म्हणी

मराठी म्हणींची यादी विकीकोट सहप्रकल्पात पहावी.

'म्हण' म्हणजे काय?

'म्हणी' म्हणजे लोकांनी वारंवार उच्चारलेले मार्मिक वाक्य.

म्हणीमध्ये जीवनातील विशिष्ट अनुभव, माहिती, सत्य व उपदेश साठवलेला असतो. म्हणीच्या विचारांत मार्मिकता असते. जे वाक्य किवा वचन वारंवार म्हणण्यात येते ती 'म्हण'होय. म्हणी समाजाचा आरसाच आहेत. मानवाच्या चांगल्या वाईट प्रवृत्ती, आचार -विचार, नानाविध चालीरीती ,निरनिराळी नातीगोती इ.चे प्रतिबिंब त्यांत पडलेले असते. समाजातील सर्व थरातील लोकांना 'म्हणी ' आवडतात. कमी शब्दात परिस्थितीचा अन्वयार्थ अथवा तत्संबंधी सूचक, समर्पक, कालातीत भाष्य व्यक्त करणारा लोकपरंपरेने वापरला जाणाऱ्या अर्थपूर्ण शब्द समूहांना 'म्हण' असे म्हणतात. यात उपमा, रूप, पर्यायोक्ती, विरोधाभास, यमक, अनुप्रास अशा विविध भाषा अलंकारां सोबत ठसकेदार रचनेचा वैशिष्ट्यपूर्ण उपयोग केलेला असतो.'म्हण' शब्द समूहात बऱ्याचदा ध्वन्यार्थ हा वाच्यार्थापेक्षा निराळा असू शकतो. या शिवाय गणिती अंक, संख्या व कल्पना यांचा चपखल उपयोग यामुळे म्हणी तसेच वाक्प्रचारयुक्त भाषा-साहित्य व बोलीभाषा लोकप्रिय राहिलेल्या आहेत. जगातील सर्व प्रमुख भाषांमध्ये म्हणी भरपूर प्रमाणात आढळतात.

प्रचलित मराठी म्हणी

मराठीतील म्हणी आणि त्यांचे अर्थ

१.एका हाताने टाळी वाजत नाही

=>कोणत्याही भांडणात दोन्ही बाजूंकडील माणसे जबाबदार असतात.

२. खाई त्याला खवखवे

=>अपराधी व्यक्तीला मनातून भीती वाटत असते, तो मनात अस्वस्थ असतो.

३.गर्जेल तो पडेल काय?

=>केवळ बडबड करणाऱ्याच्या हातून कोणतेही कार्य घडत नाही.

४.पाण्यात राहून माशाशी वैर कशाला?

=>समाजात ज्यांच्या सोबत राहायचे आहे त्यांच्याशी शत्रुत्व करू नये.

५.जी खोड बाळा ती जन्म काळा

=>जन्मजात अंगी असलेले गुण किंवा दुर्गुण जन्मभर जात नाहीत.

६. अति तेथे माती

=>कोणत्याही गोष्टीचा अतिरेक वाईटच

७.अडला हरी गाढवाचे पाय धरी

=>शहाण्या माणसाला प्रसंगी मूर्खाची विनवणी करावी लागते.

८. आधी पोटोबा मग विठोबा

=>आधी स्वतःच्या पोटापाण्याचा (स्वार्थाचा) विचार करावा आणि त्यानंतर अन्य कामांचा (परमार्थाचा) विचार करावा

९. आयत्या बिळात नागोबा

=>दुसऱ्याच्या कष्टांचा स्वतःसाठी उपयोग करून घेणे

१०. आंधळा मागतो एक डोळा देव देतो दोन

=>किमान लाभाची अपेक्षा केली असताना आर्थिक लाभ मिळणे.

११. उचलली जीभ लावली टाळ्याला

=>विचार न करता बोलणे.

१२. करावे तसे भरावे

=>केलेल्या कर्माची फळे भोगावी लागतात.

१३. काखेत कळसा गावाला वळसा

=>हरवलेली वस्तू जवळपास असताना सर्वत्र शोधत राहणे.

१४. कुर्‍हाडीचा दांडा गोतास काळ

=> आपलाच माणूस आपल्याच माणसांच्या नुकसानीला जबाबदार होतो. (गोत >गोत्र> कुळ >आपली माणसे )

१५. कुठे इंद्राचा ऐरावत कोठे शाम भटाची तट्टाणी

=>अति थोर माणूस आणि अति सामान्य माणूस यांची बरोबरी होऊ शकत नाही.

१६. खाईन तर तुपाशी नाहीतर उपाशी

=>आपल्याला हव्या त्या गोष्टी हव्या तितक्या प्रमाणात मिळाल्या पाहिजेत नाहीतर काहीच नको असे वाटणे.

१७. गरज सरो नि वैद्य मरो

=>आपली गरज संपली की लोक उपकारकर्त्याला विसरतात.

१८. गोगलगाय आणि पोटात पाय

=>वरून दिसायला अगदी घरी पण प्रत्यक्षात मात्र पक्का बेरकी असणे.

