क्रिकेट चेंडू

क्रिकेट चेंडू हा क्रिकेट खेळात वापरला जाणारा एक कठीण आणि घन चेंडू आहे. हा चेंडू कॉर्कपासून बनवलेल्या गाभ्याभोवती दोरा गुंडाळून आणि त्यावर चामड्याचे आवरण शिवून तयार केला जातो. प्रथम श्रेणी क्रिकेटमध्ये त्याच्या निर्मितीचे नियम क्रिकेट कायद्यांनुसार ठरलेले असतात. चेंडू टाकताना त्याची गती, हवेतील हालचाल आणि जमिनीवरून उसळी यावर गोलंदाजाची क्रिया, चेंडूची अवस्था आणि खेळपट्टीची स्थिती यांचा प्रभाव पडतो. क्षेत्ररक्षक संघासाठी चेंडूची अवस्था उत्तम ठेवणे हे एक महत्त्वाचे कार्य आहे. फलंदाज हा चेंडू फळीने मारून धावा काढण्यासाठी वापरतो, जिथे तो चेंडू अशा ठिकाणी मारतो की धाव घेणे सुरक्षित होईल किंवा तो सीमाच्या बाहेर किंवा वरून मारला जाईल. क्रिकेटचा चेंडू बेसबॉलपेक्षा कठीण आणि जड असतो.

कसोटी क्रिकेट, अनेक व्यावसायिक देशांतर्गत खेळ जे अनेक दिवस चालतात आणि जवळजवळ सर्व हौशी क्रिकेटमध्ये पारंपरिक लाल रंगाचा चेंडू वापरला जातो. एकदिवसीय क्रिकेट सामन्यांमध्ये, विशेषतः रात्रीच्या सामन्यांमध्ये, पांढरा चेंडू वापरला जातो जेणेकरून तो पूरप्रकाशात दिसू शकेल. २०१० पासून, फलंदाजांच्या पांढऱ्या कपड्यांशी वेगळा दिसण्यासाठी आणि दिवस-रात्र कसोटी सामन्यांमध्ये रात्रीच्या दृश्यमानतेसाठी गुलाबी चेंडूचा वापर सुरू झाला. प्रशिक्षणासाठी पांढरे, लाल आणि गुलाबी चेंडू तसेच टेनिस बॉल किंवा तत्सम आकाराचे चेंडू अनौपचारिक सामन्यांसाठी वापरले जाऊ शकतात. क्रिकेट सामन्यादरम्यान चेंडूची गुणवत्ता बदलते आणि तो वापरण्यास अयोग्य होतो, आणि या बदलांमुळे सामन्यावर परिणाम होऊ शकतो. क्रिकेट कायद्यांमध्ये परवानगी असलेल्या पद्धतींशिवाय चेंडूची अवस्था बदलणे (ज्याला "चेंडू छेडछाड" म्हणतात) हा सामन्यादरम्यान निषिद्ध आहे आणि यामुळे अनेक वाद झाले आहेत.

क्रिकेटच्या चेंडूमुळे सामन्यादरम्यान जखमा आणि घातक अपघात झाले आहेत. क्रिकेटच्या चेंडूच्या धोक्यांमुळे संरक्षणात्मक उपकरणे वापरण्याची प्रेरणा मिळाली.

निर्मिती

ब्रिटिश मानक बीएस ५९९३ नुसार क्रिकेट चेंडूच्या निर्मितीचे तपशील, परिमाण, गुणवत्ता आणि कामगिरी ठरवली जाते. क्रिकेटचा चेंडू कॉर्कच्या गाभ्याभोवती घट्ट गुंडाळलेला दोरा आणि त्यावर चामड्याचे आवरण शिवून तयार केला जातो. उच्च दर्जाच्या चेंडूसाठी, जे उच्च पातळीच्या स्पर्धेसाठी योग्य असते, आवरण चार चामड्याच्या तुकड्यांपासून बनवले जाते, जे कापलेल्या संत्र्याच्या सालीसारखे असतात, पण एक अर्धगोल दुसऱ्या अर्धगोलाच्या तुलनेत ९० अंशांनी फिरवलेले असते. चेंडूच्या "विषुववृत्तावर" दोऱ्याने शिवण केली जाते, ज्याला चेंडूची प्रमुख शिवण म्हणतात, आणि सहा रांगा शिवणेच्या असतात. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर ड्यूक्स आणि एसजी यांनी बनवलेल्या चेंडूंमध्ये दोन्ही अर्धगोलांना एकत्र ठेवण्यासाठी तीन-तीन शिवणांचा वापर हाताने केला जातो. तर कूकाबुरा चेंडूंमध्ये फक्त आतील दोन शिवणे दोन्ही अर्धगोलांना एकत्र ठेवण्यासाठी वापरल्या जातात, आणि बाहेरील चार शिवणे मशीनने बनवल्या जातात ज्यांचा उद्देश फक्त गोलंदाजांना चांगली पकड देणे हा आहे. उरलेली दोन जोडणी चामड्याच्या तुकड्यांमध्ये अंतर्गत शिवली जाते, ज्याला चतुर्थांश शिवण म्हणतात. कमी दर्जाचे चेंडू, जे दोन तुकड्यांच्या आवरणाने बनवले जातात, ते प्रशिक्षण आणि कमी पातळीच्या स्पर्धांसाठी वापरले जातात कारण त्यांची किंमत कमी असते.

