क्रिकेटचे नियम

क्रिकेटचे कायदे हा एक कोड (कायद्याचा संग्रह) आहे जो जगभरातील क्रिकेट खेळाचे नियम निर्दिष्ट करतो. सर्वात जुना ज्ञात कोड १७४४ मध्ये तयार करण्यात आला होता. १७८८ पासून हा कोड मेरीलेबोन क्रिकेट क्लब (एमसीसी) या लॉर्ड्स क्रिकेट मैदान, लंडनमधील खाजगी क्रिकेट क्लबच्या मालकीचा आणि देखरेखीखाली आहे. सध्या ४२ कायदे आहेत, जे खेळ खेळण्याच्या सर्व पैलूंचे वर्णन करतात. एम सी सी ने सहा वेळा कायदे रि-कोड केले आहेत व प्रत्येक अंतरिम पुनरावृत्तीसह एकापेक्षा जास्त आवृत्त्या तयार केल्या गेल्या. सर्वात नवीन कोड (सातवा) ऑक्टोबर २०१७ मध्ये प्रकाशित झाला व त्याची ३री आवृत्ती १ ऑक्टोबर २०२२ रोजी लागू झाली.

पूर्वी क्रिकेटची अधिकृत प्रशासकीय संस्था, एमसीसी ने ती भूमिका आंतरराष्ट्रीय क्रिकेट परिषद (आयसीसी) कडे सोपवली आहे. परंतु कायद्याचे कॉपीराइट एमसीसी कडे राखीव असून ते बदलू शकणारी ती एकमेव संस्था आहे, जरी ते सामान्यतः आयसीसी व क्रिकेट पंच आणि स्कोअरर्स असोसिएशन सारख्या इतर इच्छुक पक्षांशी जवळून सल्लामसलत करूनच केले जाते.

क्रिकेट हा अशा काही खेळांपैकी एक आहे ज्यामध्ये नियमन तत्त्वांचा उल्लेख "नियम" म्हणून न करता "कायदे" म्हणून केला जातो. तरीही काही स्थितींमध्ये आवश्यकतेनुसार विशिष्ट स्पर्धांसाठी कायद्यांना पूरक करण्याचे आणि/किंवा त्यांना बदलण्याचे नियम मान्य केले जाऊ शकतात. आंतरराष्ट्रीय सामन्यांना लागू होणारे कायदे ("खेळायच्या अटी" म्हणून संदर्भित) आयसीसीच्या वेबसाइटवर उपलब्ध आहेत.

इतिहास

मौखिक परंपरा

क्रिकेटचा उगम अनिश्चित आहे आणि १६व्या शतकात गिल्डफोर्ड येथे निश्चितपणे त्याची नोंद झाली. त्यावेळी हा मुलांचा खेळ होता असे मानले जाते परंतु १७व्या शतकाच्या सुरुवातीपासून तो प्रौढांद्वारे खेळला जाऊ लागला. सुरुवातीच्या काळात नियम तसे अस्तित्त्वात होते, जे तोंडी आणि स्थानिक बदलांच्या अधीन राहून सहमत होत असतील. १७व्या शतकाच्या उत्तरार्धात क्रिकेट हा सट्टेबाजीचा खेळ बनला, ज्यामध्ये उच्चांकी भाग घेतला गेला आणि संघांनी गमावलेल्या पगाराची भरपाई न केल्यामुळे त्यांच्यावर खटला भरल्याच्या घटना घडल्या.

कराराचे लेख

जुलै आणि ऑगस्ट १७२७ मध्ये, चार्ल्स लेनॉक्स, रिचमंडचा दुसरा ड्यूक आणि ॲलन ब्रॉड्रिक, दुसरा विस्काउंट मिडलटन या भागधारकांनी दोन सामने आयोजित केले होते. या खेळांचे संदर्भ पुष्टी करतात की त्यांनी त्यांच्या स्पर्धांमध्ये लागू होणारे नियम निश्चित करण्यासाठी त्यांच्यामध्ये कराराचे लेख तयार केले होते. रिचमंड आणि ब्रॉड्रिक यांनी काढलेले मूळ हस्तलिखित लेख दस्तऐवज जतन केले गेले आहेत. पश्चिम ससेक्स रेकॉर्ड कार्यालयाने १८८४ मध्ये गुडवुड हाऊसकडून मिळवलेल्या कागदपत्रांपैकी हे एक आहे.

