बारामती

श्री सिद्धेश्वर मंदिर, बारामती

?बारामती महाराष्ट्र • भारत
—  शहर  —
१८° ०९′ ००″ N, ७४° ३४′ ४८″ E ओपनस्ट्रीट मॅप गूगल अर्थ प्रोक्सिमिटीरामा
गुणक: 18.15°N 74.58°E / 18.15; 74.58
प्रमाणवेळ	भाप्रवे (यूटीसी+५:३०)
क्षेत्रफळ • उंची	• ५३८ मी
जिल्हा	पुणे
तालुका/के	बारामती
लोकसंख्या	५१,३४२ (२००१)
नगराध्यक्ष
कोड • पिन कोड • दूरध्वनी • आरटीओ कोड	• ४१३१०२ • +०२११२ • एम. एच. ४२
संकेतस्थळ: http://www.baramatidiary.com

गुणक: 18.15°N 74.58°E / 18.15; 74.58

बारामती हे महाराष्ट्र राज्याच्या पुणे जिल्ह्यातील तालुक्याचे ठिकाण आहे. इतिहासात हे नगर "भीमथडी" या नावाने प्रसिद्ध होते.साचा:संदर्भ हवा (criticle Analysis of the social movement in baramati taluka , minor research project submitted to ugc dece2015 by dr. D.A. More , pp. 1 ) बारामती गावाचे स्वाभाविक दोन भाग पडतात.कऱ्हा नदीमुळे हे दोन भाग पडले आहेत.कृषी हा बारामतीच्या लोकांचा मुख्य व्यवसाय असून ऊस, द्राक्षे व गहू ही येथील व्यापारी महत्त्वाची पिके आहेत. येथून मध्यपूर्वेत व युरोपात द्राक्षे व साखर निर्यात केली जाते.

इतिहास

बारामती शहर कऱ्हा नदीच्या किनाऱ्यावर वसलेले आहे. संदर्भ critical Analysis of the Social Movement in Baramati Taluka, Minor Research project submitted to UGC Dece2015 by Dr. D.A. More pp. 1 शिवकाळात बारामती तालुक्यातील सूपे परगणातिल समावेश होता. सूपे परगणाचे प्रमुख संभाजी मोहिते यांची बहीण तुकाबाई या या शहाजीराजे यांची पत्नी. आजही सूपे गावात इतिहासाच्या खुणा सापडतात. शरद पवार यांची जन्मभूमी काटेवाडी हे गाव बारामती जवळ आहे.