क्रिकेट चेंडूची वैशिष्ट्ये निर्मात्यांनुसार थोडी बदलतात. पांढरे कूकाबुरा चेंडू एकदिवसीय आणि ट्वेंटी२० आंतरराष्ट्रीय सामन्यांमध्ये वापरले जातात, तर लाल कूकाबुरा चेंडू बहुतांश कसोटी खेळणाऱ्या राष्ट्रांमध्ये कसोटी सामन्यांसाठी वापरले जातात, परंतु वेस्ट इंडीज, आयर्लंड, आणि इंग्लंड हे ड्यूक्स चेंडू वापरतात, आणि भारत एसजी चेंडू वापरतो.

वापर

रंग

पांढरे चेंडू अनेक मर्यादित षटकांच्या सामन्यांमध्ये, विशेषतः पूरप्रकाशात (दिवस-रात्र सामन्यांमध्ये) वापरले जातात. कारण लाल चेंडू पिवळ्या प्रकाशात तपकिरी रंगाचा दिसतो जो खेळपट्टीच्या रंगासारखा असतो.

गुलाबी क्रिकेट चेंडू. गुलाबी चेंडू पांढऱ्या चेंडूंपेक्षा कमी खराब होतात, आणि लाल चेंडूंपेक्षा रात्रीच्या वेळी चांगले दिसतात, त्यामुळे ते दिवस-रात्र कसोटी सामन्यांसाठी सर्वात योग्य आहेत.

क्रिकेट चेंडू पारंपरिकपणे लाल रंगाचे असतात, आणि लाल चेंडू कसोटी क्रिकेट आणि प्रथम श्रेणी क्रिकेट मध्ये वापरले जातात, पण इतर रंगांच्या चेंडूंचा प्रस्ताव १९३७ पासूनच आला आहे.

पांढरे चेंडू तेव्हा सुरू झाले जेव्हा एकदिवसीय क्रिकेट सामने रात्री पूरप्रकाशात खेळले जाऊ लागले, कारण ते रात्री अधिक दिसतात; आता सर्व व्यावसायिक एकदिवसीय सामने पांढऱ्या चेंडूंनी खेळले जातात, अगदी जेव्हा ते रात्री खेळले जात नाहीत तेव्हाही. पांढरे चेंडू लाल चेंडूंपेक्षा वेगळे वागतात: विशेषतः, ते डावाच्या पहिल्या अर्ध्या भागात लाल चेंडूंपेक्षा जास्त स्विंग होतात आणि ते अधिक जलद खराब होतात. निर्मात्यांचा दावा आहे की पांढरे आणि लाल चेंडू एकच पद्धती आणि साहित्य वापरून बनवले जातात, फक्त चामड्याच्या रंगवण्यात फरक असतो. एकदिवसीय आंतरराष्ट्रीय सामन्यांमध्ये पांढऱ्या चेंडूंची एक समस्या अशी आहे की ते ३०-४० षटकांनंतर लवकर घाणेरडे किंवा फिकट होतात, ज्यामुळे फलंदाजांना चेंडू पाहणे कठीण होते. ऑक्टोबर २०१२ पासून, यासाठी प्रत्येक डावात दोन नवीन पांढरे चेंडू वापरले जातात, प्रत्येक टोकासाठी एक वेगळा चेंडू; हीच रणनीती १९९२ आणि १९९६ क्रिकेट विश्वचषक मध्ये वापरली गेली होती.

