. सातवाहन, वाकाटक, राष्ट्रकूट, देवगिरीचे यादव, आणि मध्ययुगीन काळात इमादशाही सल्तनत, मुघल साम्राज्य, मराठा साम्राज्य (विशेषतः नागपूरचे भोसले) आणि हैदराबादचा निजाम अशा अनेक सत्तांनी या प्रदेशावर राज्य केले. ब्रिटिश राजवटीत, हा प्रदेश मध्य प्रांत आणि बेरारचा भाग बनला, तर स्वातंत्र्यानंतर भाषावार प्रांतरचनेनुसार तो महाराष्ट्राचा अविभाज्य भाग बनला.

वऱ्हाडची स्वतःची अशी एक विशिष्ट वऱ्हाडी बोली आणि समृद्ध लोककला व परंपरा आहेत, ज्यामुळे त्याला महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक नकाशावर एक आगळेवेगळे स्थान प्राप्त झाले आहे.

भूगोल

वऱ्हाड हा महाराष्ट्रातील विदर्भ विभागाचा एक महत्त्वाचा आणि ऐतिहासिक प्रदेश आहे. याचे भौगोलिक स्थान, रचना, नद्या, हवामान आणि मृदा प्रकार यांमुळे या प्रदेशाला एक विशिष्ट नैसर्गिक ओळख मिळाली आहे.

१. स्थान आणि विस्तार

स्थान: वऱ्हाड हा महाराष्ट्राच्या पूर्वेकडील विदर्भ विभागाचा पश्चिम आणि मध्य भाग व्यापतो. हा दख्खनच्या पठाराच्या उत्तर-मध्य भागात वसलेला आहे.
आजचे जिल्हे: आजच्या प्रशासकीय विभागानुसार, वऱ्हाडमध्ये प्रामुख्याने अमरावती, अकोला, बुलढाणा, यवतमाळ, वाशीम जिल्ह्यांचा समावेश होतो.
अक्षांश आणि रेखांश: साधारणतः हा प्रदेश १९.५° उ ते २१.५° उ अक्षांश आणि ७६° पू ते ७९° पू रेखांश दरम्यान पसरलेला आहे.

शेजारील प्रदेश:

उत्तरेला: सातपुडा पर्वतरांगा आणि मध्य प्रदेश राज्याच्या दक्षिणेकडील भाग (ज्यात छिंदवाडा, बैतूल, खंडवा, बऱ्हाणपूर यांसारखे जिल्हे आहेत).
पूर्वेला: नागपूर विभागातील काही जिल्हे (उदा. नागपूर, वर्धा, चंद्रपूरचा पश्चिम भाग).
दक्षिणेला: मराठवाडा विभाग (विशेषतः जालना, परभणी, हिंगोली, नांदेड जिल्हे) आणि तेलंगणा राज्याचा उत्तरेकडील भाग (कामारेड्डी, निजामाबाद, निर्मल, आदिलाबाद, कुमुरम भीम आसिफाबाद, मंचिर्याल, जयशंकर भुपालपल्ली जिल्हे).
पश्चिमेला: खानदेश विभाग (जळगाव जिल्हा).

२. प्राकृतिक भूभाग आणि रचना

वऱ्हाडाचा भूभाग हा प्रामुख्याने सपाट पठारी प्रदेश असला तरी, काही ठिकाणी डोंगररांगा आणि टेकड्या आढळतात.

पठारी प्रदेश: वऱ्हाड हा दख्खनच्या पठाराचा एक भाग आहे. येथील मुख्य भूभाग सपाट असून, तो बेसॉल्ट खडकांपासून बनलेला आहे, ज्यामुळे काळ्या कसदार मृदेची निर्मिती झाली आहे. हा पठारी प्रदेश पूर्वेकडे काहीसा उताराचा आहे.
सातपुडा पर्वतरांगा: वऱ्हाडच्या उत्तरेला सातपुडा पर्वतरांगांचा विस्तार आहे. या पर्वतरांगांमध्ये घनदाट वनराई आणि उंच शिखरे आढळतात. गाविलगड डोंगर (अमरावती जिल्ह्यात) हे याच सातपुडा रांगांचा भाग आहेत आणि येथे गाविलगड किल्ला आहे. या डोंगररांगांमुळे वऱ्हाड आणि मध्य प्रदेश यांच्यात एक नैसर्गिक सीमा निर्माण होते.
अजिंठा डोंगररांगा: वऱ्हाडच्या नैऋत्य दिशेला (विशेषतः बुलढाणा जिल्ह्याच्या दक्षिणेकडील बाजूला) अजिंठा डोंगररांगांचा काही भाग पसरलेला आहे, जो मराठवाडा आणि खानदेशच्या सीमेलगत आहे. ही डोंगररांग वऱ्हाडच्या मैदानी प्रदेशाला काही ठिकाणी मर्यादित करते.
मैदानी प्रदेश: पूर्णा नदीचे खोरे हे वऱ्हाडातील मुख्य मैदानी प्रदेश आहे. ही मैदानी खोरी अत्यंत सुपीक असून, शेतीसाठी अत्यंत उपयुक्त आहेत.

