कुणबी

कुणबी ही महाराष्ट्रातील शेतकरी जमात आहे. या समाजातील लोक प्रामुख्याने शेतीचा व्यवसाय करतात. कुणबी हा लोकसमूह, पूर्वीपासून शेती करत होता. ठाणे, पालघर, रायगड, रत्‍नागिरी, अमरावती, अकोला, यवतमाळ, बुलढाणा, तसेचविदर्भात मोठ्या संख्येने हा समाज आहे. महाराष्ट्रात या समाजाचे एकूण प्रमाण सुमारे १५% असून तो इतर मागास वर्ग (ओबीसी) या प्रवर्गात मोडतो.

चौदाव्या शतकात आणि नंतरच्या काळात अनेक कुणबी, ज्यांनी विविध राज्यकर्त्यांच्या सैन्यात लष्करी पुरुष म्हणून नोकरी केली होती. कुणबी लोकांची कुणबी बोलीभाषा असून ती वेगवेगळ्या प्रदेशात वेगवेगळी बोलली जात असली तरी त्या भाषेमध्ये येणारे विशिष्ट काही शब्द, गाणी, चाली-रीती, म्हणी, संदर्भ हे फक्त त्याचं बोलीभाषेमध्ये दिसून येत असून त्याद्वारे कुणबीयांची संस्कृती दिसते. कुणबी, कणबी किंवा कुळंबी अशीहि या जातींची नावे आढळतात. मनुस्मृतींच्या ७ व्या अध्यायांत ११९ वा श्लोक व त्यावरील कुल्लूकाची व्याख्या यांच्या आधारें कुळंबी यांची फोड पुढीलप्रमाणे होते. एकेक नांगरास सहा बैल लागतात याला षड्ग व नांगर म्हणतात. अशा दोन नांगरांनीं जेवढी जमीन वाहिली जाईल तेवढील कूल अशी संज्ञा आहे. यावरून कूल हा शब्द मनुसंहितेपासून भारतवर्षांत प्रचलित आहे. या कूल शब्दाचा उच्चार मराठींत आदेशप्रक्रियान्वयें कूळ असा होतो. एका कुळाचा म्हणजे १२ बैलांनीं वाहिलेल्या जमीनीचा जो कर्ता त्यांचें नांव कुळपति. कुळपति-कुळवइ-कुळवी- कुणबी असा हा शब्द बनला असावा. पूर्वी कुणबी ही जात नव्हती तर नुसता धंदा होता. तो सध्यां जात झाला.

वैदर्भीय कुणबी

महाराष्ट्रातील विदर्भ ह्या भागात बहुजातीय कुणबी राहतात. कुणबी ही जात नसून तो जातींचा समूह म्हणून मानल्या जातो. कुणबिकी (शेती) करतो तो त्याला कुणबी म्हटल्या जायचे. विदर्भात ९६ कुळी मराठा समाज हा कागदोपत्री कुणबी आहे. हा समाज मुख्यातात बुलढाणा अकोला वाशीम अमरावती येथे बहुसंखेने आहे. तर इतर जातीय कुणबी जसे तिरळे कुणबी, झाडे कुणबी, जाधव कुणबी, खैरे कुणबी, बावणे कुणबी, वाडेकर कुणबी, राजपूत कुणबी, धनगर कुणबी हा समाज प्रामुख्याने अमरावती, यवतमाळ, वर्धा, नागपूर, गडचिरोली, गोंदिया ह्या भागात आहेत. ह्या कुणबी जाती आपापसात बेटी व्यवहार करत नाहीत.

मराठा कुणबी

मराठा कुणबी समाज हा पूर्व विदर्भात बहुसंख्याक आहे, ह्या समाजाला मुख्यता पाटील समाज आणि देशमुख समाज अशीच ओळख आहे. पंजाबराव देशमुखांच्या परिषदेनंतर हा समाज कागदोपत्री "कुणबी" अशी नोंद करतो.हा समाज इतर कुणबी समाजाशी बेटी व्यवहार करत नाही.

तिरळे कुणबी समाज

तिरळे कुणबी समाज हा प्रामुख्याने पश्चिम-अमरावती वर्धा यवतमाळ नागपूर ह्या विभागात बहुसंख्यांक आहे. तिरळे ह्यांना विदर्भाचे कुणबी अशीही ओळख आहे. मराठा साम्राज्याच्या काळात तिरळे कुणबी समाजाने पाटीलकी भोगलेली आहे. हा समाज प्रामुख्याने शेतकरी आहे, आजच्या आधुनिक युगात सर्व स्थरांवर प्रस्थापित झालेला दिसतो.

खैरे कुणबी

खैरे कुणबी हा समाज वर्धा, नागपूर, यवतमाळ, चंद्रपूर, भंडारा व गडचिरोली या जिल्यात मुख्यता आढळून येतो. मुख्यता यांचा व्यवसाय शेती व इतर शेती संबंधित व्यवसाय आहे. भटांच्या म्हणण्यानुसार छत्रपती शिवाजी महाराज यांच्या सेण्यासोबत हा समाज खैरगड नावाचा किल्ला जिंकला त्यामुळे याना खैरे कुणबी असे संभोदतात. त्याच प्रकारे इतर कुणबी समाजाला पण त्यांच्या उपजाती नुसार त्यांनी केलेले पराक्रम जसे की गड किल्ले जिकणे व त्यानुसार त्यांना उपजाती पडल्या.

कोकण कुणबी समाज

कोकणातील कुणबी समाज हा विदर्भीय कुणबी समाजा पेक्ष्या भिन्न आहे. विदर्भासारखा कोकणातील कुणबी समाज हा बहुजातीय नाही आहे. कोकणातील कुणबी समाजात मुख्यता तील्लोरी कुणबी ही जात दिसून येते. कोकणातील तील्लोरी आणि विदर्भाचे तिरळे ह्यात जरी शब्दसाम्य दिसत असेल परंतु हे दोन्ही समाज भिन्न आहे. कोकणात कुणबी आणि मराठा समाज हे वेगळे समजल्या जातात. किनारपट्टी वर निवास असल्यामुळे कोकणी कुणबी हे बहुतांश मांसाहारी आहेत. त्यांच्या आहारात मासे आणि भात हा महत्वाचा घटक असतो.

हे सुद्धा पाहा

• हेंद्रे पाटील

बाह्य दुवे

• कुणबी समाज का परिचय Archived 2014-03-07 at the Wayback Machine.