ही पहिलीच वेळ आहे की नियम अधिकृतरीत्या मान्य केले गेले आहेत, त्यांचा उद्देश सामन्यांदरम्यान प्रयोजकांमधील येणाऱ्या कोणत्याही समस्या सोडवणे हा आहे. परंतु या संकल्पनेला खेळाचे नियम परिभाषित करण्याच्या दृष्टीने अधिक महत्त्व प्राप्त झाले कारण अखेरीस, ते क्रिकेटचे नियम म्हणून संहिताबद्ध केले गेले. कराराचे लेख ही १६ मुद्यांची यादी आहे, त्यापैकी बरेच क्रिकेटच्या आधुनिक नियमांशी संबंधित असूनही त्यांची शब्दरचना सहजपणे ओळखता येते, उदाहरणार्थ: (अ) झेलबाद, फलंदाज बाद झाला; (b) जेव्हा चेंडू झेलला जातो तेव्हा स्ट्रोकला काहीही मोजले जात नाही.

१७४४ कायद्यांची संहिता

सर्वात जुनी ज्ञात कायद्याची संहिता १७४४ मध्ये लागू करण्यात आली होती, परंतु प्रत्यक्षात १७५५ पर्यंत ती छापली गेली नव्हती. तीही सार्वत्रिक संहिताकरण स्थापित करण्याच्या हेतूने शक्यतो पूर्वीच्या आवृत्तीमध्ये सुधारणा असावी. हे कायदे आर्टिलरी ग्राउंडवर आधारित लंडन क्रिकेट क्लबच्या "महान आणि सज्जन सदस्यांनी" तयार केले होते, जरी १७५५ मध्ये छापलेल्या आवृत्तीत "अनेक क्रिकेट संघ" स्टार आणि गार्टर येथे पॉल मॉल मध्ये भेटून सहभागी झाले, असे म्हणले आहे.

मुख्य मुद्द्यांचा सारांश:

• २२ यार्ड (२० मीटर) लांबीसह नाणेफेक आणि खेळपट्टीच्या परिमाणांचा संदर्भ आहे;
• स्टंप सहा इंच (१५२ मिमी) बेलसह २२ इंच (५६० मिमी) उंच असले पाहिजेत;
• चेंडूचे वजन पाच ते सहा औंस (१४० आणि १७० ग्रॅम) दरम्यान असावे;
• एका षटकात चार चेंडू असतात;
• नो-बॉल हा मागचा पाय बॉलिंग क्रीझच्या पुढे पाय टाकल्यावर दंड आहे;
• बॉलिंग क्रीजच्या आधी पॉपिंग क्रीज ३ फूट १० इंच (१.१७ मीटर) असते;
• "इट इज आउट" (बाहेर होणे) साठी अनेक कारणे आहेत;
• १७व्या शतकातील अनुभवांनुसार हिट द बॉल ट्वाइस (चेंडूला दोनदा मारणे) आणि क्षेत्ररक्षणात अडथळा हे स्पष्टपणे प्रतिबंधीत आहेत;
• चेंडू टाकेपर्यंत यष्टिरक्षकाने स्थिर व शांत असणे आवश्यक आहे;
• पंचांनी नवीन फलंदाजला यायला दोन मिनिटे व डावाच्या दरम्यान दहा मिनिटे दिली पाहिजेत (जेवण व पावसाचा ब्रेक शक्यतो वगळून);
• क्षेत्ररक्षकांनी अपील न केल्यास पंच फलंदाजाला बाद देऊ शकत नाहीत;
• पंचाला काही प्रमाणात योग्यायोग्य ठरवण्याचा अधिकार असतो व हे स्पष्ट केले जाते की पंच हा "एकमात्र न्यायाधीश" आहे आणि "त्याचा निर्णय अंतिम असेल".

