जीवाणू
जीवाणू (बॅक्टेरिया)हे एकपेशीय सूक्ष्मजीव.असून ते विविध आकारांचे असतात. त्यांची लांबी काही मायक्रोमीटर असते. ते पृथ्वीवर सर्व ठिकाणी आढळतात, ते अगदी प्रतिकूल वातावरणातसुद्धा राहू शकतात.
.jpg)
पृथ्वीवर सर्वप्रथम तयार झालेल्या पेशी जीवाणू होत्या.
साधारणतः साडेतीन अब्ज वर्षांपूर्वी पृथ्वीवर सजीव सृष्टीची सुरुवात झाली असं वैज्ञानिकांचे मत आहे. तेव्हा पृथ्वीचा पृष्ठभाग पाण्याने व्यापलेला होता. काही रासायनिक अभिक्रिया होऊन त्या पाण्यात जीवाणूंच्या रूपाने पेशी-पटलाने वेढलेला एक सूक्ष्म थेंब तयार झाला. जैविक उत्क्रांतीपूर्वी घडलेल्या या घटनेला रासायनिक उत्क्रांती असे म्हणले जाते.
हे जीवाणू ऑक्सिजन-विरहित वातावरणात होते. पृथ्वीवरील ऑक्सिजनचा मुख्य पुरवठा ज्या वनस्पतींपासून होतो त्या तयार झालेल्या नव्हत्या. म्हणून तेव्हा जे जीवाणू तयार झाले होते ते ऑक्सिजनविरहित वातावरणातील जीवाणू म्हणजे ऍनएरोबिक बॅक्टेरिया मानले जातात. अर्थातच ऑक्सिजन नसल्यामुळे पृथ्वीभोवती ओझोनचे वलय नव्हते म्हणून भरपूर ऊर्जेचं वहन करणारे अतिनील किरण म्हणजेच अल्ट्राव्हायोलेट रेज पृथ्वीच्या वातावरणात प्रवेश करीत. म्हणून तेव्हा पृथ्वीवरील वातावरण आजच्या सारखे नव्हते. प्रतिकूल परिस्थितीत सुद्धा तग धरणारे हे जीवाणू एक्स्ट्रीमोफिलिक मानले जातात. सर्वप्रथम तयार झालेले जीवाणू असल्यामुळे त्यांना आर्किबॅक्टेरिया असे नाव दिले गेले.
एक ग्रॅम मातीमध्ये सामान्यत: ४ कोटी जीवाणू पेशी असतात आणि एक मिलिलीटर गोड्या पाण्यात दहा लाख जीवाणू पेशी असतात.
पृथ्वीवर अंदाजे पाचावरती तीस शून्ये इतके जीवाणू आहेत. ते जे बायोमास तयार करतात ते सर्व वनस्पतींपेक्षा आणि प्राण्यांपेक्षा जास्त आहेत. वातावरणातून नायट्रोजनचे निर्धारण कण्यासारख्या पोषक द्रवांचा पुनर्वापर करून पोषक चक्रातील बऱ्याच अवस्थांमध्ये जीवाणू महत्त्वपूर्ण असतात. पौष्टिक चक्रामध्ये मृत शरीराचे विघटन समाविष्ट आहे; या प्रक्रियेतील दुर्बलतेच्या अवस्थेसाठी जीवाणू जबाबदार असतात.
हायड्रोथर्मल छिद्रे आणि थंड सीपच्या सभोवतालच्या जैविक समुदायामध्ये, हायड्रोजन, गंधक आणि मिथेन वगैरेंच्या विरघळल्या गेलेल्या संयुगांचे ऊर्जेमध्ये रूपांतर करून जीवाणू जीवन टिकवण्यासाठी आवश्यक पोषकद्रव्ये प्रदान करतात.
