विकिपीडिया:उल्लेखनीयता

मराठी विकिपीडिया हा एक स्वतंत्र प्रकल्प असून मराठी प्रकल्प स्वतःचे ज्ञानकोशीय निकष लक्षात घेतो, इतर भाषी विकिपीडियाचे संकेत लक्षात घेतले तरी त्यांचे अंधानुकरण करत नाही. विकिमीडियाच्या उद्दिष्टास धरून मराठी आणि महाराष्ट्रीय आवश्यकता लक्षात घेऊन ही एक प्रदीर्घ आणि नेहमीकरताची प्रक्रिया आहे. या विषयावर मराठी विकिपीडियाची स्वतःची नीती बनवण्याची आवश्यकता प्रतिपादित केल्ली गेली आहे, याबद्दल आपले विचार चर्चा पानावर व्यक्त करता येतील.

ज्ञानकोशीय उल्लेखनीयता साशंकित असलेल्या लेखांवर अथवा चर्चा पानांवर {{उल्लेखनीयता}} लावला जातो. ज्या चर्चा पूर्ण झाल्या आहेत त्या चर्चांना सुयोग्य प्रचालकीय कार्यवाहीनंतर साचा:उल्लेखनीयतासंपन्नचर्चा लघुपथ {{उसंच}} साचा लावला जातो.

उल्लेखनीयतेचे निकष

• संबधित विषयाच्या संदर्भाने विशेषता असणे
• उल्लेखनीय विषयाचा अंगभूत गुणधर्म असणे
• इतर विश्वासार्ह माहिती/ज्ञान स्रोतांनी दखल घेतलेली असणे
• ललितेतर साहित्यातील/स्रोतातील संदर्भ उपलब्ध असणे
• ललित साहित्याचे समीक्षित संदर्भ उपलब्ध असणे
• स्वतंत्र लेखासाही किमान दोन ज्ञानकोशीय परिच्छेद होतील एवढा मजकूर उपलब्ध असावा. ज्ञानकोशीय उल्लेखनीयता असूनही पुरेसा मजकुर उपलब्ध नसल्यास इतर एकत्रित लेखात विलीन करण्याचा विचार करता येईल.

सहज उल्लेखनीयता असलेले बहुतांशी विषय

• मोठ्या वस्त्या, गाव, शहर, जिल्हा, राज्य, देश
• माध्यमिक व उच्च माध्यमिक शाळा, महाविद्यालये, विद्यापीठे, मान्यतापाप्त ॲटॉनॉमस शैक्षणिक संस्था, शैक्षणिक संस्था संस्थापक प्रमुख/ प्राचार्य/ कुलगुरू, समसमिीषा झालेल्या संशोधन प्रबंधांचे Ph,D.प्राप्त संशोधक आणि त्यांचे प्रबंध
• समसमीक्षित ज्ञान-वैज्ञानिक विषय
• नद्या, पर्वत, अभयारण्ये,
• लोक समूह
• आडनावे
• पुस्तके प्रसिद्ध झालेले साहित्यिक, प्रकाशित झालेली पुस्तक परीक्षणे, समसमीक्षित, पुरस्कारप्राप्त, संदर्भात नमूद पुस्तके अथवा त्यांच्या आशयावर आधारित विषय, दोनपेक्षा अधिक शाळा/ महाविद्यालये यांच्या अभ्यासक्रमातील अथवा एखाद्या विद्यापीठाच्या अभ्यासक्रमातील पुस्तक.
• पुरस्कार प्राप्त व्यक्ती.
• वर्तमान अथवा इतिहासातील (वि/कु)ख्यात व्यक्ती.
• माध्यमे/ वृत्तपत्रीय आणि माध्यमातील प्रमुख संपादक.
• नभोवाणी/ नाट्य/ दूरचित्रवाणी/ चित्रपट ख्यात कलावंत; उल्लेखनीयता विषय समकक्ष क्षेत्रातील ख्यात व्यक्ती अथवा फालोअर्सचा दुजोरा प्राप्त लोककलावंत/ गायक/ कवी/ लेखक/ गुरू/ महाराज.
• स्वातंत्र्य सैनिक.
• आमदार, खासदार, जिल्हापरिषद अध्यक्ष, मंत्री व महापौर.
• राज्यस्तरीय, राष्ट्रीय, आंतरराष्ट्रीय स्पर्धा जिंकणारे खेळाडू आणि कलावंत.
• वृत्तमाध्यमांनी विशेषत: संपादकीय स्तंभलेखकांनी अथवा संपादकीयांतून नोंद घेतल्या गेलेल्या ठळक व्यक्ती, संस्था, घटना आणि उल्लेख.
• नभोवाणी/ दुरचित्रवाणी इलेक्ट्रॉनिक माध्यमांतून चर्चा मुलाखतींचा विषय असलेल्या ठळक व्यक्ती, संस्था, घटना आणि उल्लेख.
• चित्रपट गृहातून प्रदर्शित चित्रपट आणि त्यातील मुख्य निर्माते/ दिग्दर्शक/ नट-नट्या/ संगीतकार/ गायक.
• शास्त्रीय संगीत घराण्यातील पब्लिक परफॉर्मन्स देणारे गायक अथवा इतर उल्लेखनीयताप्राप्त गायकांकडून दखल घेतले गेलेले गायक (संदर्भ नसल्यास शास्त्रीय संगीत श्रोत्यांकडून दुजोरा हवा).
• नाटक/ दूरचित्रवाणी स्पर्धा जिंकणारे मुलाखत घेतलेले गेलेले/ चित्रपटातील गायक, वृत्तपत्रीय अथवा इतर उल्लेखनीयता प्राप्त गायकांकडून दखल घेतले गेलेले गायक.
• उल्लेखनीयता प्राप्त संगीत उत्पादक कंपन्याकडून वितरित होणारे संगीतकार आणि गायक.