१७४४ चे कायदे असे म्हणत नाहीत की गोलंदाजाने बॉल रोल (किंवा स्किम) केला पाहिजे आणि विहित आर्म ॲक्शनचा कोणताही उल्लेख नाही त्यामुळे, सिद्धांततः, संभाव्य विवादास्पद असले तरी पिच्ड डिलीव्हरी कायदेशीर ठरली असती. अंडरआर्म पिचिंगची सुरुवात १७६० च्या दशकाच्या सुरुवातीस झाली असे मानले जाते जेव्हा हॅम्बल्डन क्लब प्रसिद्ध होत होता. जुन्या "हॉकी स्टिक" बॅटच्या जागी आधुनिक सरळ बॅट आणली गेली जी जमिनीवर चेंडू मारण्यासाठी चांगली होती परंतु उसळलेल्या चेंडूसाठी नाही.

१७७१ मध्ये खेळाच्या मैदानावरील एका घटनेमुळे एक नवीन कायदा तयार झाला जो आजही अस्तित्त्वात आहे. चेर्टसी आणि हॅम्बल्डन यांच्यातील लालेहॅम बर्वे येथे झालेल्या सामन्यात चेर्टसी अष्टपैलू थॉमस व्हाईटने विकेटची रुंदी असलेली बॅट वापरली. ही कारवाई रोखण्यासाठी कोणताही नियम नव्हता आणि म्हणून सर्व हॅम्बल्डन खेळाडूंनी अधिकृत निषेध नोंदवला ज्यावर थॉमस ब्रेट, रिचर्ड नायरेन आणि जॉन स्मॉल या तीन प्रमुख हॅम्बल्डन खेळाडूंनी स्वाक्षरी केली. परिणामी, बॅटची कमाल रुंदी चार आणि एक चतुर्थांश इंच असावी, असे खेळाच्या कायदेकर्त्यांनी ठरवले होते; कायद्याच्या पुढील पुनरावृत्तीमध्ये याचा समावेश करण्यात आला आहे व ती कमाल रुंदी कायम आहे.

सद्य नियम

१ ऑक्टोबर २०१७ पासून कायद्याची वर्तमान आवृत्ती "क्रिकेट २०१७ संहितेचे कायदे" आहे, जी "२००० कायद्याच्या संहितेच्या" ६व्या आवृत्तीला बदलून प्रभावी झाली. कायद्यांचे पालकत्त्व ही एमसीसी ची सर्वात महत्वाची भूमिका आहे. आयसीसी आजही एमसीसी च्या कायदे उपसमितीची जबाबदारी असलेल्या कायदे लिहिणे व त्यांच्या व्याख्येसाठी एमसीसी वर अवलंबून आहे. एमसीसी मधील प्रक्रिया अशी आहे की उपसमिती एक मसुदा तयार करते जो मुख्य समिती पास करते. तरीही क्रिकेटचे काही खेळ पातळी खेळण्याच्या अटींच्या अधीन आहेत ज्या कायद्यांपेक्षा भिन्न असू शकतात. खेळण्याच्या अटींची अंमलबजावणी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर आयसीसीकडून तर देशांतर्गत स्तरावर प्रत्येक देशाच्या नियंत्रण मंडळाद्वारे केली जाते.

कायद्याच्या संहितेत हे समाविष्ट आहे:

• प्रस्तावना;
• कायद्याची प्रस्तावना;
• ४२ कायदे;
• 5 परिशिष्ट, जे कायद्यांना अधिक परिभाषित करतात;

कायद्यांच्या २०१७ आवृत्तीच्या तिसऱ्या आवृत्तीपासून प्रारंभ करून कायद्यांना लिंग-तटस्थ शब्दावली वापरता यावी यासाठी "बॅट्समन (फलंदाज)" या शब्दापासून "बॅटर" हा शब्द बदलण्यात आला.

खेळाची रचना करणे

पहिल्या १२ कायद्यांमध्ये खेळाडू व अधिकारी, मूलभूत उपकरणे, खेळपट्टीची वैशिष्ट्ये व खेळाच्या वेळा समाविष्ट आहेत. हे कायदे परिशिष्ट बी, सी व डी द्वारे पूरक आहेत (खाली पहा).

नियम १: खेळाडू. क्रिकेट संघात एका कर्णधारासह अकरा खेळाडू असतात. अधिकृत स्पर्धांच्या बाहेर अकरापेक्षा जास्त खेळाडू मैदानात नसले तरी संघ अकरा पेक्षा जास्त खेळण्यास सहमती देऊ शकतात.

