आंग्कोर वाट

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
Angkor Wat (es); Angkor Wat (is); Angkor Wat (ms); Angkor Vat (tr); انگ کور واٹ (ur); Angkor Vat (sk); Ангкор-Ват (uk); 吴哥窟 (zh-cn); Angkor Wat (gsw); এংকৰ ৱাট (as); Ангкор Ват (mk); Angkor Vat (bs); अंकोर वाट (bho); Angkor Vat (fr); Angkor Wat (hr); आंग्कोर वाट (mr); ଅଙ୍କୁର ବଟ (or); Ankor Vats (sgs); अंकोरवाट मंदिर (awa); Angkor Wat (lb); Angkor Vat (nb); Anqkor Vat (az); Angkor Vat (crh); 吳哥窟 (lzh); أنغكور وات (ar); Angkor Wat (br); အန်ကောဝပ် (my); 吳哥窟 (yue); Angkor Wat (ast); Angkor Vat (ca); Ангкор-Ват (ba); Angkor Wat (cy); Անգկոր Վատ (hy); 吴哥窟 (zh); Angkor Wat (da); ანგკორ-ვატი (ka); Angkor Wat (pdc); Angkor Wat (ia); انجكور وات (arz); Angkor Wat (la); अङ्गकोरवाटम् (sa); अंकोरवाट मंदिर (hi); 吴哥窟 (wuu); Angkor Wat (fi); அங்கூர் வாட் (ta); Ангкор-Ват (be-tarask); นครวัด (th); Angkor Wat (sh); Angkor Wat (bcl); انگکور وات (mzn); Ангкор Ват (bg); Angkor Wat (ro); 吳哥窟 (zh-hk); Angkor Wat (sv); 吳哥窟 (zh-hant); Angkor Wat (io); ຊຽງວັດ (lo); 앙코르 와트 (ko); Angkor Ŭat (eo); Angkor Wat (an); আংকর বাট (bn); Angkor Wat (jv); अंकोरवाट मंदिर (anp); Angkor Vat (gcr); אנגקאר וואט (yi); Angkor Wat (vi); ანგკორ-ვატი (xmf); Angkor Wat (ilo); Angkor Wat (sco); Ангкор Ват (mn); Angkor Wat (nan); Angkor Wat (min); Angkor Wat (ban); ಆಂಗ್‌ಕರ್ ವಾಟ್ (kn); ئەنگکۆر وات (ckb); Angkor Wat (en); Angkor Wat (gn); Angkorvat (hu); አንኮር ዋት (am); Angkor Wat (eu); Ангкор-Ват (ru); Angkor Wat (qu); Angkor Wat (de); Ангкор-Ват (ce); Ангкор-Ват (be); अंकोरवाट (ne); Angkor Wat (ie); אנגקור ואט (he); Angkor Wat (tt); Angkor Wat (id); ប្រាសាទ​អង្គរវត្ត (km); ఆంగ్‌కోర్ వాట్ (te); अंकोरवाट (dty); Angkor Wat (frr); Άνγκορ Βατ (el); Ankor Vatas (lt); Angkor Wat (sw); Angkor Wat (it); ਅੰਕੋਰਵਾਟ (pa); アンコール・ワット (ja); Angkor Wat (nl); Angkor Wat (et); Angkor Wat (af); Angkor Wat (kw); انگکور واٹ (pnb); Ангкор Ват (mhr); انگکور وات (fa); Ankor Wat (pam); Angkor Wat (pt); Angkor Wat (mt); Angkor Vat (oc); Ангкор-Ват (kk); अंकोरवाट (new); Angkor Wat (sl); Angkor Wat (tl); Angkor Vat (cs); Angkor Wat (nds); Angkor Wat (war); Angkor Wat (pl); അങ്കോർ വാട്ട് (ml); Angkur