गुलाबी चेंडू २००० च्या दशकात विकसित झाले जेणेकरून कसोटी आणि प्रथम श्रेणी सामने रात्री खेळता येतील. लाल चेंडू रात्रीच्या कसोटी सामन्यांसाठी योग्य नाही कारण तो नीट दिसत नाही, आणि पांढरा चेंडू प्रथम श्रेणी क्रिकेटसाठी योग्य नाही कारण तो लवकर खराब होतो आणि ८० षटके वापरला जाऊ शकत नाही, तसेच पांढऱ्या चेंडूचा रंग पारंपरिक पांढऱ्या कपड्यांशी टक्कर देतो. गुलाबी चेंडू या समस्यांचा समतोल साधण्यासाठी बनवला गेला. तो पांढऱ्या चेंडूंपेक्षा कमी खराब होतो आणि रात्री लाल चेंडूंपेक्षा चांगला दिसतो.

सध्याची अवस्था

२०१४ मध्ये, इंग्लंडमधील कसोटी सामन्यासाठी वापरल्या जाणाऱ्या चेंडूची यूकेतील किरकोळ किंमत १०० पौंड होती. कसोटी क्रिकेट मध्ये हा चेंडू किमान ८० षटके (सैद्धांतिकदृष्ट्या पाच तास व वीस मिनिटे खेळ) वापरला जातो, त्यानंतर क्षेत्ररक्षक संघाला नवीन चेंडू घेण्याचा पर्याय असतो. व्यावसायिक एकदिवसीय क्रिकेटमध्ये (५० षटकांचा डाव), प्रत्येक सामन्यासाठी किमान चार नवीन चेंडू वापरले जातात (प्रत्येक डावात दोन, प्रत्येक टोकासाठी एक). टी-२० क्रिकेटमध्ये प्रत्येक डावासाठी एक नवीन चेंडू, म्हणजे दोन चेंडू वापरले जातात. हौशी क्रिकेट खेळाडूंना अनेकदा जुन्या चेंडूंनी किंवा स्वस्त पर्यायांनी खेळावे लागते, ज्यामुळे चेंडूच्या अवस्थेतील बदल व्यावसायिक क्रिकेटपेक्षा वेगळे असू शकतात.

आंतरराष्ट्रीय सामन्यांमध्ये तीन मुख्य क्रिकेट चेंडू निर्माते आहेत: कूकाबुरा, ड्यूक्स, आणि एसजी. कसोटी सामन्यांसाठी वापरल्या जाणाऱ्या लाल (किंवा गुलाबी) चेंडूंचा निर्माता स्थानानुसार बदलतो: भारत एसजी वापरतो; इंग्लंड, आयर्लंड आणि वेस्ट इंडीज ड्यूक्स वापरतात; आणि इतर सर्व देश कूकाबुरा वापरतात. वेगवेगळ्या निर्मात्यांचे चेंडू वेगळे वागतात: उदाहरणार्थ, ड्यूक्स चेंडूंना जास्त उंच शिवण असते आणि ते कूकाबुरा चेंडूंपेक्षा जास्त स्विंग करतात.

क्रिकेट चेंडूची अवस्था

नवीन क्रिकेट चेंडू

कसोटी क्रिकेट आणि टी-२० क्रिकेटमध्ये, प्रत्येक डावाच्या सुरुवातीला नवीन चेंडू वापरला जातो. एकदिवसीय क्रिकेट मध्ये, प्रत्येक डावाच्या सुरुवातीला दोन नवीन चेंडू, प्रत्येक टोकासाठी एक, वापरले जातात. क्रिकेट चेंडू खालील परिस्थितींनुसारच बदलला जाऊ शकतो, ज्या क्रिकेटचे कायदे मध्ये नमूद आहेत:

• जर चेंडू खराब झाला किंवा हरवला तर.

• जर खेळाडूने चेंडूची अवस्था बेकायदेशीरपणे बदलली तर.

• कसोटी क्रिकेटमध्ये, सध्याचा चेंडू ८० षटके जुना झाल्यावर, गोलंदाजी करणाऱ्या संघाच्या कर्णधाराला नवीन चेंडू घेण्याचा पर्याय असतो.