३. नद्या आणि जलप्रणाली

वऱ्हाड प्रदेश अनेक नद्या आणि त्यांच्या उपनद्यांनी समृद्ध आहे, ज्यामुळे येथे शेतीचा विकास झाला आहे.

पूर्णा नदी: ही वऱ्हाडातील सर्वात महत्त्वाची नदी आहे. ती सातपुडा पर्वतरांगांमध्ये उगम पावते आणि बुलढाणा, अकोला, अमरावती जिल्ह्यांमधून पूर्वेकडे वळून तापी नदीला मिळते. पूर्णा नदीच्या खोऱ्यातील सुपीक जमीन कापूस लागवडीसाठी आदर्श आहे.
वर्धा नदी: ही मध्य प्रदेशात उगम पावते आणि वऱ्हाडच्या पूर्वेकडील सीमेवरून (वर्धा, यवतमाळ जिल्ह्यांच्या पूर्वेकडील बाजूने) वाहते. ही नदी वैनगंगा नदीला मिळते आणि त्यांच्या संगमातून प्राणहिता नदी तयार होते, जी गोदावरीला मिळते.
पैनगंगा नदी: ही यवतमाळ आणि वाशीम जिल्ह्यांच्या दक्षिणेकडील सीमेवरून वाहते आणि वर्धा नदीला मिळते. या नदीच्या खोऱ्यातही सुपीक जमीन आढळते.
उपनद्या: पूर्णा नदीच्या अनेक उपनद्या आहेत, जसे की नळगंगा, वान, मोरणा, कटना, शाहनूर, बोर्डी, निपान, इत्यादी, ज्या वऱ्हाडच्या जलप्रणालीला हातभार लावतात. वर्धा नदीच्या उपनद्यांमध्ये कार, वेण्णा यांचा समावेश होतो.
जलाशये आणि सिंचन: या नद्यांवर अनेक लहान-मोठे बंधारे आणि प्रकल्प (उदा. अप्पर वर्धा प्रकल्प, वान प्रकल्प, पूर्णा प्रकल्प) उभारले गेले आहेत, जे सिंचनासाठी आणि पिण्याच्या पाण्यासाठी महत्त्वाचे आहेत.

४. हवामान

वऱ्हाडचे हवामान प्रामुख्याने उष्ण आणि कोरड्या स्वरूपाचे आहे.

उन्हाळा: मार्च ते मे महिन्यांदरम्यान उन्हाळा तीव्र असतो. तापमान ४०° सेल्सिअसच्या वर जाते, काही वेळा ४५° सेल्सिअसपर्यंत पोहोचते. हा काळ कोरडा आणि उष्ण वाऱ्यांचा असतो.
पावसाळा: जून ते सप्टेंबर या काळात नैऋत्य मोसमी वाऱ्यांपासून पाऊस पडतो. पावसाचे प्रमाण मध्यम असते, परंतु ते अनियमित आणि अनिश्चित असू शकते, ज्यामुळे अनेकदा दुष्काळाचा धोका निर्माण होतो. सरासरी वार्षिक पर्जन्यमान ७०० ते ९०० मि.मी. असते.
हिवाळा: ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी या काळात हिवाळा सौम्य ते मध्यम असतो. रात्रीचे तापमान १०° ते १५° सेल्सिअसपर्यंत खाली येते, तर दिवसा तापमान आरामदायक असते.