Vat (kab); Ankorvats (lv); Ангкор Ват (sr); અંગકોર વાટ (gu); Angkor Vat (nn); Angkor Wat (gl); अंकोरवाट (mai); 吴哥窟 (zh-hans); ᱚᱝᱠᱚᱨ ᱣᱟᱴ (sat) Templo hinduista considerado tesoro arqueológico (es); hof í Kambódíu (is); templu hinduista (eu); temple hindú (ca); Камбоджала гигант индуист ғибәҙәтхана комплексы (ba); Deml Hindŵaidd/Bwdhaidd cymhleth yn Cambodia (cy); 世界遺產 (zh); Kamboçya'daki Angkor anıt kompleksinin tapınağı (tr); tempel i ruinstaden Angkor, Kambodja (sv); מקדש בודהיסטי עתיק (he); ខេត្តសៀមរាប ប្រទេសកម្ពុជា (km); హిందు/బుద్ధిస్ట్ టెంపుల్ లోని కంబోడియా (te); 캄보디아의 힌두교, 불교 사원 (ko); কম্বোডিয়াত অৱস্থিত এক ধৰ্মীয় স্থাপত্য আৰু ই মাটিকালিৰ জোখেৰে পৃথিৱীৰ সৰ্ববৃহৎ মন্দিৰ চৌহদ (as); светилиште и опсерваторија во Камбоџа (mk); kompleks hramova u Kambodži (bs); complesso archeologico cambogiano (it); কম্বোডিয়ার হিন্দু-বৌদ্ধ মন্দির (bn); temple du complexe monumental d'Angkor au Cambodge (fr); candhi ing Kamboja (jv); будысцкі храмавы комплекс у Камбоджы (be-tarask); ศาสนสถานที่ผสมผสานกันระหว่างพุทธและฮินดูในประเทศกัมพูชา (th); Ινδουϊστικό/Βουδιστικό συγκρότημα νάων στην Καμπότζη (el); templo ti Budista a patakder ken ti kadakkelan a relihioso a monumento iti lubong (ilo); Hindu/Buddhist temple complex in Cambodia (en); Hindu/Buddhist temple complex in Cambodia (en); ଏହା କାମ୍ବୋଡ଼ିଆର ବୋୖଦ୍ଧ/ହିନ୍ଦୁ ମନ୍ଦିର ଅଟେ । (or); kumpless ta’ tempji tal-Ħinduiżmu/Buddiżmu fil-Kambodja (mt); tempļu, piļu, ūdenskrātuvju un kanālu komplekss Ankorā, Kambodžas ziemeļaustrumos (lv); tempelkompleks in Kambodja (af); यह कम्बोडिया के अंकोर में स्तिथ है इसलिए इसका नाम अंकोरवाट मन्दिर है। (hi); quần thể đền đài tại Campuchia (vi); Tempelanlage in Kambodscha (de); chrám v Kambodži (cs); bangunan kuil di Kamboja (id); Tempelkomplex am Kambodscha (lb); świątynia buddyjska w Kambodży (pl); കംബോഡിയയിലെ ക്ഷേത്രം (ml); tempel (nl); templu hindus din Cambodgia (ro); буддийский храмовый комплекс на севере Камбоджи (ru); templo do antigo Império Khmer no camboja (pt); muinainen temppeli Kambodžassa (fi); templo hindú (gl); معبد هندوسي/بوذي في كمبوديا (ar); indu jerovia róga marangatu Kambójape (gn); Камбоджадағы ең көрнекті орын (kk) အန်ကောဝပ်ကျောင်းတော်ကြီး, အန်ကော၀ပ် (my); Angkor-Wat, Angkor-Vat (hu); Ангкорвоат, Ангкор Ват (ru); Ankor Wat (qu); Angkor Vat, Ankorwat (de); انگکوروات, آنگکوروات, آنگکور وات (fa); 吴哥寺, 耶苏达赖城, 吳哥窟, 小吳哥 (zh); Angkor Vat, Angkor-Wat (da); Angkor Wat (tr); アンコールワット (ja); Ankor wat, Angkor Vat (sv); Анґкор-Ват, Ангкор Ват (uk); अंगकोरवाटम्, अंगकोर वाट (sa); अंगकोरवाट, अंकोरवाट, अंगकोर वाट (hi); అంగ్ కోర్ వాట్, నోకొర్ వట్, ప్రసట్ ఆంగ్కోర్ వట్, టెంపుల్ సిటీ, సిటీ అఫ్ టెంపుల్ (te); 앙코르 왓, 앙코르왓, 앙코르와트, 앙코르 사원 (ko); Angkor Wat, Angkor Vat (eo); Angkor wat, Ankor Vat, Ankor Wat (cs); அங்குர் வாட், அங்கோர்வாட் கோவில், அங்கோர் வாட் (ta); Angkor Vat (it); আংকোর ভাট (bn); Angkor Wat (fr); Angkor Vat (et); आंकोर वाट (mr); Đế Thiên Đế Thích, Angkor Vat, Angko Vat, Khu Ðế Thiên Ðế Thích, Đền Angkor Wat, Ăng-kor Wat (vi); Angkor (mt); Anghorvata, Angkorvats (lv); Angkor Vat (pt); Angkor Vatas (lt); Angkor Wat (ca); انگکور واٹ (ur); Preah Pisnulok, Candi angkor wat, Prasat Angkor Wat, Vishnuloka (id); Angkor Vat (cy); ปราสาทหินนครวัด, ปราสาทนครวัด, อังกอร์ (th); Angkor Wat, Ankor Wat Temple, അങ്കോർ‌വാത്, അങ്കോർവാറ്റ് ക്ഷേത്രം (ml); Angkor Wat (nb); Angkor Vat (sh); Angkor Vat (war); Angkor Vat (es); ಆಂಕೋರ್ ವಾಟ್ (kn); ប្រាសាទនគរវត្ដ, Angkor Wat, ប្រាសាទអង្គរវត្ត, ប្រាសាទនគរវត្ត, ប្រាសាទ អង្គរវត្ត, អង្គរវត្ត (km); Nokor Wat, Prasat Angkor Wat, Temple City, City of Temples, Vrah Viṣṇuloka, Brah Bisnulōk, Vrah Visnuloka, Brah Bisnulok (en); انجكور وات, معبد أنغكور وات, أنكور وات (ar); Angkor Vat (gn); ଅଙ୍କୁରବଟ, ଅଙ୍କୁର ଵଟ, ଅଙ୍କୁରଵଟ (or)
आंग्कोर वाट 
Hindu/Buddhist temple complex in Cambodia
माध्यमे अपभारण करा
  विकिपीडिया
प्रकारबौद्ध मंदिर,
पुरातत्व स्थळ,
मंदिर (हिंदू धर्म),
पर्यटन स्थळ
ह्याचा भागआंग्कोर,
Angkor
Patron saint
स्थान सिएम रीप प्रांत, कंबोडिया
स्थापत्यशास्त्रातील शैली
  • Khmer architecture
  • Dravidian architecture
रचनाकार
  • Suryavarman II
येथे उल्लेख आहे
  • Illusion of Gaia
वर आधारीत
स्थापना
समुद्रसपाटीपासूनची उंची
  • ६५ m
Map१३° २४′ ४५″ N, १०३° ५२′ ००″ E
अधिकार नियंत्रण
साचा:Translations:Template:Wikidata Infobox/i18n/msg-editlink-alttext/mr


