इंदिरा नाथ

इंदिरा नाथ
जन्म	१४ जानेवारी १९३८ (1938-01-14)
पुरस्कार	पद्मश्री पुरस्कार,शांति स्वरूप भटनागर पुरस्कार

इंदिरा नाथ (१४ जानेवारी १९३८ - २४ ऑक्टोबर २०२१) एक भारतीय इम्युनोलॉजिस्ट होत्या. वैद्यकीय शास्त्रातील त्यांचे मोठे योगदान आहे. माणसातील रोगप्रतिकारक प्रतिकारशक्ती, कुष्ठरोगातील प्रतिक्रिया आणि मज्जातंतूंचे नुकसान आणि कुष्ठरोग बॅसिलसच्या व्यवहार्यतेसाठी मार्कर शोधण्याच्या प्रक्रियेशी संबंधित त्यांचे काम प्रसिद्ध आहे. प्राध्यापिका नाथ यांच्या स्पेशलायझेशनचे क्षेत्र म्हणजे इम्युनोलॉजी, पॅथॉलॉजी, वैद्यकीय जैवतंत्रज्ञान आणि संसर्गजन्य रोग ही आहेत.

कारकिर्द

इंदिरा नाथ यांनी ऑल इंडिया इन्स्टिट्यूट ऑफ मेडिकल सायन्सेस (एम्स), नवी दिल्ली येथून एमबीबीएस प्राप्त केले. यूकेमध्ये हॉस्पिटलमध्ये अनिवार्य प्रशिक्षण घेतल्यानंतर ती एमडी (पॅथॉलॉजी) म्हणून एम्समध्ये रुजू झाल्या. १९७० च्या दशकात, भारतात जगातील सर्वात जास्त ४५ लक्ष कुष्ठरुग्ण होते.

१९७० मध्ये नाथ यूकेमध्ये नफिल्ड फेलोशिपसह होते. या काळात ती इम्युनॉलॉजीमध्ये स्पेशलायझेशन करण्यासाठी आली. रॉयल कॉलेज ऑफ सर्जनमधील प्रोफेसर जॉन तुर्क आणि लंडनच्या नॅशनल इन्स्टिट्यूट फॉर मेडिकल रिसर्चमधील डॉ. आरजेडब्ल्यू रीस यांच्यासोबत त्यांनी संसर्गजन्य रोग, विशेषतः कुष्ठरोगाच्या क्षेत्रात काम केले.

त्यांना परदेशात अनुभव मिळवण्याचे महत्त्व समजले होते. तसेच त्यांना भारताबाहेरील ब्रेन ड्रेनमध्ये भर घालायची नव्हती. त्यांनी आणि त्यांच्या पतीने परदेशातून ३ वर्षांनी भारतात परत येण्याचा निर्णय घेतला होता. १९७० च्या दशकाच्या सुरुवातीला त्या भारतात परतल्या.

"अजूनही, परत येण्याची ही खूप रोमांचक वेळ होती कारण तुम्हाला वाटले की तुम्ही संशोधन वाढवण्यात खरोखरच भूमिका बजावू शकता," त्यांनी २००२ मध्ये नेचर मेडिसिनवर प्रकाशित केलेल्या एका मुलाखतीत सांगितले.

संशोधन

त्यांचे संशोधन मानवी कुष्ठरोगातील सेल्युलर रोगप्रतिकारक प्रतिसादांवर तसेच रोगातील मज्जातंतूंच्या नुकसानावर केंद्रित होते. त्यांच्या कार्याने कुष्ठरोग बॅसिलस टिकून राहण्याचे संकेतक देखील शोधले होते. त्यांच्याकडे १२० हून अधिक प्रकाशने, आमंत्रित पुनरावलोकने, आंतरराष्ट्रीय जर्नल्समधील अलीकडील घडामोडींवर मत/टिप्पण्या आहेत. त्यांचा शोध आणि तिचे अग्रगण्य कार्य हे कुष्ठरोगावरील उपचार आणि लस विकसित करण्याच्या दिशेने एक महत्त्वपूर्ण पाऊल आहे.

