मराठी रंगभूमी
 | This article needs additional citations for verification. (February 2016) |
मराठी रंगभूमी ही मराठी भाषेतील रंगभूमी आहे, जी मुख्यतः भारतातील महाराष्ट्र राज्यात उद्भवलेली किंवा आधारित आहे. 19व्या शतकाच्या मध्यापासून सुरुवात करून 1950 आणि 1960 च्या दशकात त्याची भरभराट झाली. आज, भारताच्या इतर भागांतील बहुतेक थिएटरला सिनेमा आणि टेलिव्हिजनच्या आक्रमणाचा सामना करताना कठीण वेळ आली असताना, एक निष्ठावान प्रेक्षकवर्ग असलेल्या महाराष्ट्र राज्यात त्याची लक्षणीय उपस्थिती कायम आहे. विजय तेंडुलकर, पी.एल. देशपांडे, महेश एलकुंचवार आणि सतीश आळेकर यांसारख्या नाटककारांच्या विनोदी सामाजिक नाटके, प्रहसन, ऐतिहासिक नाटके, संगीत, प्रायोगिक नाटके आणि 1970 नंतरच्या गंभीर नाटकांपर्यंत त्याचा संग्रह आहे. त्यांच्या कार्याचा संपूर्ण भारतातील रंगभूमीवर प्रभाव पडला आहे. स्वातंत्र्योत्तर काळात, बंगाली रंगभूमी आणि मराठी रंगभूमी भारतीय रंगभूमीतील नवनवीन शोध आणि लक्षणीय नाट्यकलेमध्ये आघाडीवर आहे.
इतिहास
[संपादन]प्राचीन आणि मध्ययुगीन काळ
[संपादन]महाराष्ट्राच्या प्रदेशाला दीर्घ नाट्य परंपरा लाभली आहे. पहिल्या शतकातील सातवाहन शासक गौतमीपुत्र सातकर्णी यांची आई गौतमी बालश्री यांनी नाशिक येथील गुहेतील शिलालेखांमध्ये नाटकाचा एक प्रारंभिक संदर्भ सापडतो. शिलालेखात त्यांनी आपल्या प्रजेसाठी उत्सव आणि सामाजिक नाट्य मनोरंजनाचे आयोजन केल्याचा उल्लेख आहे. [१]
सध्याच्या तामिळनाडू राज्यातील तंजोरच्या भोसले राजांसाठी मराठी भाषेतील लक्ष्मीकल्याणम आणि गंगा-कावेरी संवाद यांसारख्या १७व्या शतकातील नाटकांचा उल्लेख करणारे स्त्रोत आहेत. मात्र, ही राजदरबारात सादर होणारी नाटके होती[२] [३]
ब्रिटिश वसाहती काळ (1818-1947)
[संपादन].रामायणातील एका लोकप्रिय अध्यायावर आधारित विष्णुदास भावे यांचे मराठीतील रंगमंचावरील पहिले सार्वजनिक नाटक सीता स्वयंवर (सीतेचे लग्न) होते. 1843 मध्ये सांगली येथे, सांगलीच्या संस्थानाचा शासक प्रेक्षकांच्या भेटीस आलेले, हे एक प्रायोगिक नाटक होते, जे शेजारच्या कर्नाटक प्रदेशातील यक्षगान नावाच्या लोकनाट्यावर आधारित होते. आपल्या नाटकाच्या यशानंतर त्यांनी रामायणाच्या इतर भागांबद्दल आणखी बरीच नाटके सादर केली. त्यांच्या नाटकांवर शेक्सपिअर आणि पारशी थिएटर्सचा मोठ्या प्रमाणावर प्रभाव होता. भावे यांनी नंतर एक टूरिंग थिएटर ग्रुप तयार केला [४] [५] .शतकाच्या उत्तरार्धात मराठी रंगभूमीवर झाशीच्या राणीचे नाटक (1870), सवाई माधवरावांचे मृत्यू (1871), अफझलखानाच्या मृत्यूचे नाटक (1871) आणि मल्हारव महाराज (1875) ही उल्लेखनीय नाटके पाहायला मिळाली. तथापि, 1880 मध्ये अण्णासाहेब किर्लोस्करांच्या संगीत शाकुंतल या कालिदासाच्या अभिज्ञानकुंतलम् या शास्त्रीय कृतीवर आधारित मराठी रंगमंचाने एक वेगळे रंगभूमीचे रूप धारण केले. त्यांच्या नाटय़संस्थेच्या यशाने किर्लोस्कर नाट्यमंडळी मराठी रंगभूमीवर व्यावसायिक पुनरावृत्तीचा मार्ग मोकळा झाला आणि त्यानंतर नाटक कंपन्यांची निर्मिती झाली. [६]