आंग्कोर वाटचे अवकाशचित्र

आंग्कोर वाट किंवा आंगकोर वट हे आंग्कोर, कंबोडिया येथील राजा सूर्यवर्मन दुसरा याच्या कारकीर्दीत बांधले गेलेले बाराव्या शतकातील हिंदू मंदिर आहे. अप्रतिम स्थापत्यशास्त्र आणि भव्य शिल्पकलांचा नमुना म्हणून ओळखले जाणारे आंग्कोरवाट हे मध्ययुगात 'व्रह विष्णूलोक]]' (गृह विष्णूलोक]]?) म्हणून ओळखले जाई. ख्मेर स्थापत्त्यशास्त्राचा उत्कृष्ट नमुना म्हणून सुस्थितीत असणारे आंग्कोरवाट ही एकमेव वास्तू आहे.

या मंदिराचे बांधकाम हिंदू पुराणातील क्षीरसागराच्या मंथनाचा प्रसंग दर्शविण्यासाठी केले गेले आहे. मंदिराची मुख्य इमारत मेरू पर्वताची प्रतिकृती मानली जाते तर सभोवतीचा पाण्याचा खंदक क्षीरसागर मानला जातो.

इतिहास[संपादन]

नाग काजवाटेवरून दिसणारे मंदिराचे मुख्यद्वार

कंबोडियाच्या मध्यभागी असणाऱ्या आंग्कोर या प्राचीन ख्मेर राजधानीच्या भग्नावशेषांत आंग्कोर वाटचे सुस्थितीतील मंदिर आजही उठून दिसते. संस्कृत "नगर" या शब्दाचे अपभ्रष्ट ख्मेर रूप "नोकोर"वरून नंतर "आंग्कोर"ची व्युत्पत्ती झाली व "वाटिका" या शब्दापासून "वाट" या शब्दाची निर्मिती झाली असा इतिहास वाचण्यास मिळतो. हिंदू व बौद्ध स्थापत्यशास्त्रांचा उपयोग करून बांधलेले आंग्कोर वाट हे भगवान विष्णूंचे जगातील सर्वांत मोठे मंदिर समजले जाते. या मंदिराची निर्मिती भारतीय खगोलशास्त्राचे नियम वापरून करण्यात आली आहे असेही सांगितले जाते.

ख्मेर राज्यकर्ता यशोवर्मन पहिला याने सुमारे इ.स. ८८९च्या काळात टोन्ले सॅप सरोवराच्या उत्तरेला यशोधरापुर नावाची आपली राजधानी स्थापन केली. या नगराच्या सभोवती त्याने खंदक खोदून नगराला सुरक्षित बनवले. कालांतराने या शहरालाच आंग्कोर म्हटले जाऊ लागले. यशोवर्मननंतरच्या सर्व राजांनी आपापल्या परीने या नगरात बांधकाम करून त्याची शोभा वाढवली. आंग्कोर वाटची स्थापना सूर्यवर्मन दुसरा (राज्यकाळ: इ.स. १११३- इ.स. ११४५) याच्या काळात सुरू झाली. सूर्यवर्मनचा राज्यकाळ तसा धामधुमीचा गेला, तरीही सुमारे ३७ वर्षे हे बांधकाम अखंडित चालले. राजा सूर्यवर्मनच्या मृत्यूनंतर हे काम सततच्या युद्धांमुळे व आक्रमणांमुळे थांबून राहिले. पुढे जयवर्मन सातवा (राज्यकाळ: इ.स. ११८१- इ.स. १२१९) याच्या काळात बांधकाम पुन्हा रुजू करण्यात आले. परंतु या वेळेपर्यंत कंबोडियात थेरवाद बौद्धधर्माचा प्रसार झाल्याने बांधकामात बौद्ध स्थापत्यशास्त्राचा प्रभाव आढळतो.

मंदिराचे बांधकाम[संपादन]

आंग्कोर वाटचे मंदिर सर्व बाजूंनी पाण्याच्या खंदकांनी वेढलेले असल्याने कालांतराने या भागांत चहूबाजूंनी जंगल वाढले तरीही ते फारशी पडझड न होता सुरक्षित राहिले. या मंदिराच्या बांधकामात हिंदू आणि बौद्ध शिल्पकलांचा सुरेख संगम झाला आहे.