कुष्ठरोगावरील काम

भारताच्या सरकारी टीव्ही दूरदर्शनच्या युरेका या कार्यक्रमात एका टेलिव्हिजन मुलाखतीत, इंदिरा म्हणाल्या की कुष्ठरोगाच्या कलंकाचा तिच्यावर कधीही परिणाम झाला नाही. तिने असेही नमूद केले की कुष्ठरोगाचा किडा मारत नाही, त्याला एक हुशार बग म्हणतो ज्याला फक्त शरीरात शांतपणे जगायचे आहे. "म्हणून आपण याकडे दयाळूपणे पाहिले पाहिजे." ती म्हणाली: "कुष्ठरोग खरं तर संसर्गजन्य नसतो. खरं तर, सर्दी, फ्लू इत्यादी जास्त संसर्गजन्य असतात. कुष्ठरोगाचा बग खूप हळू वाढतो आणि तो फार लवकर आत जात नाही. उष्मायन कालावधी अनेक वर्षे घेते." हे मज्जातंतूंचे नुकसान आहे आणि शरीरावर दिसणारी विकृती रुग्णांना घाबरवते, ती पुढे सांगते.

जागतिक आरोग्य संघटनेने (डब्ल्यु एच ओ) भारतात १९८२ मध्ये मल्टी ड्रग थेरपी सुरू केल्याबद्दल धन्यवाद दिले. देशातील रोगाचा प्रादुर्भाव १९८३ मध्ये ५७.८ प्रती १०००० च्या प्रादुर्भाव दरावरून १ प्रती १०००० पेक्षा कमी झाला. २००५ मध्ये जेव्हा भारताने सार्वजनिक आरोग्य समस्या म्हणून निर्मूलनाचे डब्ल्यु एच ओचे लक्ष्य गाठले असल्याचे घोषित केले. या प्रगतीत इंदिरांसारख्या शास्त्रज्ञांचे योगदान मोलाचे ठरले आहे.

पुरस्कार

पुरस्कार किंवा सन्मानाचे वर्ष	पुरस्कार किंवा सन्मानाचे नाव	पुरस्कार देणारी संस्था
२००३	सिल्हर बॅनर	टस्कनी, इटली
२००३	शेवेलियर ऑर्डे नॅशनल डु मेरिटे	फ्रान्स सरकार
२००२	विज्ञानातील महिला (आशिया पॅसिफिक) पुरस्कार	लॉरियल युनेस्को
१९९९	पद्मश्री	भारत सरकार
१९९५	आरडी बिर्ला पुरस्कार
१९९५	कोक्रेन संशोधन पुरस्कार	यूके सरकार
१९९४	बसंतीदेवी अमीरचंद पुरस्कार	आय सी एम आर
१९९०	ओमप्रकाश भसीन पुरस्कार
१९८८	क्लेटन मेमोरियल लेक्चर अवॉर्ड
१९८७	पहिला नित्य आनंद एंडॉवमेंट व्याख्यान पुरस्कार	आय एन एस ए
१९८४	क्षनिका पुरस्कार	आय सी एम आर
१९८३	शांती स्वरूप भटनागर पुरस्कार	भारत सरकार
१९८१	जल्मा ट्रस्टचे भाषण	आय सी एम आर

सन्मान

त्या नॅशनल ॲकॅडमी ऑफ सायन्सेस, इंडिया, अलाहाबाद (१९८८), इंडियन ॲकॅडमी ऑफ सायन्सेस, बंगलोर (१९९०), इंडियन नॅशनल सायन्स अकादमी (१९९२), नॅशनल अकादमी ऑफ मेडिकल सायन्सेस फेलो म्हणून निवडली गेली. (रॉयल कॉलेज ऑफ पॅथॉलॉजी (१९९२) आणि अकादमी ऑफ सायन्सेस फॉर द डेव्हलपिंग वर्ल्ड (१९९५). त्या सदस्य, मंत्रिमंडळाच्या वैज्ञानिक सल्लागार समिती, परराष्ट्र सचिव आय एन एस ए (१९९५ - १९९७), कौन्सिल सदस्य (१९९२-१९९४, १९९८-२००६) आणि राष्ट्रीय विज्ञान अकादमी (भारत), अलाहाबादच्या उपाध्यक्ष (२००१-०३) होत्या. आणि अध्यक्ष, महिला वैज्ञानिक कार्यक्रम, विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विभाग, भारत (२००३).

त्यांना १९९९ मध्ये भारत सरकारने पद्मश्री देऊन सन्मानित केले. २००२ मध्ये लोरियल युनेस्को विज्ञानातील महिलांसाठी पुरस्कार आणि इतर अनेक पुरस्कार (वरील तक्ता पहा) त्यांना मिळाले.

हे देखील पहा

• विज्ञानातील महिलांची टाइमलाइन