चौथ
चौथ (संस्कृतपासुन; चतुर्थ ) हा भारतीय उपखंडातील मराठा साम्राज्याने १८व्या शतकाच्या प्रारंभापासून लादलेला नियमित कर होतं. हा उत्पन्न किंवा उत्पादनावर नाममात्र २५% आकारला जाणारा वार्षिक कर होता, म्हणून नाव; मुघल राजवटीत असलेल्या जमिनींवर. चौथच्या वर सरदेशमुखी अतिरिक्त १०% आकारणी होती. राजाला वाहिलेली श्रद्धांजली, रामनगरचे महाराज सोमशहा यांनी सुरू केली होती.
चौथच्या कार्याबद्दल मते वेग-वेगळ्या आहेत. म. गो. रानडे यांच्या म्हणण्यानुसार, मराठ्यांनी राज्यासाठी सशस्त्र सुरक्षा करण्यासाठी चौथवर शुल्क आकारले होते आणि अशा प्रकारे लॉर्ड वेलस्लीने भारतीय राज्ये ब्रिटिशांच्या नियंत्रणाखाली आणण्यासाठी वापरलेल्या सहायक युतीच्या प्रणालीच्या सारखं आहे. [१]
इतिहासकार जदुनाथ सरकार यांनी असं सांगितलं की चौथ हा मूळात त्या राज्यांनी भरलेला कर होता ज्यांना मराठ्यांनी त्यांच्या राज्यात प्रवेश करू नये असे वाटत होते. अशा प्रकारे चौथने चौथ देणाऱ्या राज्यावर मराठा आक्रमणापासुन संरक्षण रक्कमसारखं होतं. हा कर राज्याच्या वार्षिक उत्पन्नाचं एक चतुर्थांश दराने आकारला जात असे आणि राज्याने मुघल किंवा दख्खन राज्यांना दिलेल्या उत्पन्नाच्या किमतीवर लावला जात असे. [२] [३]
१७१९ वर्षी, मुघल बादशाहने छत्रपती शाहू राजे भोंसले यांना सहा दख्खनी प्रांतांवर चौथ आणि सरदेशमुखी अधिकार दीले, बदल्यात त्यांनी सम्राटासाठी १५००० सैन्याची तुकडी ठेवली. चौथपासून मिळणारा उत्पन्न मराठा साम्राज्याच्या विविध कार्यकर्त्यांना चार भागांमध्ये विभागला गेला. [४]
एक चतुर्थांश आकारणी छत्रपतींकडे गेले व त्यांना नाडगौंड्यावर स्वेच्छिक अनुदान देण्याचा अधिकारही होता, ज्याची रक्कम एकूण संकलनाच्या ३% इतकी होती. अजुन, राजकीय सचिवालयाचे प्रभारी अधिकारी पंत सचिव यांना चौथ संकलनाचा ६% मंजूर करण्यात आला ज्याला सहोत्रा अनुदान म्हटले गेलं. परन्तु, दोन तृतीयांश संग्रह मराठा सरदारांकडेच राहिलं, ज्यांनी कर गोळा केला आणि त्यांचा उपयोग छत्रपतींच्या सैन्याची देखभाल करण्यासाठी केला. आकारणीचं त्या भागाला मोकासा म्हणतात. चौथ, सरदेशमुखी आकारणीसह, मराठ्यांसाठी स्थिर आणि मोठ्या उत्पन्नाची हमी दिली आणि त्यांना शिवाजीच्या स्वराज्य क्षेत्राच्या पलीकडे विस्तार करण्यास मदत केली. [४]
हा कर आकारण्याचा आणि गोळा करण्याचा अधिकार शिवाजीने १७व्या शतकाच्या उत्तरार्धात प्रथम प्रतिपादन केला होता म्हणून की त्यांचे कुटुंब महाराष्ट्रात वंशपरंपरागत कर वसूल करणारे होते.
औरंगजेबाविरुद्धच्या युद्धात दुर्गादास राठोडने मुघल अधिकाऱ्यांना गनिमी कावा करून त्रास दिला आणि चौथ भरण्यास भाग पाडले. [५]
देखील पहा
[संपादन]- सुरतची बोरी
- गोवा आणि बॉम्बे-बेसीनचा महारट्टा बडतर्फ
- बंगालवर महारत्ता आक्रमणे
- ^ Chhabra, G S (2005). Advance Study in the History of Modern India (Volume-1: 1707-1803). New Delhi: Lotus Press. p. 62. ISBN 9788189093068.
- ^ "Chauth and Sardeshmukhi". General Knowledge Today. 8 May 2013 रोजी पाहिले.
- ^ Pratiyogita Darpan - Medieval India. New Delhi: Upkar Prakashan. p. 141.
- ^ a b Mehta, Jaswant Lal (2005). Advanced Study in the History of Modern India: 1707 - 1813. New Delhi: New Dawn Press. pp. 492–494. ISBN 9781932705546. चुका उधृत करा: अवैध
<ref>tag; नाव "Mehta 492-494" वेगवेगळ्या मजकूराशी अनेकदा जोडलेले आहे - ^ Majumdar, R.C. (2020). An Advanced History of India. Trinity Press. pp. 494–497.
Under the able leadership of Durgadas, the Rathors ceaselessly carried on a guerrilla warfare and harassed the Mughal outposts so that the Mughal officers were compelled to pay chauth.