मानवांमध्ये आणि बहुतेक प्राण्यांमध्ये आतड्यांमध्ये आणि त्वचेवर मोठ्या संख्येने बहुतेक जीवाणू अस्तित्वात असतात. शरीरातील बहुसंख्य जीवाणू अनेक प्रकारे फायदेशीर असले तरी, विशेषतः आतडे वनस्पती (??) मध्ये रोगप्रतिकार प्रणाली संरक्षणात्मक प्रभाव द्वारे निरुपद्रवी (??) प्रस्तुत आहेत.जीवाणूंच्या अनेक प्रजाती रोगजनक आहेत आणि पटकी, गुप्तरोग, कुष्ठरोग आणि गाठचा चट्टा व या रोगांमध्ये गुरांचा सांसर्गिक रोग संसर्गजन्य रोगांमध्ये समावेश कारणीभूत आहेत. सर्वात सामान्य जीवघेणा विषाणूजन्य रोग श्वसन संक्रमण आहे. क्षयरोगामुळेच दरवर्षी मुख्यतः उप-सहारान आफ्रिकेत सुमारे २० लाख लोकांचा बळी जातो, प्रतिजैविक जीवाणू संक्रमणाच्या उपचारांसाठी वापरले जातात आणि प्रतिजैविक प्रतिकार वाढत्या समस्या बनवण्यासाठी (?), शेती (?) वापरली जातात. उद्योगात, सांडपाणी प्रक्रियेृत आणि तेल गळती खंडित करण्यात, किण्वनद्वारे चीज आणि दही उत्पादन करण्यात आणि खाण क्षेत्रातील सोने, पॅलेडियम, तांबे आणि इतर धातूंची पुनःप्राप्तीसाठी तसेच जैव तंत्रज्ञानात आणि उत्पादनात जीवाणू महत्त्वपूर्ण आहेत. तसेच प्रतिजैविकासठी आणि इतर रसायनांसाठी देखील.
एकदा स्किझोमायटेट्स ("फिशन बुरशी") हा वर्ग बनवणाऱ्या वनस्पती म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या जीवाणूंना आता प्रोकेरियोट्स म्हणून वर्गीकृत केले जाते. प्राणी आणि इतर युकर्योटे पेशी विपरीत, जीवाणूच्या पेशींमध्ये अणूचे केंद्र नसते आणि क्वचितच हार्बर पेशीचे आवरण असते. ते पेशींमध्ये विशिष्ट कार्य असणारे घटक म्हणून काम करतात. जीवाणू या शब्दामध्ये पारंपरिकपणे सर्व प्रोकेरिओट्सचा समावेश होता, परंतु वैज्ञानिक वर्गीकरण १९९० च्या दशकात सापडल्यानंतर प्रोकेरिओट्समध्ये प्राचीन सामान्य पूर्वजांमधून उत्क्रांत झालेल्या जीवांच्या दोन भिन्न गटांचा समावेश होता. या उत्क्रांतीत जीवाणूंचे आणि आर्किबॅक्टेरियांचे कार्यक्षेत्र असते.
व्युत्पत्ती
[संपादन]जीवाणू हा शब्द लॅटिन बॅक्टेरियमचे अनेकवचन शब्द आहे. हा शब्द ग्रीक βακτήριον (जीवाणू )चे लॅटिनिकेशन आहे b (जीवाणू ) म्हणजे “भक्कम, ऊस”, कारण शोधला गेलेला पहिला जीवाणू हा उसाच्या आकाराचा होता.
मूळ आणि उत्क्रांती
[संपादन]आधुनिक जीवाणूंचे पूर्वज हे एकपेशीय सूक्ष्मजीव होते जे सुमारे ४ अब्ज वर्षांपूर्वी पृथ्वीवर दिसणारे जीवनाचे पहिले प्रकार होते. सुमारे ३ अब्ज वर्ष, बहुतेक जीव सूक्ष्म होते . जीवाणू आणि आर्केआ हे जीवनाचे प्राबल्य होते. जीवानू जीवाश्म अस्तित्वात असले तरी स्ट्रोमेटोलाइट्स, त्यांचे विशिष्ट आकृतिबंध नव्हते. त्यांना जीवाणू उत्क्रांतीच्या इतिहासाचे परीक्षण करण्यासाठी किंवा एखाद्या विशिष्ट जीवाणू प्रजातीच्या उत्पत्तीच्या वेळेस तपासण्यापासून प्रतिबंधित करते. तथापि, जनुक अनुक्रमांचा उपयोग जीवाणू फिलोजनीच्या पुनर्रचनासाठी केला जाऊ शकतो आणि हे अभ्यास असे दर्शविते की जीवाणू प्रथम आर्केझल / युकेरियोटिक वंशापासून वळले. जीवाणू आणि आर्चियाचा सर्वात अलीकडील सामान्य पूर्वज हा कदाचित एक हायपरथर्मोफाइल होता जो सुमारे 2.5 अब्ज –.