मराठी रंगभूमीच्या सुरुवातीच्या काळात कोल्हटकर, कृष्णाजी प्रभाकर खाडिलकर, गोविंद बल्लाळ देवल, राम गणेश गडकरी आणि अण्णासाहेब किर्लोस्कर या नाटककारांचे वर्चस्व होते, ज्यांनी संगीत नाटक म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या उत्कृष्ट संगीत नाटकांनी मराठी रंगभूमीला सुमारे अर्धशतक समृद्ध केले. अशा नाटकांमध्ये वापरल्या जाणाऱ्या संगीत प्रकाराला नाट्यसंगीत म्हणतात. मराठी रंगभूमीच्या याच काळात बाळ गंधर्व, केशवराव भोळे, भाऊराव कोल्हटकर, दीनानाथ मंगेशकर यांसारखे दिग्गज गायक-अभिनेते घडले.
स्वातंत्र्योत्तर काळ
[संपादन]२० व्या शतकाच्या उत्तरार्धात, काही नाट्य अभ्यासकांनी त्यांच्या नाटकांमध्ये तमाशा आणि दशावतार या पारंपरिक प्रकारांचा समावेश केला आहे. १९७० च्या दशकातील उल्लेखनीय नाटकामध्ये, बशीर मोमीन (कवठेकर)[७] लिखित ऐतिहासिक संगीत नाटक "भंगले स्वप्न महाराष्ट्रा" (१९७६)[८] आणि "वेडात मराठे वीर दौडले सात"[९], विजय तेंडुलकरांच्या घाशीराम कोतवाल, विजया मेहता यांच्या बर्टोल्ट ब्रेख्तच्या द गुड वुमन ऑफ सेटझुआनचे मराठी रूपांतर देवाजीने करुणा केली आणि कॉकेशियन यासारख्या नाटकांचा समावेष होतो. यातील काही नाटकांमध्ये तमाशा कलाप्रकारातील वगनाट्य शैलीचा सुद्धा वापर करण्यात आला.
'भंगले स्वप्न महाराष्ट्रा' या नाटकात मराठ्यांनी राजाराम महाराजांच्या नेतृत्वाखाली कशा प्रकारे दिल्लीच्या आक्रमणाला शौर्याने तोंड दिले हे दर्शवले आहे. आणीबाणीच्या पार्श्वभूमीवर रंगमंचावर आणलेल्या या नाटकाद्वारे जनतेला 'स्वराज्य रक्षणासाठी नेहमीच संघर्षाची तयारी ठेवली पाहिजे' असे आवाहन केले जायचे. हे नाटक प्रतिकात्मक स्वरूपात, तत्कालीन दिल्ली सरकारने आणीबाणी लादून देशातील लोकशाही आणि संविधानावर केलेल्या आक्रमणाला धैर्याने परतवून लावण्यासाठी जनतेला प्रेरणा देणारे ठरले.
चॉक सर्कल या नाटकाचे अजब न्याय वर्तुलाचा (१९७४) आणि ब्रेख्तच्या थ्रीपेनी ऑपेराचे रूपांतर तीन पैशाचा तमाशा (१९७८) असे करण्यात आले व ते रंगभूमीवर सादर करण्यात आले.[१०] मेहता यांनी रुपांतर केले आणि आयोनेस्को विथ चेअर्स . [११] [१२] ‘तो मी नव्हेच’, ‘जनता राजा’, ‘ती फुलराणी’ अशी अनेक लोकप्रिय नाटके रंगभूमीवर आली आणि त्यांना अफाट लोकप्रियता मिळाली 'वाऱ्यावरची वरात' हे पु.ल. देशपांडे लिखित विनोदी नाटक अजूनही नवीन कलाकार रंगमंचावर सादर करत आहेत.