५. मृदा प्रकार:

वऱ्हाडमध्ये प्रामुख्याने खालील मृदा प्रकार आढळतात:

काळी मृदा: हा मुख्य मृदा प्रकार आहे. ज्वालामुखीच्या बेसॉल्ट खडकांच्या विघटनामुळे ही मृदा तयार झाली आहे. ही मृदा कापूस, ज्वारी, गहू आणि सोयाबीन यांसारख्या पिकांसाठी अत्यंत सुपीक मानली जाते, कारण ती पाणी धरून ठेवण्याची क्षमता चांगली असते.
गाळाची मृदा: नद्यांच्या काठावर आणि त्यांच्या खोऱ्यांमध्ये गाळाची मृदा आढळते. ही मृदा देखील सुपीक असून, विविध पिकांसाठी उपयुक्त आहे.

६. वनस्पती आणि वन्यजीव

नैसर्गिक वनस्पती: वऱ्हाडच्या काही भागांमध्ये, विशेषतः सातपुडा आणि अजिंठा डोंगररांगांमध्ये, उष्णकटिबंधीय पानझडीची वने आढळतात. सागवान, खैर, बाभूळ यांसारखी झाडे येथे प्रमुख आहेत. मैदानी प्रदेशात शेती असल्याने नैसर्गिक वनराई कमी झाली आहे.
वन्यजीव: येथील वनप्रदेशात नीलगाय, ससा, कोल्हा, लांडगा, रानडुक्कर यांसारखे वन्यजीव आढळतात. मेळघाट व्याघ्र प्रकल्प अमरावती जिल्ह्यात आहे, जो वन्यजीव संरक्षणासाठी महत्त्वाचा आहे.

७. नैसर्गिक आपत्त्या

दुष्काळ: वऱ्हाड प्रदेशात पावसाचे प्रमाण अनियमित असल्याने, अनेकदा दुष्काळ आणि पाणी टंचाईची समस्या निर्माण होते, ज्यामुळे शेती आणि जनजीवनावर विपरीत परिणाम होतो.
अतिवृष्टी/पूर: काही वेळा अतिवृष्टीमुळे नद्यांना पूर येऊन शेतीचे आणि घरांचे नुकसान होते, परंतु ही घटना कमी वेळा घडते.

इतिहास

वऱ्हाड, ज्याला ऐतिहासिकदृष्ट्या 'बेरार' म्हणूनही ओळखले जाते, हा महाराष्ट्रातील विदर्भ विभागाचा एक महत्त्वाचा भौगोलिक आणि सांस्कृतिक प्रदेश आहे. प्राचीन काळापासून विविध राजवंशांच्या अधिपत्याखाली असलेला हा प्रदेश, मध्ययुगीन काळात एक विशिष्ट प्रशासकीय ओळख बनला आणि आधुनिक काळात महाराष्ट्राचा अविभाज्य भाग बनला.

१. प्राचीन काळ (इ.स.पूर्व ६००० ते इ.स. १२ वे शतक)

पौराणिक आणि वैदिक काळ: वऱ्हाड हा प्राचीन पौराणिक साहित्यात असलेल्या 'विदर्भ' प्रदेशाचाच काही भाग आहे. महाभारत काळात 'विदर्भ राज्य' अस्तित्वात होते, ज्याची राजधानी 'कुंडनपूर' (आजच्या अमरावती जिल्ह्यातील कौंडिण्यपूर) होती आणि राजा भीमक दमयंतीचा पिता होता. विदर्भाचा उल्लेख अथर्ववेदातही आढळतो, जो या प्रदेशाच्या प्राचीनत्वाची साक्ष देतो.
मौर्य साम्राज्य (इ.स.पूर्व ३२२ - इ.स.पूर्व १८५)

चंद्रगुप्त मौर्याच्या नेतृत्वाखालील मौर्य साम्राज्याने विदर्भासह दख्खनच्या मोठ्या भागावर आपले नियंत्रण प्रस्थापित केले. सम्राट अशोकाच्या शिलालेखांमध्ये विदर्भाचा उल्लेख आढळतो, जो सूचित करतो की हा प्रदेश त्यांच्या साम्राज्याचा एक भाग होता.