चेंडू प्रेक्षकांमध्ये मारला गेला तर तो बदलला जात नाही – प्रेक्षकांनी तो परत करावा लागतो. जर चेंडू खराब झाला, हरवला, किंवा बेकायदेशीरपणे बदलला गेला, तर त्याच्या जागी त्याच अवस्थेतील एक वापरलेला चेंडू वापरला जाईल. नवीन चेंडू फक्त ठरलेली किमान षटके जुन्या चेंडूने खेळल्यानंतरच वापरता येईल.

क्रिकेट चेंडूचे धोके

हेही बघा: क्रिकेटमधील घातक अपघातांची यादी

वापरलेला क्रिकेट चेंडू

क्रिकेटचे चेंडू कठीण आणि संभाव्यतः घातक असतात, त्यामुळे आजकालचे बहुतांश फलंदाज आणि जवळचे क्षेत्ररक्षक संरक्षणात्मक उपकरणे वापरतात. क्रिकेट चेंडूमुळे जखमा वारंवार होतात, ज्यात डोळे (काही खेळाडूंनी डोळे गमावले आहेत), डोके आणि चेहरा,बोटे आणि पायाची बोटे, दात आणि अंडकोषाच्या जखमा यांचा समावेश आहे.

फ्रेडरिक, प्रिन्स ऑफ वेल्स (१७०७–१७५१) यांचा मृत्यू क्रिकेट चेंडूच्या मारामुळे झाल्याचे अनेकदा सांगितले जाते, पण हा अपघात आणि त्यांच्या मृत्यूमधील संबंध सिद्ध झालेला नाही. ग्लॅमॉर्गनचा खेळाडू रॉजर डेव्हिस १९७१ मध्ये क्षेत्ररक्षण करताना डोक्यावर चेंडू लागल्याने गंभीर जखमी झाला होता. भारतीय फलंदाज नरीमन 'नरी' कॉन्ट्रॅक्टर यांना १९६२ मध्ये वेस्ट इंडीजमध्ये डोक्यावर चेंडू लागल्याने क्रिकेटमधून निवृत्ती घ्यावी लागली.

१९९८ मध्ये, भारतीय क्रिकेट खेळाडू रमण लांबा यांचा ढाका येथील एका क्लब सामन्यात डोक्यावर चेंडू लागल्याने मृत्यू झाला. लांबा हेल्मेट न घालता फॉरवर्ड शॉर्ट लेगवर क्षेत्ररक्षण करत होते, जेव्हा फलंदाज मेहराब हुसैन यांनी मारलेला चेंडू त्यांच्या डोक्याला लागला आणि यष्टीरक्षक खालेद मशुद यांच्याकडे परतला.

एक क्रिकेट पंच, अल्कविन जेन्किन्स, २००९ मध्ये स्वानसी, वेल्स येथे क्षेत्ररक्षकाने फेकलेला चेंडू डोक्याला लागल्याने मरण पावले. २७ ऑक्टोबर २०१३ रोजी, दक्षिण आफ्रिकेचा क्रिकेट खेळाडू डॅरिन रँडल फलंदाजी करताना डोक्यावर चेंडू लागल्याने मरण पावला. तो लगेच कोसळला आणि त्याला ग्रामीण अॅलिस येथील व्हिक्टोरिया हॉस्पिटलमध्ये नेण्यात आले, पण वैद्यकीय कर्मचाऱ्यांना त्याला वाचवता आले नाही.

नोव्हेंबर २०१४ मध्ये, ऑस्ट्रेलिया आणि दक्षिण ऑस्ट्रेलियाचा फलंदाज फिलिप ह्यूज वयाच्या २५व्या वर्षी सिडनीच्या रुग्णालयात मरण पावला, जेव्हा तो शेफील्ड शील्ड सामन्यादरम्यान शॉन अॅबॉट याने टाकलेल्या बाउन्सरने मानेवर मारला गेला. त्याच आठवड्यात, पंच हिलेल ऑस्कर, जो इस्रायलच्या राष्ट्रीय क्रिकेट संघाचा माजी कर्णधार होता, त्याला चेंडू मानेवर लागल्याने मरण पावला.

१४ ऑगस्ट २०१७ रोजी, झुबैर अहमद खैबर पख्तुनख्वा, पाकिस्तानमधील मरदान जिल्हात खेळलेल्या एका क्लब सामन्यात फलंदाजी करताना डोक्यावर चेंडू लागल्याने मरण पावला.