मराठी रंगभूमी दिन
[संपादन]५ नोव्हेंबर हा दिवस "मराठी रंगभूमी दिन" म्हणून साजरा केला जातो.
हे सुद्धा पहा
[संपादन]- मराठी रंगभूमीवरील कलाकारांची यादी
- भारतातील थिएटर
संदर्भग्रंथ
[संपादन]- Anand Patil (1993). Western influence on Marathi drama: a case study. Rajahaṃsa. ISBN 81-85854-06-8.
- Dnyaneshwar Nadkarni (1988). Balgandharva and the Marathi theatre. Roopak Book.
- Shanta Gokhale; National School of Drama (2000). Playwright at the Centre: Marathi drama from 1843 to the present. Seagull Books. ISBN 81-7046-157-X.
- Shanta Gokhale (2008). "Mapping Marathi theatre". India-seminar. 27 February 2016 रोजी पाहिले.
नोट्स
[संपादन]- ^ Varadpande, p. 163
- ^ Peterson, Indira Viswanathan (30 September 2011). "Multilingual Dramas at the Tanjavur Maratha Court and Literary Cultures in Early Modern South India". The Medieval History Journal. 14 (2): 285–321. doi:10.1177/097194581101400207.
- ^ "multilingual dance dramas in Tanjore courts". nias. 2021-06-23 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2023-09-26 रोजी पाहिले.
- ^ Datta, p. 1087
- ^ "Prominent Personalities: Vishnudas Bhave". Sangli.gov.in. 14 March 2012 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 27 February 2016 रोजी पाहिले.
- ^ "Marathi Theatre". 19 March 2012. 19 March 2012 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 31 July 2017 रोजी पाहिले.
- ^ गरुड, श्यामल (14-Apr-2024). कनातीच्या मागे. ललित पब्लिकेशन्स. ISBN 978-81-959479-6-9 Check
|isbn=value: checksum (सहाय्य). 2024-08-11 रोजी मूळ पान पासून संग्रहित. 2024-08-11 रोजी पाहिले.|date=मधील दिनांक मूल्ये तपासा (सहाय्य) - ^ प्रा. सुहास जोशी, [भंगले स्वप्न महाराष्ट्रा - एक चांगला नाट्यप्रयोग], “विशाल सह्याद्री, पुणे, २७ -फेब-१९७७”
- ^ "लेखणीतून ग्रामीण लोककला संपन्न करणारे बशीर मोमीन कवठेकर", ‘सांज महानगरी-मुंबई आवृत्ती', दि. २२ जानेवारी २०१९
- ^ Don Rubin; Chua Soo Pong; Ravi Chaturvedi; Ramendu Majundar; Minoru Tanokura (2001). The World Encyclopedia of Contemporary Theatre: Asia/Pacific. Taylor & Francis. p. 155. ISBN 978-0-415-26087-9.
- ^ Dharwadker, p. 368
- ^ Dharwadker, p. 314
संदर्भ
[संपादन]- Stanley Hochman (1984). McGraw-Hill encyclopedia of world drama (Vol. 3). VNR AG. ISBN 0-07-079169-4.
- Manohar Laxman Varadpande (1992). History of Indian Theatre. Abhinav Publications. ISBN 978-81-7017-278-9.
- Don Rubin (1998). The World Encyclopedia of Contemporary Theatre: Asia. Taylor & Francis. ISBN 0-415-05933-X.
- Amaresh Datta (2006). The Encyclopaedia of Indian Literature (Vol. 2). Sahitya Akademi. ISBN 81-260-1194-7.
- Gabrielle H. Cody; Evert Sprinchorn (2007). The Columbia encyclopedia of Modern Drama, (Vol. 1). Columbia University Press. ISBN 978-0-231-14422-3.
- Aparna Bhargava Dharwadker (2009). Theatres of Independence: Drama, Theory, and Urban Performance in India Since 1947. University of Iowa Press. ISBN 978-1-58729-642-0.
बाह्य दुवे
[संपादन]