सातवाहन साम्राज्य (इ.स.पूर्व २ रे शतक - इ.स. २ रे शतक)

मौर्यांच्या ऱ्हासानंतर, सातवाहनांनी दख्खनमध्ये आपले राज्य प्रस्थापित केले. प्रतिष्ठान (पैठण) ही त्यांची राजधानी होती. त्यांच्या राजवटीत, वऱ्हाडचा भौगोलिक प्रदेश त्यांच्या साम्राज्यात समाविष्ट होता. गौतमीपुत्र सातकर्णी आणि वसिष्ठीपुत्र पुलुमावी यांसारख्या शासकांनी या भागावरही राज्य केले.

वाकाटक साम्राज्य (इ.स. ३ रे - ६ वे शतक)

वाकाटक हे विदर्भाचे स्थानिक आणि सर्वात महत्त्वाचे प्राचीन राजवंश होते. त्यांची राजधानी 'नंदीवर्धन' (आजचे नगरधन, रामटेकजवळ) आणि नंतर 'प्रवरपूर' (आजचे पवनार, वर्धाजवळ) येथे होती. त्यांनी या प्रदेशावर जवळपास अडीच शतके राज्य केले. प्रवरसेन प्रथम आणि प्रवरसेन द्वितीय हे या वंशातील प्रमुख राजे होते. त्यांच्या काळात वऱ्हाड प्रदेशात कला आणि संस्कृतीचा विकास झाला.

नंतरचे राजवंश (इ.स. ६ वे - १२ वे शतक)

वाकाटकांनंतर या प्रदेशावर बदामीचे चालुक्य, राष्ट्रकूट आणि नंतर देवगिरीचे यादव यांसारख्या मोठ्या राजवटींचा प्रभाव होता. या प्रत्येक राजवटीत, वऱ्हाडचा भौगोलिक प्रदेश त्यांच्या साम्राज्याचा एक भाग होता, परंतु त्याला 'वऱ्हाड' अशी स्वतंत्र प्रशासकीय ओळख नव्हती.

२. मध्ययुगीन काळ (इ.स. १३ वे - १८ वे शतक)

दिल्ली सल्तनत (इ.स. १३ वे - १४ वे शतक): अलाउद्दीन खिलजीने इ.स. १२९६ मध्ये देवगिरीवर हल्ला करून यादव साम्राज्याचा पराभव केला. त्यानंतर वऱ्हाड प्रदेश दिल्ली सल्तनतीच्या अप्रत्यक्ष नियंत्रणाखाली आला. मुहम्मद बिन तुघलकाच्या काळात हा प्रदेश दिल्ली सल्तनतीचा भाग होता.
बहमनी सल्तनत (इ.स. १३४७ - १५२७): बहमनी सल्तनतीने वऱ्हाडला प्रथमच एक विशिष्ट प्रशासकीय ओळख दिली. त्यांनी आपल्या विशाल राज्याला चार प्रमुख प्रांतांमध्ये (तर्फ) विभागले, ज्यापैकी एक 'वऱ्हाड तर्फ' (Berar Taraf) होता. या 'तर्फ'चा प्रमुख 'तरफदार' (राज्यपाल) असे. बिदर हे बहमनींची राजधानी होती. या काळात वऱ्हाड हा बहमनी प्रशासनाचा अविभाज्य भाग बनला, ज्यामुळे त्याला एक स्वतंत्र प्रशासकीय एकक म्हणून ओळख मिळाली.
वऱ्हाडची इमादशाही सल्तनत (इ.स. १४९० - १५७४): बहमनी सल्तनतीच्या विघटनानंतर उदयास आलेल्या पाच दख्खनच्या सल्तनतींपैकी 'वऱ्हाडची इमादशाही' ही एक होती. फतुल्ला इमाद-उल-मुल्क याने १४९० मध्ये वऱ्हाडमध्ये आपले स्वतंत्र राज्य घोषित केले. अचलपूर (एलचपूर) ही त्यांची राजधानी होती. इमादशहांनी वऱ्हाडवर सुमारे ८० वर्षे राज्य केले. त्यांचे राज्य प्रामुख्याने आजच्या अमरावती, अकोला, बुलढाणा, वाशीम आणि यवतमाळ जिल्ह्यांच्या परिसरात पसरले होते.
अहमदनगरची निजामशाही (इ.स. १५७४ - १५९६): १५७४ मध्ये अहमदनगरच्या निजामशाहीचा शासक मूर्तजा निजामशहा प्रथम याने वऱ्हाडची इमादशाही जिंकून वऱ्हाड आपल्या राज्यात विलीन केला. त्यामुळे वऱ्हाडवरील इमादशाहीचे स्वतंत्र अस्तित्व संपुष्टात आले.
मुघल साम्राज्य (इ.स. १५९६ - १८ वे शतक): इ.स. १५९६ मध्ये मुघल सम्राट अकबराने निजामशाहीकडून वऱ्हाड जिंकला आणि त्याला मुघल साम्राज्याचा एक 'सुभा' (प्रांत) बनवले. अचलपूर ही मुघल प्रशासनातील वऱ्हाडची राजधानी होती. जहांगीर, शाहजहान आणि औरंगजेब यांच्या राजवटीत वऱ्हाड मुघल साम्राज्याचा एक महत्त्वाचा महसुली प्रांत राहिला. औरंगजेबाच्या दख्खन धोरणात वऱ्हाडचे स्थान महत्त्वाचे होते.
मराठे (नागपूरचे भोसले) आणि हैदराबादचे निजाम (इ.स. १८ वे शतक):

