Jump to content

सत्येंद्रनाथ बोस

विकिपीडिया, मुक्‍त ज्ञानकोशातून
(सत्येन्द्र नाथ बोस या पानावरून पुनर्निर्देशित)
सत्येंद्रनाथ बोस

सत्येंद्रनाथ बोस (बंगाली: সত্যেন্দ্রনাথ বসু) (१८९४-१९७४) भारतीय शास्त्रज्ञ सत्येंद्र नाथ बोस हे सैद्धांतिक भौतिकशास्त्रात तज्ञ असलेले भारतीय गणितज्ञ आणि भौतिकशास्त्रज्ञ होते. बोस सांख्यिकी आणि बोस कंडेन्सेटच्या सिद्धांताचा पाया विकसित करण्यासाठी १९२० च्या सुरुवातीच्या काळात क्वांटम मेकॅनिक्सवर केलेल्या कामासाठी ते प्रसिद्ध आहेत. रॉयल सोसायटीचे फेलो, त्यांना भारत सरकारकडून १९५४ मध्ये भारताचा दुसरा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार, पद्मविभूषण, प्रदान करण्यात आला.

बोस-आइन्स्टाईन जोडीतील विश्वविख्यात शास्त्रज्ञ सत्येंद्रनाथ यांचा जन्म १ जानेवारी १८९४ रोजी कोलकाता येथे झाला. त्यांचे वडील सुरेंद्रनाथ हे रेल्वेत नोकरीला होते.

प्रारंभिक जीवन

[संपादन]

बोस यांचा जन्म कलकत्ता (आता कोलकाता) येथे झाला, जो बंगाली कायस्थ कुटुंबातील सात मुलांपैकी सर्वात मोठा होता. त्याच्या पश्चात सहा बहिणी असलेला तो एकुलता एक मुलगा होता. बंगाल प्रेसिडेन्सीमधील नादिया जिल्ह्यातील बारा जागुलिया गावात त्यांचे वडिलोपार्जित घर होते. त्यांचे शालेय शिक्षण वयाच्या पाचव्या वर्षी त्यांच्या घराजवळ सुरू झाले. जेव्हा त्यांचे कुटुंब गोबागन येथे गेले तेव्हा त्यांना न्यू इंडियन स्कूलमध्ये दाखल करण्यात आले. शाळेच्या शेवटच्या वर्षात त्याला हिंदू शाळेत प्रवेश मिळाला. १९०९ मध्ये त्यांनी प्रवेश परीक्षा (मॅट्रिक) उत्तीर्ण केली आणि गुणवत्तेच्या क्रमाने ते पाचव्या स्थानावर राहिले. पुढे ते प्रेसिडेन्सी कॉलेज, कलकत्ता येथे इंटरमिजिएट सायन्स कोर्समध्ये सामील झाले, जिथे त्यांच्या शिक्षकांमध्ये जगदीश चंद्र बोस, शारदा प्रसन्न दास आणि प्रफुल्ल चंद्र रे यांचा समावेश होता.

बोस यांना प्रेसिडेन्सी कॉलेजमधून मिश्र गणित विषयात विज्ञान पदवी प्राप्त झाली, १९१३ मध्ये ते प्रथम आले. त्यानंतर त्यांनी सर आशुतोष मुखर्जी यांच्या नव्याने स्थापन झालेल्या विज्ञान महाविद्यालयात प्रवेश घेतला, जिथे ते पुन्हा १९१५ मध्ये एमएससी मिश्रित गणिताच्या परीक्षेत प्रथम आले. एमएस्सी परीक्षेत त्यांचे गुण निर्माण झाले. कलकत्ता विद्यापीठाच्या इतिहासात नवा विक्रम, जो अजून पार करायचा आहे.

एमएससी पूर्ण केल्यानंतर, बोस १९१६ मध्ये कोलकाता विद्यापीठाच्या सायन्स कॉलेजमध्ये रिसर्च स्कॉलर म्हणून रुजू झाले आणि त्यांनी सापेक्षतेच्या सिद्धांतावर अभ्यास सुरू केला. वैज्ञानिक प्रगतीच्या इतिहासातील हा एक रोमांचक काळ होता. क्वांटम सिद्धांत नुकताच क्षितिजावर दिसला होता आणि महत्त्वाचे परिणाम दिसायला लागले होते.

त्यांचे वडील, सुरेंद्रनाथ बोस, ईस्ट इंडियन रेल्वे कंपनीच्या अभियांत्रिकी विभागात काम करत होते. १९१४ मध्ये, वयाच्या २० व्या वर्षी, सत्येंद्र नाथ बोस यांनी कलकत्त्याच्या एका प्रख्यात वैद्याची ११ वर्षांची मुलगी उषाबती घोष यांच्याशी विवाह केला. त्यांना नऊ मुले होती, त्यापैकी दोन लहानपणीच मरण पावली. १९७४ मध्ये त्यांचे निधन झाले तेव्हा ते त्यांच्या मागे पत्नी, दोन मुले आणि पाच मुली सोडून गेले.