१९. चार दिवस सासूचे चार दिवस सुनेचे

=>प्रत्येकाला आयुष्यात कधी ना कधी अधिकार्‍याची संधी मिळते.

२०. चोर सोडून संन्याशाला सुळी देणे

=> अपराध्याला सोडून निरपराध्याला शिक्षा देणे.

२१. जित्याची खोड मेल्याशिवाय जात नाही

=>मूळचा स्वभाव कधीच बदलत नाही.

२२. झाकली मुठ सव्वालाखाची

=>स्वतःविषयी वल्गना करत  राहण्याऐवजी मौन पाळल्यास अब्रूचे रक्षण होते.

२३.तहान लागल्यावर विहीर खणणे

=>एखाद्या वस्तूची गरज निर्माण झाल्यावर उपाय शोधण्याची धडपड करणे.

२४. दगडापेक्षा वीट मऊ

=>मोठ्या संकटापेक्षा लहान संकट सुसह्य वाटणे.

२५.दाम करी काम

=>पैशाने (बरीच) कामे होतात.

२६.देश तसा वेश

=>भोवतालच्या परिस्थितीनुसार वागावे.

२७.न कर्त्याचा वार शनिवार

=>काहीतरी सबबी सांगून काम टाळणे

२८.नाव मोठे लक्षण खोटे

=>भपका मोठा पण वस्तुस्थिती नेमकी त्या विरुद्ध

२९.नाचता येईना अंगण वाकडे

=>आपल्यातील उणेपणा झाकण्यासाठी दुसऱ्या वस्तूला नावे ठेवणे.

३०. पुढच्यास ठेच मागचा शहाणा

=>दुसऱ्याचा अनुभव लक्षात घेऊन स्वतः वागावे

३१. प्रयत्नांती परमेश्वर

=>कितीही अवघड गोष्ट प्रयत्नांनी सध्या होते.

३२.पी हळद नी हो गोरी

=>केलेल्या कामाचे फळ लागलीच मिळावे अशी अपेक्षा बाळगणे.

३३. बोलाचाच भात आणि बोलाचीच कढी

=>प्रत्यक्ष कृती न करता नुसती बडबड करणे.

३४. भित्यापाठी ब्रह्मराक्षस

=>भित्र्या माणसावर अनेक संकटे कोसळतात.

३५. मुलाचे पाय पाळण्यात दिसतात

=>एखाद्याच्या भावी काळातील कर्तबगारीचा अंदाज त्याच्या लहानपणीच बांधता येतो.

३६. रात्र थोडी सोंगे फार

=>कामे पुष्कळ,पण ती पार पाडायला वेळ कमी पडणे.

३७.लेकी बोले सुने लागे

=>एकाला उद्देशून पण दुसऱ्याला लागेल असे बोलणे.

३८. शेंडी तुटो का पारंबी तूटो

=>दृढ निश्चय करणे.

३९.सुंठी वाचून खोकला जाणे

=>उपाययोजना करण्याआधीच संकट दूर होणे.

४०. हसतील त्याचे दात दिसतील

=>चांगली गोष्ट करताना हसणाऱ्यांची पर्वा करू नये.

४१.शेरास सव्वा शेर

=>समर्थ माणसाला त्याच्याहून अधिक समर्थ माणूस भेटणे.

४२.हातच्या काकणाला आरसा कशाला?

=>प्रत्यक्ष दिसणाऱ्या गोष्टीला पुराव्याची गरज नसते.

मराठीतील काही म्हणी

1. एका हाताने टाळी वाजत नाही. म्हणजे भांडणात दोन्ही पक्षांचा दोष असतो.
2. खाई त्याला खवखवे.
3. गर्जेल तो पडेल काय?
4. बोलेल तो करेल काय? - गर्जेल ते पडेल काय?
5. मांजराने कितीही डोळे मिटून दूध पिले तरी ते कळतेच
6. वासरात लंगडी गाय शहाणी._अंधों के राज्य में काना श्रेष्ठ ।
7. अवचित पडे नि दंडवत घडे |
8. अंगापेक्षा बोंगा मोठा |
9. पाण्यात राहून माशाशी वैर कशाला? : समाजात ज्यांच्या सोबत राहायचे आहे त्यांच्याशी शत्रुत्व करू नये.
10. जी खोड बाळा ती जन्म काळा: जन्मजात अंगी असलेले गुण किंवा दुर्गुण जन्मभर जात नाहीत.
11. गर्जेल तो पडेल काय : नुसता बोलणं कृती काही नाही.

म्हणीसंबंधातील ग्रंथ आणि कोशवाङ्‍मय

• मराठी भाषेचे वाक्प्रचार व म्हणी (वि.वा. भिडे)
• मराठी भाषेचे संप्रदाय व म्हणी - इंग्रजी पर्यायांसह (वा.गो. आपटे)

हेसुद्धा पहा

• संस्कृत न्याय
• वाक्प्रचार
• उखाणे