लवचीकता

ग्रामीण जीवनातील गोष्टींचा वेगळा विचार करावयास लागतो. खरोखरच विश्वकोशीय दखल घेण्याजोग्या व्यक्ती इतर माध्यमांच्या नजरेतून सुटलेल्या असू शकतात. त्या शिवाय ज्या काही व्यक्ती प्रसिद्धी/माध्यम पराङ्‌मुख आहेत, किंवा त्यांच्याबद्दल फारच थोडे लिहिले गेले आहे, पण त्या व्यक्तीचे त्याच्या विवक्षित क्षेत्रात योगदान मोठे आहे, अशा व्यक्तींना ओळखणारी काही मंडळी प्रथमच अशा व्यक्तींबद्दल लिहिती होत असतील आणि त्यांनाही केवळ मराठी विकिपीडिया हेच संकेतस्थळ परिचयाचे असावे.

त्या शिवाय एखाद्या खेडेगावात होणारी वार्षिक जत्रेसारखी परंपरा, किंवा घेतली जाणारी नेमकी पिके इत्यादी व तत्सम माहितीसाठी पडताळण्याजोगे संदर्भ उपलब्ध होतातच असे नाही.

ग्रंथ आणि काव्यांचे उल्लेखनीयता निकष

अभंग हा प्रकार कुठे असावा या संदर्भात, माहिती वर्गीकरण तसेच तत्सम दुवे देऊ शकाल काय?

ज्यानांकल्पना नाही त्यांना या सीमारेषा पुसट वाटतात. अभंग या विषयावर एक ज्ञानकोशीय लेखही होऊ शकतो पण त्यात अभंग/कविता कसा/कशी लिहावा/लिहावी हे विकिबुक्स या सहप्रकल्पात जावयास हवे आणि एखादा विशिष्ट अभंग/कविता लेखन मूळ लेखन असल्यास विकिस्रोत या सहप्रकल्पात जावयास हवे.

इथे हे लक्षात घ्यावयास हवे की एखाद्या अभंगाचे/कवितेचे/पुस्तकाचे विवीध समीक्षकांनी रसग्रहण/समीक्षण कसे केले, त्या विशिष्ट कवितेची/ग्रंथाची/साहित्याची निर्मिती प्रक्रिया या गोष्टी विश्वकोशीय परिघात येतात, पण प्रत्यक्षात कविता अभंग-नाटक हे ललित साहित्य विश्वकोशीय परिघात येत नाही. अजून एक उदाहरण द्यावयाचे झाल्यास बा. सी. मर्ढेकरांची "पिपात मेले ओल्या उंदीर" नावाची कविता आहे ही कविता विश्वकोशाचा हिस्सा होऊ शकत नाही ती (प्रताधिकाराचे प्रश्न नसतील तर विकिस्रोत या सहप्रकल्पात जावयास हवी) पण या कवितेचे शेकड्याने अर्थ लावले गेले-रसग्रहणे झाली आणि काही पीएच.डी. प्रबंधही एका कवितेवर झाले.त्या कवितेचा उगम कशात असला पाहिजे, तिचा नेमका अर्थ काय, या संबधीच्या लेखनाचा मागोवा विश्वकोशीय लेखन संकेतांस पाळून विकिपीडियात घेता येईल. आणि असा मागोवा घेताना अशा कवितेच्या/अभंगाच्या ओळी नमूद करावयास हरकत नाही. पण "पिपात मेले ओल्या उंदीर" या कवितेचा अभ्यास कसा करावा असे प्रकरण आणि कवितेसंदर्भात प्रश्नोत्तर पद्धतीचे लेखन विकिबुक्स मध्ये जावयास हवे