२ अब्ज वर्षांपूर्वी जगला होता. जमिनीवरील सर्वात पहिले आयुष्य सुमारे 3..२२ अब्ज वर्षांपूर्वी जीवाणूचे असू शकते. पुरातन व युकेरियोट्सच्या दुसऱ्या महान उत्क्रांतीकरणातही जीवाणूचा सहभाग होता. येथे, युकेरियोटिसचा परिणाम प्राचीन जीवाणूच्या अंतःप्रेरितजैविक संघटनांमध्ये प्रवेश केल्यामुळे झाला आहे. युकेरियोटिक पेशींच्या पूर्वजांसमवेत, जे शक्यतो आर्केयाशी संबंधित होते. यामध्ये अल्फाप्रोटोजीवाणू चे प्रतीक प्रोटो-यूकेरियोटिक पेशींनी केलेली एकत्रीकरण मिटोकॉन्ड्रिया किंवा हायड्रोजनोसोम्स तयार करण्यासाठी सामील होते, जे अजूनही सर्व ज्ञात युकेरियामध्ये आढळतात (कधीकधी अत्यंत कमी स्वरूपात, उदा. प्राचीन "अमिटोकॉन्ड्रियल" प्रोटोझोआ मध्ये) नंतर, मायकोकॉन्ड्रिया असलेल्या काही युकेरियोट्समध्ये सायनोजीवाणू जीव देखील सामील झाले, ज्यामुळे एकपेशीय वनस्पती आणि वनस्पतींमध्ये क्लोरोप्लास्ट तयार होतात.याला प्राथमिक एंडोसिम्बायोसिस म्हणतात.
जीवाणू देखील की आर्केया आणि युकेरियोटिस च्या, दुसरा मोठा उत्क्रांत गुंतलेला होता. येथे, युकेरियोटिसचा स्वतः आर्केयाशी संबंधित होते युकेरियोटिसचा पेशी पूर्वज, सह संघटना मध्ये प्राएन्डोसिम्बायोटिक चीन जिवाणू प्रवेश दिसून आले.यामध्ये अल्फाप्रोटोबॅक्टेरियल सिम्बिनेंट्सच्या प्रोटो-यूकेरियोटिक पेशींनी केलेली एकत्रीकरण मिटोकॉन्ड्रिया किंवा हायड्रोजनोसोम्स तयार करण्यासाठी सामील होते, जे अजूनही सर्व ज्ञात युकेरियामध्ये आढळतात (कधीकधी अत्यंत कमी स्वरूपात,उदा. प्राचीन "अमिटोकॉन्ड्रियल" प्रोटोझोआमध्ये) नंतर, मायकोकॉन्ड्रिया असलेल्या काही युकेरियोट्समध्ये सायनोजीवाणू सारखे जीव देखील सामील झाले, ज्यामुळे एकपेशीय वनस्पती आणि वनस्पतींमध्ये क्लोरोप्लास्ट तयार होतात. याला प्राथमिक एंडोसॅम्बायोसिस म्हणतात
आकृतिबंध
[संपादन]जीवाणू आकार आणि आकारांची विस्तृत विविधता प्रदर्शित करतात, त्याला आकृतिबंध म्हणतात. जीवाणू पेशी युक्रियोटिक पेशींच्या आकाराच्या दहाव्या आकाराच्या असतात आणि सामान्यत: 0.5-5.0 मायक्रोमेटर्स असतात.तथापि, काही प्रजाती विनाअनुदानित डोळ्यास दृश्यमान असतात. उदाहरणार्थ,थिओमार्गरिटा नामिबिनेसिस अर्ध्या मिलीमीटरपर्यंत लांब आहे आणि एप्युलोपिसियम फिशेलोनी 0.7 मिमी पर्यंत पोहोचते. सर्वात लहान जीवाणूंमध्ये मायकोप्लाज्मा या जातीचे सदस्य आहेत, जे फक्त 0.3 मायक्रोमेटर्स मोजतात, जे सर्वात मोठ्या विषाणूसारखे छोटे असतात. थिओमार्गरिटा नामिबिनेसिस अर्ध्या मिलीमीटरपर्यंत लांब आहे आणि एप्युलोपिसियम फिशेलोनी 0.7 मिमी पर्यंत पोहोचते. सर्वात लहान जीवाणूंमध्ये मायकोप्लाज्मा या जातीचे सदस्य आहेत, जे फक्त 0.3 मायक्रोमेटर्स मोजतात, जे सर्वात मोठ्या व्हायरससारखे छोटे असतात.काही जीवाणू आणखी लहान असू शकतात परंतु या अतीसूक्ष्मजीवाणूचा चांगला अभ्यास केला जात नाही.