नियम २: पंच. दोन पंच असतात, जे कायदे लागू करतात, सर्व आवश्यक निर्णय घेतात व निर्णय स्कोअरर्सपर्यंत पोहोचवतात. क्रिकेटच्या कायद्यांतर्गत आवश्यक नसताना उच्चस्तरीय क्रिकेटमध्ये तृतीय पंच (मैदानाबाहेर स्थित व मैदानावरील पंचांना मदत करण्यासाठी उपलब्ध) एखाद्या विशिष्ट सामन्याच्या किंवा स्पर्धेच्या विशिष्ट खेळाच्या परिस्थितीत वापरला जाऊ शकतो.

नियम ३: स्कोअरर. दोन स्कोअरर असतात जे पंचांच्या संकेतांना प्रतिसाद देतात आणि स्कोअर (धावा) ची नोंद ठेवतात.

नियम ४: चेंडू. क्रिकेट चेंडूचा परिघ ८.८१ ते ९ इंच (२२.४ ते २२.९ सेमी) च्या मध्ये असतो व पुरुषांच्या क्रिकेटमध्ये त्याचे वजन ५.५ ते ५.७५ औंस (१५५.९ ते १६३ ग्रॅम) च्या मध्ये असते. महिला क्रिकेटमध्ये थोडासा लहान व हलका चेंडू निर्दिष्ट केला जातो आणि कनिष्ठ क्रिकेटमध्ये पुन्हा थोडा लहान व हलका असतो (कायदा ४.६). एका वेळी फक्त एक चेंडू वापरला जातो, जोपर्यंत तो हरवत नाही, जेव्हा तो सारख्याच चेंडूने बदलला जातो. तसेच तो प्रत्येक डावाच्या सुरुवातीला बदलला जातो व क्षेत्ररक्षण करणाऱ्या पक्षाच्या विनंतीनुसार, सामना होत असलेल्या नियमांनुसार किमान षटके टाकल्यानंतर, नवीन चेंडूने बदलला जाऊ शकतो (सध्या कसोटी सामन्यांमध्ये ८०). डावांतून चेंडूचा हळूहळू ऱ्हास होणे हा खेळाचा एक महत्त्वाचा पैलू आहे.

नियम ५: बॅट. बॅटची लांबी ३८ इंच (९६.५२ सेमी) पेक्षा जास्त नसते, रुंदी ४.२५ इंच (१०.८ सेमी) पेक्षा जास्त नसते, मध्यभागी २.६४ इंच (६.७ सेमी) पेक्षा जास्त व धारेला १.५६ इंच (४.० सेमी) पेक्षा जास्त खोल नसते. बॅट पकडलेला हात किंवा हातमोजा हा बॅटचा भाग मानला जातो. आंतरराष्ट्रीय खेळादरम्यान ॲल्युमिनिअमची बॅट आणणाऱ्या डेनिस लिलीने केलेल्या कॉम्बॅटच्या घटनेपासून, बॅटची ब्लेड लाकडाची असावी, अशी तरतूद कायद्याने केली आहे.

नियम ६: खेळपट्टी. खेळपट्टी हे २२ यार्ड (२०.१२ मीटर) लांब आणि १० फूट (३.०५ मीटर) रुंद मैदानाचे आयताकृती क्षेत्र असते. जमीन अधिकारी खेळपट्टी निवडतात व तयार करतात, परंतु एकदा खेळ सुरू झाला की खेळपट्टीवर पंचांचे नियंत्रण असते. खेळपट्टी खेळण्यासाठी योग्य आहे की नाही हे देखील पंच बघतात व ती अयोग्य वाटल्यास ते दोन्ही कर्णधारांच्या संमतीने खेळपट्टी बदलू शकतात. व्यावसायिक क्रिकेट जवळजवळ नेहमीच गवताच्या पृष्ठभागावर खेळले जाते. गवताळ जमीन वापरात नसल्यास कृत्रिम पृष्ठभागाची किमान लांबी ५८ फूट (१७.६८ मीटर) आणि किमान रुंदी ६ फूट (१.८३ मीटर) असणे आवश्यक आहे.

