पैठणी

पैठणी साडी

पैठणी हा महाराष्ट्र राज्यातील साडी या पोशाखाचा एक प्रकार आहे. पैठण ही पुरातन काळी महाराष्ट्राची राजधानी होती. या पैठण मध्ये तयार होणारी वैशिष्ट्यपूर्ण शिवकालीन साडी म्हणजे 'पैठणी'.चौकोनी नक्षी तसेच पदरावरील मोराच्या नक्षीमुळे पैठणी लगेच ओळखू येते. भारतातील सर्वात महागड्या साड्यांपैकी एक मानली जाते. ही भारतातील सर्वात प्रसिद्ध साड्यांपैकी एक आहे. ही भारतातील उत्कृष्ट रेशीमपासून बनविली जाते.

स्वरूप

पैठणीमध्ये एक तिरकस चौरस डिझाइनची सीमा आणि मयूर डिझाइनसह पल्लू दर्शविले जाते. साध्या तसेच स्पॉट डिझाईन्स उपलब्ध आहेत. इतर वाणांपैकी, सिंगल कलर आणि कॅलिडोस्कोप-रंगीत डिझाइन देखील लोकप्रिय आहेत. लांबीच्या दिशेने विणण्यासाठी एक रंग आणि रुंदीनुसार विणण्यासाठी दुसरा रंग वापरून कॅलीडोस्कोपिक प्रभाव प्राप्त केला जातो.

मध्ययुगातील पैठणी साडी

पैठणी वैशिष्ट्ये

पैठणी साडी किनार

पाटण (पैठणी) ही सोन्याची आणि रेशीम साडी आहे. पैठणी विणण्याच्या पुनरुज्जीवनात, उत्पादन निर्यातीच्या गरजेकडे होते, तर साड्या फक्त अत्याधुनिक खरेदीदारांसाठीच तयार केल्या गेल्या. पैठणी सुती तळापासून रेशीम तळापर्यंत विकसित झाली. रेशीम कपड्यांच्या डिझाईन्समध्ये आणि सीमांवर वापरली जात असे, तर कापसाचा वापर फॅब्रिकच्या शरीरात केला जात असे. एक काळ असा होता की चीनमधून रेशीम आयात केला जात असे. आता येवला आणि पैठण बेंगळूरहून रेशीम खरेदी करतात.

तीन निकषांद्वारे वर्गीकरण केले जाऊ शकतेः आकृतिबंध, विणकाम आणि रंग.

अ)आकृतिबंधवर आधारित वर्गीकरण-

१) पैठणी: पैठणी साड़ीचे वैशिष्ट म्हणजे ही संपूर्ण साड़ीला हस्तकला ने नक्षी काम केलेली असतात.. ही पैठणी बनवन्यास अतंत्य अवघड असते. काम एकदम बारीक असते. आणि बाजारात पैठणीची मागनी विदेशातुन खुप प्रमाणात असते. कारण त्याची किम्मत ही लाखान मध्ये असते.

२)मोरबांगडी: बांगडी या शब्दाचा अर्थ बांगडी आणि मोर म्हणजे मोर. तर मोरबंगडी म्हणजे बांगड्यांच्याआकारातील मोर. पल्लूवर अंगभूत वस्त्र विणले गेले आहे, काही वेळा एकच नृत्य करणारा मोर डिझाइन केलेला आहे. या मोटिफचा वापर केल्यामुळे साड्या  खूपच महाग आहेत.

३)मुनिया ब्रोकेडः मुनिया म्हणजे पोपट. पोपटे पल्लूवर तसेच सीमेवर विणले जातात. पोपट नेहमी हिरव्या रंगात असतात. रेशीममधील पोपटांना टोटा-मैना असेही म्हणतात.

४)कमळ ब्रोकेड: पल्लूमध्ये आणि कधीकधी सीमेवर कमळाचे स्वरूप वापरले जातात. कमळाच्या आकारात 7-8 रंग असतात.

ब)विनाकामावर आधारित वर्गीकरण

१)कडियाल बॉर्डर साडी: कडियाल म्हणजे इंटरलॉकिंग. सीमेचे ताना व पट्टे समान रंगाचे असतात तर शरीरात ताना व विणकासाठी वेगवेगळे रंग असतात.

२)कड / एकधोटी: वीटल विणण्यासाठी एकच शटल वापरला जातो. वॅप यार्नचे रंग वेफ्ट यार्नपेक्षा वेगळे आहेत. यात नारळीची सीमा असून पैशा, वटाना इत्यादी साध्या बट्या आहेत. कड हा लंगीचा एक प्रकार आहे आणि पुरुष महाराष्ट्रीय वापरतात.

क)रंगवार आधारित वर्गीकरण

१)कालीचंद्रकला: लाल किनारी असलेली शुद्ध काळी साडी.

२)रघु: पोपट हिरव्या रंगाची साडी.

३)शिरोडक: शुद्ध पांढरी साडी.

पैठणी ही कापसाचा धागा व रेशीम यांच्यापासून हातमागावर विणलेली एक विशिष्ट प्रकारची नक्षी असलेली साडी आहे. या मध्ये पदरावर मोराची तोता-मैना अशी चित्रे असलेले जरीकाम असते. पूर्वी पैठणी फक्त मोरपंखी रंगातच मिळत असे परंतु आता अनेक रंगात मिळते. जुन्या काळी पैठणी मध्ये सुती धागे आणि पदारासाठी रेशीम आणि जर वापरले जायचे. आजकाल मात्र पैठणी ही पूर्णपणे रेशमी आणि पदरावर जर वापरून बनवली जाते.

उभा धागा एका रंगाचा आणि आडवा धागा वेगळ्या रंगाचा वापरून पैठणीला 'धुपछाव' प्रकारचा परिणाम दिला जातो. पैठणीच्या अंगावर कोयरी, आंबा, अश्रफी, बांगडी मधील मोर,अमरवेल ,नारळ, पारवा, पोपट अशी नक्षी आढळते.

पदरावर मोर, तोता मैना, पोपट, भौमितिक आकाराची फुले, पदारातील जर पक्की करण्यासाठी लहर नावाची पट्टी, आसावली म्हणजेच फुले असणारे कलश, मुथाडा, बारवा असे विविध नक्षी प्रकार आढळतात.

पैठणीची मोठ्या प्रमाणात निर्यातही केली जाते.

नाशिक जिल्ह्यातील येवला येथील पैठणी जगप्रसिद्ध आहे. येवल्यातील वीणकराना विशेष कर सवलती दिल्यामुळे येथील वस्त्र व्यवसाय वाढला आहे.