१८ व्या शतकात वऱ्हाड (बेरार) प्रदेशावरील नागपूरच्या भोसले आणि हैदराबादच्या निजाम यांच्यातील नियंत्रण हे अत्यंत गुंतागुंतीचे आणि नेहमीच संघर्षाचे कारण ठरले होते. ही केवळ सरळ सत्ता गाजवण्याची बाब नव्हती, तर त्यात औपचारिक सार्वभौमत्व, महसूल गोळा करण्याचे हक्क आणि प्रत्यक्ष लष्करी वर्चस्व या गोष्टींचा समावेश होता. त्या काळात वऱ्हाडवर या दोन मोठ्या शक्तींचा नेमका कसा प्रभाव होता, हे खालीलप्रमाणे स्पष्ट करता येईल:

१. हैदराबादचा निजाम ( आसफ जाह प्रथम आणि त्यांचे वंशज):

औपचारिक सार्वभौमत्व आणि प्रशासकीय नियंत्रण

स्थापना: १७२४ मध्ये आसफ जाह प्रथम (निजाम-उल-मुल्क) यांनी दख्खनमध्ये स्वतंत्र हैदराबाद राज्याची स्थापना केली. यामध्ये वऱ्हाड (बेरार) हा त्यांच्या राज्याचा एक मोठा आणि महत्त्वाचा प्रांत म्हणून समाविष्ट होता.
राजकीय आणि महसुली अधिकार: निजामाकडे वऱ्हाडचा औपचारिक (legal/de jure) सार्वभौमत्वाचा अधिकार होता. ते या प्रांतासाठी प्रशासक (सुभेदार) नेमून महसूल गोळा करत होते. वऱ्हाडच्या अनेक भागांवर त्यांचा प्रशासकीय ताबा होता आणि कायदेशीररित्या हा प्रदेश त्यांच्याच राज्याचा भाग मानला जात होता.
बळकट करण्याचा प्रयत्न: निजाम नेहमीच मराठ्यांचे वऱ्हाडवरील दावे कमी करण्याचा आणि आपला प्रशासकीय ताबा अधिक बळकट करण्याचा प्रयत्न करत होते. त्यासाठी त्यांनी वेळोवेळी मराठ्यांशी संघर्षही केला.

२. नागपूरचे भोसले (रघुजी भोसले प्रथम आणि त्यांचे वंशज)

महसूल गोळा करण्याचे हक्क ('चौथ' आणि 'सरदेशमुखी'):