बहुतेक जीवाणू प्रजाती एकतर गोलाकार असतात, ज्याला कोकी म्हणतात.(गाणे. कोकस, ग्रीक कोकोकोस, धान्य, बी पासून) किंवा दांडे-आकाराचे, ज्याला बॅसिलि म्हणतात.(गाणे. सूक्ष्म जंतू, लॅटिन बॅक्युलस , काठी पासून).काही जीवाणू, ज्याला व्हिब्रिओ म्हणतात, किंचित वक्र दांडे किंवा स्वल्पविरामाच्या आकाराचे असतात; इतरांना आवर्त -आकाराचे, स्पिरिला म्हणतात किंवा कडकपणे गुंडाळले जाऊ शकते, ज्याला स्पिरोकाइट्स म्हणतात.तारे-आकाराच्या जीवाणूसारख्या इतर अनेक असामान्य आकारांचे वर्णन केले गेले आहे..या विविध प्रकारचे आकार जीवाणू च्या पेशीची भिंत आणि पेशीकंकालनाद्वारे निर्धारित केले जातात आणि हे महत्त्वाचे आहे कारण ते पोषक घटकांच्या पृष्ठभागावर, पृष्ठभागाशी जोडण्यासाठी, द्रव्यांमधून पोहणे आणि भक्षकांपासून बचाव करण्याच्या जीवाणूंच्या क्षमतेवर परिणाम करू शकतो.
बऱ्याच जिवाणू प्रजाती फक्त एक पेशी म्हणून अस्तित्वात असतात, तर इतर वैशिष्ट्यपूर्ण नमुन्यांमध्ये संबद्ध असतात:
नेझेरिया डिप्लोइड (जोड्या), स्ट्रेप्टोकोकस स्वरूपाच्या साखळया आणि स्टेफिलोकोकस गट एकत्रित करून "घडच्या द्राक्षे" समूहात बनतात.जीवाणू गट अशा एक्टिनोबॅक्टेरियाची वाढवलेला तंतु ,मायक्सोबॅक्टेरियाच्या एकूणात, आणि यापासून अनेक प्रतिजैविके मिळतात क्लिष्ट हायफाइ म्हणून मोठ्या पेशी असणारे संरचना, तयार करू शकता.या बहुपेशीसारखा संरचना बहुतेक वेळा केवळ विशिष्ट परिस्थितीतच दिसतात. उदाहरणार्थ, अमीनो आम्ल् जाहीर तेव्हा मायक्सोबॅक्टेरिया आसपासच्या पेशी सदस्यांनी गणपूर्ती संवेदना, एकमेकांना दिशेने स्थलांतर, आणि लांब ५00 मायक्रोमेटर्स पर्यंत फळ संस्था तयार करण्यासाठी एकूण म्हणून ओळखणारे एक प्रक्रिया शोधण्यात आणि अंदाजे १,00,000 जिवाणू पेशी असलेले. या फलदार शरीरात, जीवाणू स्वतंत्र कार्य करतात; उदाहरणार्थ, दहापैकी जवळजवळ एक पेशी फळ देणाऱ्या शरीराच्या शिखरावर स्थलांतर करते आणि मायक्सोस्पोर नावाच्या विशिष्ट सुप्त अवस्थेत फरक करते, जे कोरडे व इतर प्रतिकूल पर्यावरणीय परिस्थितीस प्रतिरोधक असते.