मंदिराची प्रतिकृती

हे मंदिर पश्चिमाभिमुख असून त्यातील मुख्य देवालय हिंदू पुराणातील मेरू पर्वताची प्रतिकृती मानले जाते. या स्थानाची लांबीरुंदी १५०० मीटर x १३०० मीटर असून ते जमीनीच्या तीन स्तरांवर (वेगवेगळ्या उंचीच्या तीन प्रांगणांत) बांधलेले आहे. मुख्य मंदिराच्या सभोवती पाच गोपुरांच्या शिल्पकलेने सुशोभित अशा सुरेख भिंती आहेत. या भिंती मेरूपर्वताला घातलेल्या वासुकीच्या विळख्याचे प्रतीक समजल्या जातात. गोपुरांच्या बुरुजांवर ब्रह्मदेवाचे मुख कोरलेले असून पायाजवळ कोरलेले त्रिमुखी हत्ती प्रत्येक सोंडेत कमलपुष्प धरून प्रवेशद्वारांची शोभा वाढवतात. मुख्य देवळापासून चौथ्या भिंतीसभोवती खणलेल्या खंदकाला क्षीरसागराचे प्रतीक समजतात. मंदिराची सर्वांत बाहेरील भिंत ४.५ मीटर उंचीची असून पश्चिम दिशेकडून तिच्या पुढयातील सुमारे २०० मीटर लांबीच्या खंदकाला सुमारे ३५० मीटर लांबीच्या आणि १२ मीटर रुंदीच्या काजवाटेने (causeway) जमिनीशी जोडलेले आहे. पूर्वेकडूनही अशीच कच्ची काजवाट असून ती पूर्वी बांधकामाचे दगड वाहून नेण्यास व इतर वाहतुकीसाठी वापरली जात असावी.

हे संपूर्ण मंदिर वालुकाश्माच्या (sandstone) प्रस्तरापासून बनवले असून हे पत्थर अनेक मैल दूर असलेल्या खाणीतून कोरून मंदिराच्या जागी आणल्याचा पुरावा मिळतो. मंदिराचे बांधकाम व कलाकुसर पाहून हजारो गुलामांची, विशारदांची व कारागिरांची फौज या कामी लागली असावी असा अंदाज बांधता येतो.

मंदिराच्या भिंतींवर व गोपुरांवर अनेक देवतांच्या व अप्सरांच्या मूर्ती कोरलेल्या आहेत. या गोपुरांना "हत्ती दरवाजे" असेही म्हटले जाते कारण हे दरवाजे हत्तींची सहज ये-जा होण्याइतपत मोठे आहेत. ही गोपुरे ओलांडून आतील प्रांगणात आले असता सर्वप्रथम मुख्य मार्गाच्या उभय बाजूस दोन लहान इमारती आढळतात. त्यांना ग्रंथालये असे म्हटले जाते. यांचा उपयोग नक्की कशासाठी होत असावा याबद्दल शंका असली तरी पुरोहितवर्गाने एकत्र बसून पठण करण्याचे ते स्थान असावे असे समजले जाते. या ग्रंथालयांच्या भिंतीवर प्राचीन ख्मेर भाषेत कोरलेले शिलालेख आढळून येतात. यांत रामायण महाभारतातील संस्कृत श्लोक उद्धृत केलेले आहेत.

हे मंदिर पश्चिमाभिमुख असण्याचे एक कारण असे सांगितले जाते की राजा सूर्यवर्मन याने आपले मृत्यूपश्चात आपले स्मारक राहावे या हेतूने मंदिराची स्थापना केली. या कारणास्तव या मंदिराला 'पिरॅमिड टेंपल' असेही संबोधले जाते. तसेच वैकुंठाला जाणारा मार्ग पश्चिमेकडे आहे असे मानल्याने या देवळाचे प्रमुख प्रवेशद्वार हे इतर हिंदू देवळांप्रमाणे पूर्वेला नसून पश्चिमेला बांधलेले आहे. काही तज्ज्ञांचा या संकल्पनेस विरोध आहे कारण अशी मंदिरे बांधण्याची प्रथा हिंदू धर्मात इतरत्र दिसून येत नाही तर भारतात काही मंदिरे पश्चिमाभिमुख आढळतात.

क्षीरसागराच्या मंथनाचा कोरलेला प्रसंग (समुद्रमंथन). या लेण्यात विष्णू मध्यभागी असून कूर्म हे कासव पायथ्याशी आहे. असूरदेव हे डावी व उजवीकडे असून आकाशातून अप्सराइंद्र हे दृष्य पाहत आहेत.