मराठ्यांचे हक्क: १७ व्या शतकात छत्रपती शिवाजी महाराजांनी आणि नंतर पेशव्यांनी मुघल प्रदेशातून 'चौथ' (एक चतुर्थांश महसूल) आणि 'सरदेशमुखी' (एक दशमांश अतिरिक्त महसूल) वसूल करण्याचे हक्क मिळवले होते. हे हक्क दख्खनच्या सर्व सुभ्यांवर लागू होते, ज्यात वऱ्हाडचाही समावेश होता.
रघुजी भोसले यांची भूमिका: १७२८ मध्ये, छत्रपती शाहू महाराजांनी रघुजी भोसले यांना वऱ्हाड आणि इतर काही प्रदेशांतून चौथाई (चौथ) गोळा करण्याचा अधिकार दिला. हा अधिकार भोसल्यांच्या वाढत्या सामर्थ्याचा आणि मराठा साम्राज्यातील त्यांच्या महत्त्वाचा एक भाग होता.
प्रत्यक्ष वर्चस्व आणि प्रशासकीय ढवळाढवळ: केवळ चौथाई गोळा करणे एवढेच भोसल्यांचे काम नव्हते. त्यांनी आपल्या लष्करी बळाचा वापर करून वऱ्हाडमध्ये मोठ्या प्रमाणावर आपले वर्चस्व प्रस्थापित केले. अनेकदा त्यांनी निजामाचे अधिकारी काढून टाकून आपले स्वतःचे अधिकारी नेमले आणि प्रत्यक्ष महसूल गोळा केला. यामुळे वऱ्हाडच्या प्रशासनात भोसल्यांचा थेट सहभाग होता. त्यांनी अनेकदा वऱ्हाडच्या काही भागांचे प्रत्यक्ष प्रशासनही चालवले.

३. वऱ्हाडवरील नियंत्रण : एक संघर्ष आणि दुहेरी अंमल

संघर्ष आणि अस्थिरता: १८ व्या शतकात वऱ्हाड हा निजाम आणि भोसले यांच्यातील सततच्या संघर्षाचे केंद्र बनला होता. दोन्ही बाजूंनी वऱ्हाडवर दावा सांगितला आणि वेळोवेळी तो आपल्या नियंत्रणाखाली आणण्याचा प्रयत्न केला.
करारांचे उल्लंघन: अनेकदा निजाम आणि मराठे यांच्यात वऱ्हाडबद्दल करार झाले, ज्यात चौथाई देण्याचे किंवा काही भागांवर नियंत्रण ठेवण्याचे मान्य केले गेले. परंतु हे करार अनेकदा मोडले जात होते आणि पुन्हा संघर्ष सुरू होत असे.
आर्थिक महत्त्व: वऱ्हाड हा सुपीक कापूस उत्पादक प्रदेश असल्याने दोन्ही सत्तांसाठी तो आर्थिकदृष्ट्या अत्यंत महत्त्वाचा होता. यातून मिळणारा महसूल त्यांच्या सैन्याच्या देखभालीसाठी आणि राज्यकारभारासाठी आवश्यक होता.
अखेरीस निजामाच्या हाती (१९ व्या शतकाची सुरुवात): मराठा साम्राज्याला ब्रिटिश-मराठा युद्धांमध्ये पराभव पत्करावा लागल्यानंतर (विशेषतः तिसऱ्या इंग्रज-मराठा युद्धानंतर १८१८ मध्ये), मराठ्यांची ताकद खूप कमी झाली. याचा फायदा घेऊन निजामाने वऱ्हाडवरील आपला औपचारिक ताबा अधिक दृढ केला. अखेरीस, १८५३ मध्ये, निजामाला ब्रिटिशांना काही कर्ज फेडायचे होते आणि त्यासाठी त्यांनी वऱ्हाड प्रांत ब्रिटिशांना 'सोपवला' (ceded/assigned), ज्यामुळे वऱ्हाड ब्रिटिश प्रशासनाखाली आला.

३. आधुनिक काळ (इ.स. १९ वे शतक ते वर्तमान)

ब्रिटिश राजवट (इ.स. १८५३ - १९४७):१८५३ मध्ये, हैदराबादच्या निजामाला त्याच्या कर्जाची परतफेड म्हणून ब्रिटिशांना वऱ्हाड प्रांत 'करार' (Assigned Districts) म्हणून द्यावा लागला. याला 'बेरार प्रांत' असे म्हटले गेले आणि तो थेट ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या नियंत्रणाखाली आला, नंतर ब्रिटिश राजच्या (१८५८ नंतर) नियंत्रणाखाली आला. ब्रिटिशांनी बेरारमध्ये कापूस लागवडीला प्रोत्साहन दिले आणि ते एक महत्त्वाचे कापूस उत्पादन केंद्र बनले. १९०३ मध्ये, ब्रिटिश प्रशासनाने 'मध्य प्रांत' आणि 'बेरार' (वऱ्हाड) या दोन प्रशासकीय विभागांना एकत्र करून 'मध्य प्रांत आणि वऱ्हाड' (Central Provinces and Berar) असा एक मोठा प्रांत बनवला, ज्याची राजधानी नागपूर होती. तरीही, वऱ्हाडचे त्याचे स्वतःचे प्रशासकीय महत्त्व कायम राहिले.
स्वातंत्र्योत्तर काळ (१९४७ नंतर)
- १९४७ मध्ये भारताला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर, 'मध्य प्रांत आणि वऱ्हाड' हा प्रांत १९५० मध्ये मध्य प्रदेश राज्याचा भाग बनला, ज्यात वऱ्हाडचा समावेश होता.
- १९५६ मध्ये, भाषावार प्रांतरचना झाल्यावर, विदर्भासह वऱ्हाड मुंबई राज्याचा भाग बनला.
- १ मे १९६० रोजी, संयुक्त महाराष्ट्राची निर्मिती झाल्यावर, वऱ्हाड महाराष्ट्रातील विदर्भ प्रदेशातील एक अविभाज्य भाग बनला. प्रशासकीयदृष्ट्या वऱ्हाडला अमरावती विभाग म्हणून ओळखले जाते.