जीवाणू बहुधा पृष्ठभागावर चिकटून राहतात आणि जीवआवरण नावाची दाट एकत्रीकरण तयार करतात आणि मोठ्या आकारांची रचना सूक्ष्मजीव बुडविले म्हणून ओळखले जातात. या जीवआवरण आणि बुडविले खोली मध्ये अर्धा मीटर पर्यंत जाडी काही मायक्रोमीटर पासून असु शकतात, आणि जीवाणू, विरोधक आणि आर्केआ अनेक प्रजाती असू शकते. जीवआवरणमध्ये राहणारे जीवाणू पेशी आणि बाह्य पेशीय घटकांची जटिल व्यवस्था दर्शवितात, सूक्ष्मवसाहती सारख्या दुय्यम संरचना तयार करतात, ज्याद्वारे पोषक द्रव्यांचे अधिक चांगले प्रसार सक्षम करण्यासाठी चॅनेलचे नेटवर्क असतात. नैसर्गिक वातावरणात, जसे की माती किंवा वनस्पतींच्या पृष्ठभागावर, बहुतेक जीवाणू जीवआवरणच्या पृष्ठभागावर बांधलेले असतात. जीवआवरण औषधामध्ये देखील महत्त्वपूर्ण आहेत, कारण या रचना बहुतेक वेळेस तीव्र जीवाणूच्या संसर्गाच्या वेळी किंवा प्रत्यारोपित वैद्यकीय उपकरणांच्या संसर्गामध्ये असतात आणि जीवआवरणमध्ये संरक्षित जीवाणू वैयक्तिक पृथक्करण केलेल्या जीवाणूंपेक्षा जास्त मारणे कठीण असतात.
पेशीय रचना
[संपादन]पेशीच्या अंतर्भागाची रचना
[संपादन]जीवाणूच्या पेशीभोवती पेशी आवरण असते, जी प्रामुख्याने फॉस्फोलिपिड्स बनविली जाते. हा पडदा पेशीची सामग्री बंद करतो आणि पेशीमध्ये पोषणद्रव्ये, प्रथिने आणि साइटोप्लाझमच्या इतर आवश्यक घटकांना ठेवण्यासाठी अडथळा म्हणून काम करते. सुकेन्द्रिक पेशींच्या विपरीत, जीवाणूंमध्ये सहसा त्यांच्या साइटोप्लाझममध्ये नाभिक, कोशिके, क्लोरोप्लास्ट्स आणि सुकेन्द्रिक पेशींमध्ये उपस्थित असलेल्या इतर अंगक मोठ्या आवरण -बांधील रचनांचा अभाव असतो. तथापि, काही जीवाणूंमध्ये सायटोप्लाझममध्ये प्रथिने-बद्ध अंगक असतात जे कार्बॉक्सीसम सारख्या जीवाणूंच्या चयापचय घटकांना भाग करतात. याव्यतिरिक्त, पेशींमध्ये प्रथिने आणि केंद्रकाम्ल स्थानिकीकरण नियंत्रित करण्यासाठी आणि पेशीविभागाची प्रक्रिया व्यवस्थापित करण्यासाठी जीवाणूमध्ये बहु-घटक पेशीकंकाल असते.
ऊर्जा निर्मितीसारख्या बऱ्याच महत्त्वपूर्ण जीवरासायनिक प्रतिक्रियांचे पडदा ओलांडून एकाग्रता प्रवण उद्भवते आणि बॅटरीशी एकरूप संभाव्य भिन्नता निर्माण होते. जीवाणूमध्ये अंतर्गत पडदा सामान्य अभाव या प्रतिक्रिया, अशा विद्युतपरमाणू वाहतूक अर्थ पेशीच्या केंद्राभोवती असणारा जीवद्रवाचा भाग आणि पेशी किंवा पेशीसमूहाबाहेर दरम्यान पेशी पडदा ओलांडून येऊ दरम्यान आढळतात. तथापि, बऱ्याच प्रकाशसंश्लेषक जीवाणूंमध्ये द्रव पडदा अत्यंत दुमडलेला असतो आणि प्रकाश-एकत्रित पडद्याच्या थरांसह बहुतेक पेशी भरतो. या प्रकाश-संकलन संकुले, हिरव्या गंधक जीवाणूयात गुणसूत्र नावाची लिपिड-बंदिस्त रचना देखील तयार होऊ शकते.
जीवाणूमध्ये पडदा-बांधील केंद्रक नसते आणि त्यांची जनुकीय विशेषतः पेशीकेंद्रकाभ नावाच्या अनियमित आकाराच्या शरीरात जीवद्रवाचा स्थित डीएनएचा एकल परिपत्रक जीवाणू गुणसूत्र असते. पेशीकेंद्रकाभ त्याच्याशी संबंधित प्रथिने आणि आरएनएसह गुणसूत्र असते. इतर सर्व जीवांप्रमाणे, जीवाणूमध्ये प्रथिने तयार करण्यासाठी राइबोसोम असतात, परंतु जीवाणू यातील राइबोसोमची रचना सुकेन्द्रिक आणि आर्केआपेक्षा वेगळी असते.