"रूप पाहतां लोचनीं"चे विवीध लोकांनी रसग्रहण कसे केले? विविध संगितकारांनी वेगवेगळ्या चाली कश्या लावल्या याची संदर्भासहित माहिती या लेखात मिळणार असेल तर "रूप पाहतां लोचनीं" हा लेख मराठी विकिपीडियात असू शकेल. पण अजून एक काळजी घेणे जरूरी आहे की ते विकिलेखकाचॆ व्यक्तिगत रसग्रहण असू नये. स्वत:ला आवडलेल्या हिंदी चित्रपटगीताचे स्वतःचे रसग्रहण विकिपीडियावर लिहिणे अभिप्रेत नाही, पण 'मनोगता'वर अभय नातू किंवा 'उपक्रम'- 'मायबोली'वर संकल्प द्रविडांनी केलेल्या (अजून तसे ऐकिवात नाही मी गमतीने उदाहरण देत आहे) रसग्रहणाची माहिती ते विकिपीडियावर देऊ शकणार नाहीत, पण दुसरा एखादा लेखक त्यांच्या विकिपीडियाबाहेर झालेल्या रसग्रहणाचे संदर्भ वापरून अभंग/चित्रपट गीत यांबद्दल विश्वकोशीय मर्यादेत बसणारा व इतर लेखन संकेतांचे पालन करणारा एखादा लेख लिहू शकेल.

अभंग, कविता कोणतेही मूळ लेखन जसेच्या तसे लिहावयाचे झाल्यास विकिस्त्रोत या सहप्रकल्पात जावयास हवे. "एखादी गोष्ट कशी करावी' अथवा गणिता सारख्या एखाद्या विषयास विहिलेले सबंध पुस्तक लिहिण्याकरिता विकिबुक्स हा सहप्रकल्प आहे.

विकिपीडिया आणि विकिबुक्स येथे लेखनात कुणीही बदल करू शकते. उद्दा एखाद्याने ज्ञानेश्वरांच्या ओळी बदलून त्याच्या टाकेल तर विकिपीडिया किंवा विकिबुक्स संकेतानुसार हे स चुकीचे नाही) त्यामुळे विकिस्रोत या वेगळ्या सहप्रकल्पाची अशी गरज आहे की जिथे त्या लेखनाचे मूळ स्वरूपच टिकवले जाते.

उल्लेखनीयतेच्या मर्यादा

व्यक्ती विषयक लेख

• मराठी विकिपीडियावर एखादा लेख टिकून राहण्यासाठी ज्ञानकोश म्हणून उल्लेखनीयतेचे निकष महत्त्वाचे ठरतात. कोणत्याही व्यक्तीबद्दल काही विशेषत्व दाखवल्याशिवाय ज्ञानकोशीय उल्लेखनीयता स्वीकार्य ठरत नाही. हनुमानासारखे भक्त स्वतःच देवता म्हणून स्वतंत्रपणे पूजले जातात, तर मंदिराच्या स्थापना/जीर्णोद्धार/दान-धर्म/देवालयातील पायरी इत्यादीवर नाव लिहून घेणाऱ्या भक्तगणांची संख्या अगणित असते. काही जणांचा एखाद ओळीतच मावेल एवढाच विश्वकोशीय मजकूर उपलब्ध होणार असतो. हनुमानाकरिता स्वतंत्र लेख बनवणे समजण्यासारखे आहे. हनुमानाच्या मंदिरांची शृंखला बांधवून घेणाऱ्या समर्थ रामदास इत्यादी भक्तगणांकरिता स्वतंत्र लेख होऊ शकतील एवढा मजकूर असतो. पण अशा देवतांच्या पायरीवर नाव कोरुन घेणाऱ्या व्यक्तींची भक्तीही विशेष असू शकेल परंतु १) इतर चारचौघांपेक्षा काही वेगळी नोंद होणे २) इतर माध्यमातून त्याची दखल घेतलेली असून तसा संदर्भ उपलब्ध असणे या निकषांना सर्वच भक्त पार करून ज्ञानकोशात स्थान मिळवू शकतीलच असे नाही.