बहुभाषिक म्हणून, बोस यांना बंगाली, इंग्रजी, फ्रेंच, जर्मन आणि संस्कृत तसेच लॉर्ड टेनिसन, रवींद्रनाथ टागोर आणि कालिदास यांच्या कविता यासारख्या अनेक भाषांमध्ये पारंगत होते. ते व्हायोलिनसारखे भारतीय वाद्य एसराज वाजवू शकत होते. वर्किंग मेन्स इन्स्टिट्यूट म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या रात्रीच्या शाळा चालवण्यात त्यांचा सक्रिय सहभाग होता.

सत्येंद्रनाथ यांचे शालेय ते पदवी पर्यंतचे शिक्षण कोलकाता येथेच झाले. लहानपणापासूनच वर्गात पहिला क्रमांक मिळवून उत्तीर्ण होण्याचा जणू त्यांना छंदच होता. पहिला क्रमांक त्यांनी कधीच सोडला नाही. शाळेत असतांना एकदा त्यांना गणिताच्या परिक्षेत १०० पैकी ११० गुण देण्यात आले कारण सगळी गणिते त्यांनी वेगवेगळ्या पद्धतीने आणि अचूक सोडविली होती. त्यांचे मित्रच नव्हे तर इतरही विद्यार्थी म्हणत की सत्येंद्रनाथ शिकत असतांना पहिला क्रमांक सोडून देऊन इतर क्रमांकासाठीच प्रयत्न करता येतील. सत्येंद्रनाथ यांनी प्रेसीडेन्सी कॉलेज मधून १९१५ साली आपली पदवी प्राप्त करतांनाही पहिला क्रमांक सोडला नाहीच, यावेळी ते संपूर्ण विद्यापिठातून प्रथम आले होते. त्यांना जगदीशचंद्र बोस आणि प्रफुल्लचंद्र रॉय यांचे सतत मार्गदर्शन आणि उत्तेजन मिळाले. त्यांना अनेक भाषा येत होत्या आणि व्हायोलीन सारखे एसराज नावाचे वाद्य ते अतिशय उत्तमपणे वाजवु शकत.

संशोधन कारकीर्द

[संपादन]

बोस यांनी कलकत्ता येथील हिंदू शाळेत शिक्षण घेतले आणि नंतर कोलकाता येथील प्रेसिडेन्सी कॉलेजमध्येही शिक्षण घेतले, प्रत्येक संस्थेत सर्वाधिक गुण मिळवले, तर सहकारी विद्यार्थी आणि भविष्यातील खगोलभौतिकशास्त्रज्ञ मेघनाद साहा द्वितीय आले. तो जगदीश चंद्र बोस, प्रफुल्ल चंद्र रे आणि नमन शर्मा या शिक्षकांच्या संपर्कात आला ज्यांनी जीवनात उच्च ध्येय ठेवण्याची प्रेरणा दिली. 1916 ते 1921 पर्यंत, ते कलकत्ता विद्यापीठाच्या राजाबाजार विज्ञान महाविद्यालयाच्या भौतिकशास्त्र विभागात व्याख्याते होते. साहा यांच्यासोबत, बोस यांनी 1919 मध्ये आइन्स्टाईनच्या विशेष आणि सामान्य सापेक्षतेवरील मूळ पेपर्सच्या जर्मन आणि फ्रेंच अनुवादांवर आधारित इंग्रजीतील पहिले पुस्तक तयार केले. 1921 मध्ये, ते नुकत्याच स्थापन झालेल्या ढाका विद्यापीठाच्या भौतिकशास्त्र विभागाचे वाचक म्हणून रुजू झाले. सध्याचा बांगलादेश). एमएससी आणि बीएससी ऑनर्ससाठी प्रगत अभ्यासक्रम शिकवण्यासाठी बोस यांनी प्रयोगशाळांसह संपूर्ण नवीन विभाग स्थापन केले आणि थर्मोडायनामिक्स तसेच जेम्स क्लर्क मॅक्सवेलचा इलेक्ट्रोमॅग्नेटिझमचा सिद्धांत शिकवला.