पर्यटन

१. अमरावती जिल्हा:

चिखलदरा हिल स्टेशन: विदर्भातील एकमेव थंड हवेचे ठिकाण. सातपुडा पर्वतरांगांमध्ये वसलेले हे निसर्गरम्य स्थळ, कॉफीच्या बागा, खोल दऱ्या, हिरवीगार वनराई आणि धुक्याने वेढलेल्या दृश्यांसाठी प्रसिद्ध आहे. येथे भीमकुंड (किचकदरी) आणि गाविलगड किल्ला जवळ आहेत.
मेळघाट व्याघ्र प्रकल्प: भारतातील प्रमुख व्याघ्र प्रकल्पांपैकी एक. मेळघाटमध्ये वाघ, बिबट्या, अस्वल, सांबर यांसारख्या वन्यजीवांसह विविध प्रकारच्या पक्ष्यांची समृद्ध जैवविविधता आहे. निसर्गप्रेमी, वन्यजीव छायाचित्रकार आणि साहसप्रेमींसाठी हे उत्तम ठिकाण आहे.
अंबादेवी मंदिर: अमरावती शहराच्या मध्यभागी असलेले हे प्राचीन मंदिर देवी अंबाबाईला समर्पित आहे. नवरात्रीत येथे भाविकांची मोठी गर्दी होते.
गाविलगड किल्ला: चिखलदराजवळ असलेला हा ऐतिहासिक किल्ला सातपुडा पर्वतांच्या उंच शिखरावर वसलेला आहे. हा किल्ला बहमनी, मुघल आणि मराठ्यांच्या इतिहासाचा साक्षीदार आहे.
श्री आनंदेश्वर मंदिर, लासूर: हे मंदिर 13 व्या शतकात राजा रामचंद्र यादव यांनी बांधले. हे मंदिर भगवान शिव यांना समर्पित आहे. हे हेमाडपंथी शैलीतील असून काळ्या दगडाचे आहे. भारतीय पुरातत्व सर्वेक्षण विभागाने या मंदिराला संरक्षित स्मारक म्हणून घोषित केले आहे.

२. अकोला जिल्हा:

नरनाळा किल्ला: अकोला जिल्ह्याच्या अकोट तालुक्यात असलेला हा एक मजबूत डोंगरकिल्ला. या किल्ल्यामध्ये हिंदू आणि इस्लामिक स्थापत्यशैलीचे मिश्रण दिसून येते.
बाळापूर किल्ला: अकोला जिल्ह्याच्या बाळापूर येथे असलेला हा एक ऐतिहासिक किल्ला आहे, जो मुघल काळातील स्थापत्याचे एक उत्तम उदाहरण आहे. या किल्ल्याला औरंगजेबाच्या काळात विशेष महत्त्व होते.
राजेश्वर मंदिर: अकोला शहराच्या मध्यभागी असलेले हे भगवान शंकराला समर्पित प्राचीन मंदिर आध्यात्मिक शांतीसाठी ओळखले जाते.
काटेपूर्णा वन्यजीव अभयारण्य: अकोला आणि वाशीम जिल्ह्यांच्या सीमेवर असलेले हे अभयारण्य काटेपूर्णा जलाशयाच्या पाणलोट क्षेत्रात आहे. येथे विविध प्रकारचे पक्षी आणि वन्यजीव आढळतात, विशेषतः पाणथळ पक्ष्यांसाठी हे महत्त्वाचे आहे.