या स्थानाच्या तिसऱ्या आणि सर्वांत उंचावरील प्रांगणात पाच मुख्य मंदिरे आहेत. त्यातील मध्यावरील प्रमुख मंदिरात पोहोचण्यासाठी तीन आयताकृती सज्जे पार करावे लागतात. प्रत्येक सज्जाच्या भिंतींवर व खांबांवर सुरेख कोरीव नक्षीकाम (bas-relief) केलेले आहे. सर्वांत बाहेरील सज्जावर रामायण व महाभारतातल्या अनेक प्रसंग कोरलेले आहेत. यांत राम-रावण यांच्यातील युद्ध तसेच कौरव-पांडव युद्ध यांचा समावेश आहे. दक्षिणेकडील सज्जावर राजा सूर्यवर्मनची मिरवणूक जाताना कोरली आहे तर पूर्वेकडील सज्जावर देव व असुर यांच्यातील मेरूपर्वताच्या साहाय्याने क्षीरसागर घुसळण्याच्या समुद्रमंथनाचा प्रसंग कोरलेला आहे. याखेरीज भगवान विष्णूंनी केलेला असुरांचा पराभव, श्रीकृष्णाने केलेला बाणासुराचा वध अशी अनेक रेखीव शिल्पे कोरलेली आहेत. बौद्धकाळात निर्मिलेल्या एका सज्जात भगवान बुद्धांच्या अनेक मूर्तीही आढळतात.

खेळातील फाशावरील पाचाची आकृती (quincunx)

या भिंती ओलांडून आत आले की पायऱ्या चढून मुख्य मंदिराकडे जाता येते. येथे पुन्हा एकदा मार्गाच्या उभय बाजूंस ग्रंथालये आढळतात. त्यानंतर पाच मुख्य देवळांचा समूह (quincunx – 'फाशावरील पाचाचा आकडा') दिसतो. कोणत्याही मंगलस्थानी चार दिशांना चार स्तंभ किंवा इमारती उभ्या करून चतुःसीमा निश्चित करणे व मध्यभागी असणाऱ्या वास्तूला/ इमारतीला संरक्षण देणे किंवा तिचे महत्त्व वाढवणे ही वैदिक परंपरा आहे. (उदा. सत्यनारायणाच्या पूजेतील चार खांब व मध्यभागी कलश) या मंदिरांची बांधणीही त्यानुसारच झाल्याचे दिसते. या पाचही मंदिरांतील मध्यावरील मंदिराचा कळस सर्वांत उंच असून ते मेरूपर्वताचे प्रतीक समजले जाते. सर्व मंदिरांच्या भिंतींवर अतिशय नाजूक कोरीव काम केलेले आहे. या भिंतींवर प्रामुख्याने देवदेवतांच्या सुबक प्रतिमा कोरलेल्या आहेत. मुख्य मंदिरात पूर्वी भगवान विष्णूंची मूर्ती होती, परंतु बौद्धधर्म स्वीकारल्यावर ती मूर्ती बदलून त्या स्थानी आता बुद्धाच्या मूर्ती आढळतात.

आंग्कोर शहरांत आंग्कोर वाट शिवाय तत्कालीन ख्मेर राजांनी बांधलेली अनेक रेखीव मंदिरे आहेत. राजा हा देवाचा अंश असल्याने देवाची सेवा, प्रार्थना व कर्मकांड याला या समाजात फार महत्त्व असल्याचे दिसते. यांतून देवाशी, राजाशी आणि त्यायोगे राज्याशी एकरूपता व एकसंधता साधण्यास फार मोठी मदत झाली असावी असे वाटते. ख्मेर घराण्याच्या शेकडो वर्षे चाललेल्या राज्यकारभाराला या मंदिरांनी फार मोठा हातभार लावला असावा.

संदर्भ[संपादन]

  • कंबोडिया - मॉडर्न नेशन्स ऑफ द वर्ल्ड - रॉबर्ट ग्रीन
  • कंबोडिया - ए कंट्री स्टडी - फेडरल रिसर्च डिव्हिजन - लायब्ररी ऑफ काँग्रेस
  • द सेव्हन्टी वंडर्स ऑफ द एंशन्ट वर्ल्ड

बाह्य दुवे[संपादन]