सत्येंद्र नाथ बोस यांनी साहा यांच्यासमवेत 1918 पासून सैद्धांतिक भौतिकशास्त्र आणि शुद्ध गणितामध्ये अनेक पेपर्स सादर केले. 1924 मध्ये, ढाका विद्यापीठाच्या भौतिकशास्त्र विभागात वाचक (खुर्चीशिवाय प्राध्यापक) म्हणून काम करत असताना, बोस यांनी शास्त्रीय भौतिकशास्त्राचा कोणताही संदर्भ न घेता प्लँकच्या क्वांटम रेडिएशन कायद्याची व्युत्पन्न करणारा एक शोधनिबंध लिहिला. . क्वांटम स्टॅटिस्टिक्सचे महत्त्वाचे क्षेत्र तयार करण्यात हा पेपर महत्त्वाचा होता. प्रकाशनासाठी लगेच स्वीकारले नसले तरी त्यांनी तो लेख थेट जर्मनीतील अल्बर्ट आइनस्टाईन यांना पाठवला. आइन्स्टाईनने पेपरचे महत्त्व ओळखून स्वतः जर्मन भाषेत भाषांतर केले आणि बोस यांच्या वतीने प्रतिष्ठित Zeitschrift für Physik यांना सादर केले. या ओळखीचा परिणाम म्हणून, बोस युरोपियन क्ष-किरण आणि क्रिस्टलोग्राफी प्रयोगशाळांमध्ये दोन वर्षे काम करू शकले, ज्या दरम्यान त्यांनी लुईस डी ब्रोग्ली, मेरी क्युरी आणि आइन्स्टाईन यांच्यासोबत काम केले.

१९१५ सालीच सत्येंद्रनाथांनी अल्बर्ट आइनस्टाइन यांचा मूळ जर्मन भाषेतील असलेला सापेक्षता सिद्धांत सर्वप्रथम इंग्लिश भाषेत भाषांतरित केला. १९१६ ते १९२१ या काळात सत्येंद्रनाथांनी कोलकाता येथील विद्यापिठात प्राध्यापक पदावर काम केले. १९२१ साली ते ढाका येथील विद्यापिठातील भौतिक शास्त्राचे प्राध्यापक म्हणून रुजू झाले.

१९२३ साली सत्येंद्रनाथांनी प्रसिद्ध गणिती मॉल्ट यांच्या समीकरणांशी संबंधित स्वतःचे शोध इंग्लंड येथून प्रकाशित होणारे मासिक फिलॉसॉफीकलकडे पाठविले पण ते शोध छापण्यास त्या मासिकाने नकार कळविला. या घटनेमुळे सत्येंद्रनाथ निराश झाले नाहीत, त्यांनी त्यांचा प्रबंध आइन्स्टाईन यांच्याकडे जर्मनीला पाठविला. आइन्स्टाईन यांनी तो लेख जर्मन भाषेत भाषांतरित करून तेथे तो छापून येण्यास मोलाची मदत केली. लेख जगभरातील गणितींच्या पसंतीस उतरला, त्यामुळे बोस प्रसिद्धिस आले. आपल्या कामाच्या व्यापातून सत्येंद्रनाथ यांनी सुट्टी काढून ते मादाम मेरी क्युरी यांच्यासह पॅरीस येथे १० महिने काम केले. हे काम आटोपून सत्येंद्रनाथ जर्मनीला गेले. तेथे त्यांचे भव्य स्वागत झाले. आइन्स्टाईन यांच्यामुळे इतर वैज्ञानिक जसे मॅक्स प्लांक, एर्विन श्रोडिंजर, वोल्फगांग पॉली, वर्नर हायझेनबर्ग, सोमरपॅण्ड यांच्याशी अनेक विषयांवर विस्तृत चर्चा करता आल्या.

१९४५ साली सत्येंद्रनाथांनी आपली ढाका येथील नोकरी सोडून ते कोलकाता येथे १९५६ पर्यंत प्रोफेसर म्हणून काम केले. या कामातून सेवानिवृत्त झाल्यावर विश्व भारती विद्याल्याचे उपकुलपति म्हणून त्यांची नेमणूक झाली.

भौतिकशास्त्र विषयाचे त्यांनी २४ लेख लिहिले. या विषयातील हे सर्व लेख अत्यंत महत्त्वाचे समजले जातात.

१९५८ साली सत्येंद्रनाथांना भारत सरकारने पद्मविभूषण पुरस्कार देऊन गौरविले आणि त्यांना राष्ट्रीय प्रोफेसर म्हणण्यात येऊ लागले, त्याच वर्षी लंडन येथील रॉयल सोसयटीने त्यांना आपला सहकारी म्हणून जाहीर केले.

दि. फेब्रुवारी ४ १९७४ रोजी सत्येंद्रनाथांचे हृदय रोगामुळे निधन झाले.

संदर्भ

[संपादन]
"https://mr.wikipedia.org/w/index.php?title=सत्येंद्रनाथ_बोस&oldid=2465329" पासून हुडकले