नियम ७: क्रीज. हा कायदा क्रीजची परिमाणे आणि स्थाने निश्चित करतो. बॉलिंग क्रीज, ज्या रेषेच्या मध्यभागी यष्टी असतात, ती खेळपट्टीच्या प्रत्येक टोकाला काढली जाते जेणेकरून खेळपट्टीच्या त्या टोकाला असलेल्या तीन यष्टी त्यावर येतील (आणि परिणामी ती दोन्ही मिडल यष्टींच्या केंद्रबिंदूंना जोडणाऱ्या काल्पनिक रेषेला लंब असते). प्रत्येक गोलंदाज क्रीजची लांबी ८ फूट ८ इंच (२.६४ मीटर) व प्रत्येक टोकाला मधल्या यष्टीच्या मध्यभागी असली पाहिजे,आणि प्रत्येक गोलंदाज क्रीज एका परतीच्या क्रिजवर संपते.

नियम ८: बळी (विकेट). विकेटमध्ये २८ इंच (७१.१२ सेमी) उंच तीन लाकडी स्टंप असतात. प्रत्येक स्टंपमध्ये समान अंतर ठेवून स्टंप गोलंदाज क्रीजवर ठेवलेले असतात. विकेट ९ इंच (२२.८६ सेमी) रुंद असेल अशा प्रकारे ते स्थानबद्ध असतात. स्टंपवर दोन लाकडी बेल्स ठेवल्या जातात.

नियम ९: खेळपट्टीची तयारी आणि देखभाल. जेव्हा क्रिकेटचा चेंडू टाकला जातो तेव्हा तो खेळपट्टीवर बहुतकरून नेहमीच उसळतो आणि चेंडूच्या वर्तनावर खेळपट्टीच्या स्थितीचा खूप प्रभाव पडतो. परिणामी खेळपट्टीच्या व्यवस्थापनाचे तपशीलवार नियम आवश्यक आहेत. या कायद्यामध्ये खेळपट्टी कशी तयार करावी व तिची देखभाल कशी करावी याचे नियम आहेत.

नियम १०: खेळपट्टी झाकणे. पाऊस आणि दंवापासून खेळपट्टी सुरक्षित ठेवण्यासाठी ग्राउंडमन खेळपट्टी झाकून घेतात. खेळपट्टी झाकण्याच्या नियमांना दोन्ही कर्णधारांनी अगोदर सहमती दिली पाहिजे, असे कायद्यात नमूद केले आहे.

नियम ११: मध्यांतर. प्रत्येक दिवसाच्या खेळादरम्यान मध्यांतरे असतात, डावात दहा मिनिटांचे अंतर असते आणि दुपारचे जेवण, चहा आणि पेयांचे अंतर असते. सामना सुरू होण्यापूर्वी मध्यांतरांची वेळ आणि लांबी यावर सहमती असणे आवश्यक आहे. काही विशिष्ट परिस्थितींमध्ये मध्यांतर आणि मध्यांतराची लांबी हलवण्याच्या तरतुदी देखील आहेत.

नियम १२: खेळ सुरू करणे; खेळ थांबवणे. मध्यांतरानंतर पंचच्या "प्ले" च्या आरोळीने खेळ सुरू आणि सत्राच्या शेवटी "टाईम" च्या आरोळीने खेळ थांबतो. सामन्याच्या शेवटच्या तासात किमान २० षटके असणे आवश्यक आहे, व लागल्यास २० षटके समाविष्ट करण्यासाठी वेळ वाढवणे आवश्यक आहे.

डाव आणि निकाल

नियम १३ ते १६ एक संघ दुसऱ्या संघाला कसे हरवू शकतो यासह खेळाच्या संरचनेची रूपरेषा देतात.