• काही वेळा काही व्यक्तिविशेषही असे असू शकतात, की ज्याची ज्ञानकोशीय लेखक/संपादकांना कल्पना असेलच असे नाही. पण अशी उल्लेखनीयता सिद्ध करण्याचा जिम्मा सर्वसाधारणपणे असे लेख तयार करणाऱ्या व्यक्तीवरच सोडून अनुल्लेखनीय वाटणारे लेख अनेकदा वगळले जातात. श्री. भगवंतराव वामनराव खोपडे-देशमुख यांच्याबद्दल असाच एक लेख मराठी विकिपीडियावर आला. इतर राजकारणी मंडळींपेक्षा काही विशेष उल्लेखनीयतेची नोंद उपलब्ध झाली तर कदाचित पुन्हाही मराठी विकिपीडियावर येऊ शकेल परंतु लेखात दिलेल्या माहितीच्या आधारावरतरी लेखाची ज्ञानकोशीय उल्लेखनीयता स्वीकार्य ठरली नाही. म्हणून सदर लेख मराठी विकिपीडियातून वगळून त्यांचेबद्दल मराठी विकिपीडियावरून वगळलेली माहिती इतर मराठी संकेतस्थळावर स्थानांतरित केली.
• केवळ काही जर्नल्स आणि लेख लिहिणे हे ज्ञानकोशीय उल्लेखनीयतेस पुरेसे होईलच असे नाही. त्यासाठी त्यांच्या उल्लेखनीय कार्यांची माहिती वगैरे द्यावी लागेल. या बाबत घाई करण्यापेक्षा व्यक्ती विषयक लेखाचा खूप आग्रह न धरता, त्यांनी ज्या विषयांवर लेखन केले आहे त्याच विषयावर मराठी विकिपीडियातील लेखात त्यांच्या लेखनातील मते उद्धृत करता येतील आणि त्यांच्या लेखनाचा नावाचा संदर्भ नमूद करता येईल. (अर्थात त्यांची मते नमुमू करतानाही ती तुम्हाला तुमच्या शब्दात नमुमू करावी लागतील अन्यथा कॉपीराईटचा प्रश्न उपस्थित होतो हे वेगळे सांगणे न लगे.)
• संदर्भ स्रोतासाठी म्हणून उल्लेखनीय ठरलेली व्यक्ती ज्ञानकोशावर स्वतंत्र नोंद असावी एवढी उल्लेखनीय असेलच असे नाही. काही उल्लेखनीयता अथवा संदर्भमूल्य असलेले माहिती/ज्ञान सर्वसामान्य व्यक्तीकडेही असू शकते तेवढ्या विशीष्ट संदर्भात नमूद करण्यापलीकडे त्या व्यक्तीस स्वतंत्र ज्ञानकोशीय उल्लेख असणे अत्यावश्यक नसावे. त्या पलीकडे जाऊन त्यांची ज्ञानकोशीय उल्लेखनीयता आहे का ,आणि तशी ज्ञानकोशीय उल्लेखनीयता असल्यास स्वतंत्र लेख लिहिण्याइतपत स्वतंत्र मजकूर उपलब्ध आहे का, आणि मजकूर उपलब्ध असूनही लेख ज्ञानकोशात उपलब्ध आहे का या स्वतंत्र बाबी असतात.

हेही लक्षात घेणे आवश्यक आहे.

• विकिपीडियात,दखलपात्रता म्हणजे... लेखातील विषय हे दखल घेण्याजोगे हवे, किंवा त्यात "नोंद घेण्याजोगी पात्रता" असावी. हे ध्यानात घ्यावयास हवे की दखलपात्रता ही एखादा विषय विख्यात असणे, महत्त्वाचा असणे किंवा प्रसिद्धी यावर अवलंबूनच ठरवला जातो असे नाही. महत्त्व-प्रसिद्धी वगैरे फक्त त्या विषयाच्या स्वीकारास हातभार लावतात.

उल्लेखनीयतेसंबंधी पूर्ण झालेली चर्चा

निम्नलिखीत चर्चेस उत्तर दिले (एका अर्थाने या चौकटी पुरती समाप्त), म्हणून नोंदविली आहे .जर तुम्हाला या चर्चेबद्दलच येथेच नवी प्रतिक्रिया नोंदवायची असेल तर ती या चौकटीच्या खाली नोंदवा.

हे सुद्धा पहा

• वर्ग:ज्ञानकोशीय उल्लेखनीयता विषयक संपन्न चर्चा