एरंड

" | एरंड
" | शास्त्रीय वर्गीकरण
कुळ: Euphorbiaceae

एरंड (इंग्लिश : Castor; लॅटिन : Ricinus communis) ही भारतात उगवणारी एक आयुर्वेदिक औषधी वनस्पती आहे. एरंडाच्या बियांना एरंडी म्हणतात. बियांपासून तेल काढतात.

उत्पत्तीस्थान

भारत, चीन, ब्राझील, थायलंड, फिलिपाईन्स, दक्षिण आफ्रिका आदी देशात एरंड ही वनस्पती प्रामुख्याने आढळते. जगात एरंडाचे सर्वाधिक उत्पादन भारतात होते. भारतातील गुजरात, महाराष्ट्र, आंध्र प्रदेश आणि राजस्थान या राज्यात एरंडाची लागवड प्रामुख्याने केली जाते.

वर्णन

एरंड हे झाड साधारण २ ते ४ मीटरपर्यंत उंच वाढणारे असते. हे झाड रानटी अवस्थेत आढळते तसेच याची शेतात लागवड केली जाते. याची पाने, बिया, मूळ आणि तेल यांचा औषधी उपयोग केला जातो.
पाने - हिरवट-तांबड्या रंगाची बोटांप्रमाणे लांब आणि टोकदार असतात.
फळ - दोन भागांनी बनलेले, आकाराने गोलसर आणि त्यावर मऊ काटे असतात.
बिया - काळ्या धुरकट रंगाची त्यावर पांढऱ्या रेषा, ठिपके असतात. यांना एरंडी म्हणतात.

प्रकार

रंगावरून प्रकार

1. पांढरा - यात दोन उपप्रकार आहेत अ) लहान - याच्या बियांचे तेल व मूळ औषधांत वापरतात. ब) मोठा - याची पाने औषधात वापरतात.
2. तांबडा - याचे तेल अधिक तीव्र असते, विशेष औषधांत वापरतात.

आयुष्यानुसार प्रकार

1. वर्षायू - साधारण एक वर्षापर्यंत जगणारे लहान आकाराचे झाड.
2. दीर्घवर्षायू - बरीच वर्षे जगणारे, मोठ्या आकाराचे बी व फळे असणारे झाड.

चवीनुसार प्रकार

1. गोड.
2. कडू.

उपयोग

एरंडचा प्रामुख्याने चेता-मज्जा-नाडी संस्था (Nervous system), श्वसन संस्था (Respiratory system), पचन संस्था (Digestive system), रक्त वहन संस्था (Circulatory system), मूत्र वहन संस्था (Urinary system), प्रजनन संस्था (Reproductive system) आणि त्वचा (Skin) यासाठी उपयोग होतो.

वातविकार, कावीळ, दीर्घकालीन बद्धकोष्ठता, मूळव्याध, अजीर्ण, आमवात-संधिवात, उदरशूल, योनिशूल, मेदोरोग, हत्तीरोग, सर्प विष, अन्य विष, सूज येणे, कृमि होणे, झोप न येणे, पायाची आग होणे, इ. अनेक विकारांवर एरंडचा औषधी उपयोग केल्या जातो.

एरंडाची पाने, बिया, तेल वगैरे अति प्रमाणात किंवा जास्त काळ सेवन केल्यास उलट्या होणे, जुलाब होणे, आमाशय व आतड्यांना अशक्तपणा येण्याचे दुष्परिणाम दिसून येतात.

एरंडापासून बनणारी औषधे

• एरंडेल तेलावर परतलेले हिरडा चूर्ण म्हणजे गंधर्व हरितकी. एरंडाची पाने खूप खूप मुलायम म्हणजे गंधर्वाच्या तळहातासारखी असतात. म्हणून या चूर्णाला गंधर्व हरितकी चूर्ण असे नाव स्वाभाविकपणे पडले आहे.
• एरंडपाक
• एरंडाची लापशी : ज्यांना एरंडेल तेलाचा नॉशिया आहे त्यांच्यासाठी ताज्या एरंड बियांची साले काढून, त्या बिया दुधात वाटून थोडे साखर व तूप टाकून लापशी करतात.
• रात्री झोपण्यापूर्वीवे एरंडाचे शुद्ध न केलेले तेल तळपायांना चोळल्यास जळवात खात्रीने बरा होतो.
• एरंडेल तेलाने आतड्यातील श्लेष्मल त्वचेस मृदुपणा येतो व त्यामुळे मळाच्या गाठी सैल होऊन खाली निसटतात. एरंडेल तेलाचे कार्य लहान आतड्यावर होत असते. यकृतावर त्याचा अजिबात परिणाम होत नाही. आतडय़ांत दाह किंवा इजा होत नाही.
• एरंडेल तेलाबरोबर आल्याचा रस हे उत्तम अनुपान आहे.
• तीन भाग सुंठचूर्ण व एक भाग एरंडेल तेल असे मिश्रण सौम्य अग्नीवर परतून सेवन केल्यास आमवातापासून नक्कीच सुटका होते.

चित्रदालन

• 
  एरंडाची पाने व फळे
• 
  एरंडाचा फुलोरा

मोगली एरंड

हे एक वेगळेच औषधी झाड आहे. याच्या खोडा-पानांना चीक असल्याने जनावरे याला तोंड लावत नाहीत. म्हणून मोगली एरंडाची (Jatropa curcus) झाडे कुंपणावर लावतात.