काही जीवाणू अशा मधुजन, स्फुर-आम्ल क्षार, गंधक किंवा पॉलिहायड्रॉक्सीअलॅकोनेट्स सारख्या अंतर्भागात पोषण संचय उत्पादन करतात. प्रकाशसंश्लेषक सायनोजीवाणूसारखे जीवाणू अंतर्गत वायू रिक्तिका निर्माण करतात. त्याचा उपयोग ते त्यांच्या उधळपट्टीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी करतात. त्यामुळे त्यांना वेगवेगळ्या प्रकाशात तीव्रता आणि पोषक पातळीसह पाण्याच्या थरात वर किंवा खाली जाण्याची परवानगी मिळते.
बाह्य रचना
[संपादन]पेशी पडद्याच्या बाहेरील बाजूला पेशीची भिंत आहे. जीवाणूच्या पेशीच्या भिंती पेप्टिडोग्लाकेन (ज्याला म्यूरिन देखील म्हणतात) बनलेले असतात, जे डी-एमिनो आम्ल असलेल्या पेप्टाइड्सद्वारे परस्पर दुवा पॉलिसेकेराइड साखळ्यापासून बनविलेले असतात. जीवाणूच्या पेशीच्या भिंती वनस्पती आणि बुरशीच्या पेशींच्या भिंतींपेक्षा भिन्न आहेत, जे अनुक्रमे वनस्पतीचे मूळ द्रव आणि चिटिनपासून बनविलेले आहेत. जीवाणूची पेशी भिंत आर्केआपेक्षा वेगळी आहे, ज्यात पेप्टिडोग्लाकेन नसते. पेशीची भिंत बऱ्याच जीवाणूंच्या अस्तित्वासाठी आवश्यक आहे आणि प्रतिजैविक केश शलाका (केश शलाका नावाच्या बुरशीने उत्पादित) पेप्टिडोग्लाकेनच्या संश्लेषणामध्ये एक पाऊल रोखून जीवाणू नष्ट करण्यास सक्षम आहे.
जीवाणूंमध्ये दोन वेगवेगळ्या प्रकारच्या पेशी भिंत मोठ्या प्रमाणात बोलत आहेत, जी जीवाणू यांना ग्रॅम-सकारात्मक जीवाणू आणि ग्रॅम-नकारात्मक जीवाणूमध्ये वर्गीकृत करतात. जीवाणूंच्या प्रजातींच्या वर्गीकरणासाठी दीर्घकालीन चाचणी असलेल्या पेशींच्या प्रतिक्रियेपासून नावे उद्भवली.
ग्रॅम-सकारात्मक जीवाणूंमध्ये पेप्टिडोग्लाइकन आणि टेकोइक आम्ल अनेक स्तर असलेली एक जाड पेशी भिंत आहे. याउलट, ग्रॅम-नकारात्मक जीवाणूंमध्ये तुलनेने पातळ पेशीची भिंत असते ज्यामध्ये पेप्टिडोग्लायकेनच्या काही थर असतात ज्याभोवती मेदबहुवारिकशर्करा आणि मेदप्रथिन असतात. बहुतेक जीवाणूंमध्ये ग्रॅम-नकारात्मक पेशीची भिंत असते आणि केवळ नक्कल आणि अ‍ॅक्टिनोजीवाणू (आधी अनुक्रमे कमी जी + सी आणि उच्च जी + सी ग्राम-सकारात्मक जीवाणू म्हणून ओळखले जाते) पर्यायी ग्राम-सकारात्मक व्यवस्था आहे. संरचनेतील हे फरक प्रतिजैविक संवेदनाक्षमतेत फरक आणू शकतात; उदाहरणार्थ, दुष्परिणाम केवळ ग्राम-सकारात्मक जीवाणू नष्ट करू शकते आणि दंडाकार जंतूंची प्रजाती शीतज्वर किंवा कशाणू कशदंडाणूसारख्या ग्राम-नकारात्मक रोगजनकांविरुद्ध कुचकामी ठरेल. काही जीवाणूंमध्ये पेशी भित्तिका संरचना असतात ज्या शास्त्रीयदृष्ट्या ग्रॅम सकारात्मक किंवा ग्राम-नकारात्मक नसतात. यामध्ये नाजूक दंडाकार वैद्यकीय महत्त्वाच्या जीवाणूंचा समावेश आहे ज्यात ग्रॅम सकारात्मक रोगाचा सूक्ष्मजंतूसारख्या जाड पेप्टिडोग्लाइकन पेशीची भिंत आहे, परंतु मेदयुक्त दुसरा बाह्य थर देखील आहे.
