गिरिजाबाई केळकर

गिरिजाबाई केळकर (जन्म : सप्टेंबर १८८६; मृत्यू : २५ फेब्रुवारी, इ.स. १९८०) या माहेरच्या दौपदी श्रीनिवास बर्वे. वडील श्रीनिवास सखाराम बर्वे हे गुजराथमध्ये राहणारे एक श्रीमंत गृहस्थ होते. [[भुज]च्य संस्थानिकांचे निवृत्त दिवाण विनायक नारायण भागवत हे मुंबई गिरगावातील आंग्र्‍याच्या वाडीत राहत. हे गिरिजाबाईंचे आजोळ. त्याच घरी त्यांचा जन्म झाला. गुजराथी पाचवीपर्यंत शिक्षण झाल्यावर त्यांना सहावीसाठी ’बर्टन फीमेल ट्रेनिंग कॉलेज’च्या शाळेत घातले. त्या शाळेत असताना गिरिजाबाईंना वाचनाची गोडी लागली..शेजारच्या आजीबाईंना वाचून दाखविण्याच्या निमित्ताने त्यांनी ’हरि विजय’, ’राम विजय’, ’पांडव प्रताप’ या पोथ्या वाचल्या. पुढे १५व्या वर्षी लग्न झाल्यानंतर गिरिजाबाई पुण्यात आल्या. शाळा सुटली तरी त्यांचा वाचनाचा छंद चालूच राहिला.

वाचनाच्या आवडीतून गिरिजाबाई केळकरांनी मराठी भाषा उत्तम अवगत केली. स्त्रियांसाठी एक मासिक्काढण्याचा त्यांचाप्रयत्‍न मात्रफलद्रूप झाला नाही. तरीदर शुक्रवारी हळदीकुंकवाच्या निमित्ताने त्या स्त्रियांना घरी बोलावून वाचायला शिकवत असत. मासिकां-वर्तमानपत्रांमधील गमतीदार मजकूर त्या त्यांना वाचून दाखवत. गिरिजाबाई ’केसरी’ वर्तमानपत्राचे संपूर्ण वाचन करीत. त्यांनी लेखनही करायला सुरुवात केली. पतीला न सांगताच त्यांनी एक लेख ’ज्ञानप्रकाश’ला पाठवलला. तो संपादकांना पसंत पडून छापून आल्यावर त्यांनी नियमितपणे लेख पाठवायला सुरुवात केली. हे सर्व लेखन निनावी असे. त्याचबरोबर त्यांचे लेख ’आनंद’ या मासिकातही छापून येऊ लागले. ज्ञानप्रकाशमधील लेखांचे ’गृहिणीभूषण’ नावाचे पुस्तक प्रकाशित झाले.

आणखीही काही पुस्तके प्रकाशित झाल्यावर गिरिजाबाई केळकरांनी ’पुरुषांचे बंड’ नावाचे नाटक लिहिले, आणि त्या मराठीतल्या पहिल्या स्त्री नाटककार झाल्या. हे नाटक ’पुरुषांचे बंड’ या नाटकाला सडेतोड प्रत्युत्तर म्हणून लिहिले होते. भारत नाटक कंपनीच्या य.ना. टिपणीस यांनी ते नाटक रंगमंचावर आणले. हेही नाटक निनावी लिहिले असल्याने नाटक पहायला येणारे प्रेक्षक नाट्यलेखकाचा शोध घेत, पण अनेक वर्षे त्यांना हा पत्ता लागू शकला नाही.

सामाजिक कार्य

पुणे सोडून पुढे जळगावला गेल्यावरही गिरिजाबाईंचे शुक्रवारच्या हळदीकुंकवाचे कार्यक्रम सुरूच राहिले. त्या कार्यक्रमाला येणार्‍या महिलांची संख्या वाढतच गेली आणि १९१९मध्ये त्याचे रूपांतर ’भगिनी मंडळ’ नावाच्या संस्थेत झाले. ही खानदेशातील स्त्रियांची पहिली संस्था होय.

गिरिजाबाई केळकर यांनी लिहिलेली पुस्तके

• आयेषा (नाटक)
• गृहिणीभूषण भाग १ व २ (ललित लेख)
• द्रौपदीची थाळी (आत्मचरित्र)
• पुरुषांचे बंड (नाटक)
• मंदोदरी (नाटक)
• राजकुंवर (नाटक)
• वरपरीक्षा (नाटक)
• समाजचित्रे भाग १ व २ (वैचारिक लेखांचा संग्रह)
• संसार सोपान (वैचारिक)
• सावित्री (नाटक)
• स्त्रियांचा वर्ग (स्त्रियोनुं वर्ग या गुजराथी पुस्तकाचे मराठी भाषांतर)
• हीच मुलीची आई (नाटक)

सन्मान

मराठीतील पहिल्या नाटककार गिरिजाबाईंना, त्यांच्या साहित्यसेवेबद्दल इ.स. १९२८मध्ये मुंबईत भरलेल्या २३व्या मराठी नाट्य संमेलनाचे अध्यक्षपद भूषविण्याचा सन्मान मिळाला.