३. बुलढाणा जिल्हा:

लोणार सरोवर: हे एक जागतिक स्तरावरील अद्वितीय भूगर्भीय स्थळ आहे. उल्कापातामुळे निर्माण झालेले हे खाऱ्या पाण्याचे सरोवर भूशास्त्रज्ञांसाठी आणि पर्यटकांसाठी एक मोठे आकर्षण आहे. येथील निसर्गरम्य परिसर आणि सभोवतालची मंदिरे पाहण्यासारखी आहेत. लोणार क्रेटर हे एक वन्यजीव अभयारण्य म्हणूनही घोषित केले आहे.
श्री संत गजानन महाराज मंदिर, शेगाव: महाराष्ट्रातील सर्वात प्रसिद्ध तीर्थक्षेत्रांपैकी एक. येथे संत गजानन महाराजांची समाधी आहे. लाखो भाविक दरवर्षी या मंदिरात दर्शनासाठी येतात.
आनंद सागर, शेगाव: गजानन महाराज संस्थानने विकसित केलेले हे एक भव्य आध्यात्मिक आणि मनोरंजनात्मक केंद्र आहे. यामध्ये सुंदर बाग, कृत्रिम सरोवर, ध्यान केंद्रे आणि इतर आकर्षक गोष्टींचा समावेश आहे.
सिंदखेड राजा: राजमाता जिजाऊ भोसले यांचे जन्मस्थान. येथे लखुजीराव जाधव यांचा ऐतिहासिक राजवाडा आणि इतर प्राचीन अवशेष आहेत, जे मराठा साम्राज्याच्या इतिहासाशी जोडलेले आहेत.

४. वाशीम जिल्हा:

पोहरादेवी मंदिर: बंजारा समाजाचे एक महत्त्वाचे तीर्थक्षेत्र. हे मंदिर संत श्री गुरू गोविंद महाराज यांना समर्पित असून, 'बंजारा समाजाची काशी' म्हणून ओळखले जाते.
बालाजी मंदिर, वाशीम: वाशीम शहरातील हे प्राचीन बालाजी मंदिर एक महत्त्वाचे धार्मिक स्थळ आहे.
अंतरिक्ष पार्श्वनाथ जैन मंदिर, शिरपूर जैन: हे एक प्राचीन आणि प्रसिद्ध जैन मंदिर आहे, जे जैन भाविकांसाठी पवित्र स्थान आहे.

५. यवतमाळ जिल्हा:

टिपेश्वर वन्यजीव अभयारण्य: यवतमाळ जिल्ह्यातील पांढरकवडा तालुक्यात असलेले हे एक महत्त्वाचे वन्यजीव अभयारण्य आहे, जे वाघ, बिबट्या, अस्वल आणि इतर वन्यजीवांसाठी ओळखले जाते. निसर्गप्रेमींसाठी हे एक उत्तम ठिकाण आहे.
कळंब येथील चिंतामणी गणपती मंदिर: हे एक प्राचीन गणपती मंदिर आहे, जे भाविकांमध्ये लोकप्रिय आहे.
सहस्रकुंड धबधबा: यवतमाळ आणि नांदेड जिल्ह्याच्या सीमेवर (पैनगंगा नदीवर) असलेला हा एक सुंदर धबधबा आहे. पावसाळ्यात याचे सौंदर्य अधिकच वाढते.

भाषा

वर्तमान वऱ्हाड हा महाराष्ट्र राज्याचा भाग असून येथील कार्यालयीन व अधिकृत भाषा ही मराठी आहे.

मराठीची वऱ्हाडी बोली ही या भागातील प्रमुख बोलीभाषा असून वऱ्हाडी व्यतिरीक्त मेळघाटात गवळी बोली सुद्धा बोलली जाते. गोंडी, कोलामी व कोरकू या द्रविड भाषाही या प्रदेशात काही ठिकाणी बोलल्या जातात. तसेच ऐतिहासिक काळापासून विविध प्रांतांतून स्थलांतरीत झालेल्या स्थायी व अस्थायी परप्रांतीयांकडून हिंदी, उर्दू, सिंधी, लंबाडी इत्यादी भाषाही बोलल्या जातात.

हे देखील पहा

१.कोकण
२.खानदेश
३.मराठवाडा