बऱ्याच जीवाणूंमध्ये, कठोरपणे सज्ज केलेल्या प्रथिने रेणूंचा एस-थर पेशीच्या बाहेरील बाजूस अंतर्भाव करतो. हा थर पेशी पृष्ठभागासाठी रासायनिक आणि शारीरिक संरक्षण प्रदान करतो आणि स्थूलरेणु प्रसार अडथळा म्हणून कार्य करू शकतो. एस स्तर विविध परंतु मुख्यतः असमाधानकारकपणे समजले कार्ये आहेत, पण कॅम्पीलो मध्ये विषारीपणा घटक म्हणून कार्य आणि सूक्ष्म जंतू स्टिअर्थोर्मोफिलसमध्ये पृष्ठभाग एंझाइम म्हणून ओळखले जातात
फ्लॅजेला कठोर प्रथिने संरचना आहे. त्यांचा व्यास सुमारे २० नॅनोमीटर आणि लांबी २० मायक्रोमीटर असते. ते गतिशीलतेसाठी वापरले जातात. फ्लॅजेला हा पेशीच्या पडद्याच्या ओलांडून विद्युतरासायनिक प्रवणाखाली अल्कच्या हस्तांतरणाद्वारे सोडलेल्या उर्जेद्वारे चालविला जातो.
पालकत्व (कधीकधी "संलग्नक पिली" म्हणून ओळखले जाते) हे प्रथिने दंड तंतू असतात, सामान्यत: 2-10 नॅनोमीटर व्यासाचे असतात आणि कित्येक मायक्रोमीटरपर्यंत असतात.ते पेशीच्या पृष्ठभागावर वितरीत केले जातात आणि विद्युतपरमाणु सूक्ष्मदर्शकयंत्र खाली पाहिल्यावर बारीक केसांसारखे दिसतात.पालकत्व विश्वास आहे की ते घन पृष्ठभाग किंवा इतर पेशींच्या संलग्नतेमध्ये गुंतलेले आहेत आणि काही जीवाणू रोगजनकांच्या विषाणूसाठी आवश्यक आहेत. पिली (गाणे. पायलस) पेशीसारखा परिशिष्ट आहेत, पालकत्वपेक्षा किंचित मोठे आहेत, जे संयुग्मन नावाच्या प्रक्रियेत जिवाणू पेशींमध्ये अनुवांशिक सामग्रीचे हस्तांतरण करू शकतात जिथे त्यांना संयुग्म पिलि किंवा लैंगिक पिलि म्हणतात (खाली जिवाणू अनुवांशिकता पहा). ते चळवळ व्युत्पन्न देखील करतात जेथे त्यांना चतुर्थ पिली प्रकार म्हणतात.
ग्लायकोपुटक बऱ्याच जीवाणूयाद्वारे त्यांच्या पेशींच्या सभोवताल तयार केले जाते आणि रचनात्मक जटिलतेमध्ये बदल होते: बाहेरील बहुलक पदार्थांच्या अव्यवस्थित बारीक थरापासून अत्यंत संरचित बीजकोषपर्यंत.या रचना महाभक्षी (मानवी रोगप्रतिकारक शक्तीचा एक भाग) सारख्या सुकेन्द्रिक पेशींच्या वेढण्यापासून बचाव करू शकतात.ते प्रतिपिंडे म्हणून देखील कार्य करू शकतात आणि पेशींच्या ओळखीमध्ये सामील होऊ शकतात. तसेच ते पृष्ठभागाशी संलग्नक आणि बायोफिल्म्स तयार करण्यास मदत करतात.
या पेशीच्या संरचना विधानसभा जिवाणू विमोचन प्रणाली अवलंबून आहे. बाह्यत्वचा मध्ये किंवा पेशी सुमारे वातावरणात पेशीच्या केंद्राभोवती असणारा जीवद्रवाचा भाग हे हस्तांतरण प्रथिने.अनेक प्रकारचे स्राव प्रणाली ज्ञात आहेत आणि या रचना बहुतेक वेळा रोगजनकांच्या विषाणूसाठी आवश्यक असतात, म्हणून त्यांचा सखोल अभ्यास केला जातो.