नियम १३: डाव. खेळापूर्वी संघ मान्य करतात की प्रत्येक बाजूसाठी एक का दोन डाव असतील, व एक किंवा दोन्ही डाव वेळेनुसार का षटकांनुसार मर्यादित असतील. व्यवहारात, हे निर्णय खेळाआधीच्या करारापेक्षा स्पर्धा नियमांद्वारे निश्चित केले जाण्याची शक्यता असते. दोन डावांच्या खेळांमध्ये फॉलो-ऑन (नियम १४) लागू होत नाही तोपर्यंत संघ आळीपाळीने फलंदाजी करतात. एकदा दहा फलंदाज बाद झाल्यावर एक डाव बंद होतो, अजून कोणतेही फलंदाज खेळण्यास योग्य नसतात, फलंदाजी कर्णधाराकडून डाव घोषित केला जातो किंवा गमावला जातो, किंवा कोणतीही सहमत केलेली वेळ किंवा षटकांची मर्यादा संपते.

नियम १४: फॉलो-ऑन. दोन डावांच्या सामन्यात जर दुसऱ्यांदा फलंदाजी करणाऱ्या संघाने प्रथम फलंदाजी करणाऱ्या संघापेक्षा कमी धावा केल्या, तर प्रथम फलंदाजी करणाऱ्या संघाला आवश्यक असल्यास त्यांच्या प्रतिस्पर्ध्यांना लगेच पुन्हा फलंदाजी करावी लागते. फॉलो-ऑन लागू करणाऱ्या संघाला पुन्हा फलंदाजी न करता जिंकण्याची संधी असते. पाच किंवा त्याहून अधिक दिवसांच्या खेळासाठी, फॉलो-ऑन लागू करण्यासाठी प्रथम फलंदाजी करणारी बाजू किमान २०० धावांनी पुढे असली पाहिजे; तीन किंवा चार दिवसांच्या सामन्यासाठी १५० धावा; दोन दिवसांच्या सामन्यासाठी १०० धावा; एकदिवसीय सामन्यासाठी ७५ धावा. खेळाची लांबी खेळ प्रत्यक्षात सुरू झाल्यावर नियोजित दिवस खेळण्याच्या शिल्लक संख्येनुसार निर्धारित केले जाते.

नियम १५: घोषणा आणि जप्ती. फलंदाजी करणारा कर्णधार बॉल मृत असताना कधीही डाव बंद घोषित करू शकतो व तो सुरू होण्यापूर्वी डाव गमावू शकतो.

नियम १६: परिणाम. सर्वाधिक धावा करणारी बाजू सामना जिंकते. जर दोन्ही बाजूंनी समान धावा केल्या तर सामना बरोबरीत राहतो. परंतु डाव पूर्ण होण्याआधी सामना संपुष्टात येऊ शकतो व सामना अनिर्णित राहतो.

षटके, धावा, मृत चेंडू आणि अतिरिक्त

त्यांनतर कायदे धावा कशा बनवता येतील याचा तपशील देतात.

खेळाची यंत्रणा

• नियम १२ - डाव
• नियम १३ - फॉलोऑन
• नियम १४ - सामना घोषित करणे वा सोडणे
• नियम १५ - मध्यांतर
• नियम १६ - खेळाची सुरुवात
• नियम १७ - मैदानावर सराव

धावा काढणे व विजय

• नियम १८ - धावा काढणे
• नियम १९ - चौकार
• नियम २० - शेवटचा चेंडू
• नियम २१ - निकाल
• नियम २२ - षटक
• नियम २३ - डेड चेंडू
• नियम २४ -नो बॉल
• नियम २५ - वाइड चेंडू
• नियम २६ - बाय किंवा लेग बाय

बळी मिळवण्याच्या पद्धती

• नियम २७ - अपील
• नियम २८ - पडलेली यष्टी
• नियम २९ - फलंदाज क्रीसबाहेर

बाद होण्याचे प्रकार

• नियम ३० - त्रिफळाचीत
• नियम ३१ - टाइम्ड आउट
• नियम ३२ - झेलबाद
• नियम ३३ - हॅंन्डल्ड बॉल
• नियम ३४ - हिट द बॉल ट्वाइस
• नियम ३५ - हिट विकेट
• नियम ३६ - पायचीत
• नियम ३७ - क्षेत्ररक्षणास अडथळा
• नियम ३८ - धावचीत
• नियम ३९ - यष्टिचीत

क्षेत्ररक्षक

• नियम ४० - यष्टिरक्षक
• नियम ४१ - क्षेत्ररक्षक

फेअर प्ले

• नियम ४2

- फेअर आणि अनफेअर प्ले