<nowiki>==भूगोल==}}]] बारामती तालुका दुष्काळी प्रदेश आहे. येथे पडणाऱ्या पावसाचे प्रमाण अत्यल्प आहे. परंतु निरा डाव्या कालव्यामुळे बारामतीचा काही प्रदेश सिंचनाखाली आल्यामुळे तेथील शेतीचा पाण्याचा प्रश्न सुटला आहे. बारामती शहराला पिण्याचे पाणी याच कालव्यामधून शुद्ध करून दिले जाते. पावसाचे प्रमाण कमी असल्यामुळे येथील उन्हाळाही कडक असतो. हिवाळ्यामध्ये येथील वातावरण छान असते. क-हा नदीमुळे बारामती शहराचे दोन भाग पडतात. ही नदी उत्तरेकडून दक्षिणेकडे वाहत जाते. पुण्यापासून बारामती तालुका 110 कि. मि. अंतरावर आहे. सह्याद्रीच्या रांगापासून हा प्रदेश ६० मैल अंतरावर आहे. त्यामुळे 'क-हे पठार (अलिकडे "कडे पठार" हा शब्द प्रचलित आहे. ) या नावाने ओळखले जाणाऱ्या या प्रदेशात बारामती चा समावेश होतो.इतिहासाच्या अंगाने विचार करता या शहराला एक वेगळी सामाजिक, धार्मिक, राजकीय पंरपरा लाभली आहे.पेशव्याचे सावकार बाबुजी नाईक याच शहरात वास्तव करून होते. नायकांचे मूळ घराणे कोकणातील रत्नागिरी जिल्ह्यातील दापोली तालुक्यातील केळशी हे होय केशव जोशी हा त्यांच्या घराण्यातील मूळ पुरुष सदाशिव, कृष्ण व अंतोबा हे त्यांचे तीन मुलं सदाशिव व कृष्णाजी हे स्वकर्तृत्वाने पुढे आले. सदाशिव नाईक हा बारामतीचा मूळपुरुष त्यांचा मुलगा म्हणजेच बाबूजी नाईक होय. बाबुजींचा जन्म 23 मे सोळाशे 95 वडिलांच्या काळातच बाबुजींनी आपली कर्तबगारी सिद्ध केली पेशवे व नाईक घराण्याचे वैवाहिक संबंध जोडले. त्यात शाहूंचा वरदहस्त असल्यामुळे बाबूजी नाईकांचा उदय झाला. पहिल्या बाजारांना पेशवाईची वस्त्रे मिळावीत म्हणून बाबूजींनी विशेष प्रयत्न केले. बाबूजींनी कर्नाटक स्वारीत बाजीरावाला मोठी मदत केली. त्यांनी माळव्याची सुभेदारी उत्तम रीतीने सांभाळली. शाहू महाराजांचे सुटकेसाठी त्यांनी शाहुराजांना आर्थिक मदत देऊ केली. त्यामुळे पुढे शाहू महाराजांनी त्यांना पोतदारी आणि पिंपरी ही गाव वृत्ती करून दिली. पेशव्यांचे निजाम दरबारातील वकील या शहरात वास्त़व्याला होते.त्याचे नाव कृष्णराव गोविंदराव काळे असे होते. त्यांचा वाडा आजही या नावाची साक्ष देत उभा आहे.कवी मोरोपंत आणि श्रीधर स्वामी यांची कर्मभूमी ती हीच बारामती होय. याच बारामतीच्या परिसरात श्रीधर स्वामींनी काशिविश्वेश्वर मंदिराच्या नदीकाठच्या परिसरात" शिवलीला अमृत" या प्रसिद्ध धार्मिक ग्रंथाचे लेखन केले. तर कवी मोरोपंत पराडकर यांनी केकावली लिहिली. या दोघांनाही तत्कालीन सरदार आणि पेशव्यांचे सावकार बाबूजी नाईक व गोविंदराव कृष्णराव काळे यांचा राजाश्रय लाभला. बाबुजी नाईकांच्या वाड्याजवळ सिद्धेश्वर् मंदिर आहे. तेथे एका दगडात कोरलेला नंदी आहे. प्रत्यक्षात हे मंदिर यादव काळातील असून या मंदिराचा जीर्णोद्धार बाबूजी नाईक यांनी केला. मात्र त्यांना मूलबाळ नसल्यामुळे पुढे या वाड्याचा वारसा कृष्णराव गोविंदराव काळे या पेशव्यांच्या सरदारांकडे आला. पुढे त्यांनीच या मंदिराच्या व्यवस्थापनाचं काम पाहिले. एकूणच या शहराला धार्मिक, सामाजिक, राजकीय, शैक्षणिक व सांस्कृतिक परंपरा लाभलेली आहे.

ब

अर्थव्यवस्था

बारामती हा तालुका सह्याद्री पर्वत रांगेनंतरचा एक पर्जन्यछायेचा प्रदेश आहे. भाटघर-निरा डावा कालवा बांधूनसुद्धा बारामती तालुका १/३/ भागच ओलिताखाली येऊ शकला तर २/३ भाग कोरडा राहिला. कोरड भागातील शेतकरी दुष्काळ संकटामुळे दुःखीच राहिला.

बारामती परिसरातील शेती ही आधुनिक तंत्रज्ञानावर आधारलेली आहे. या परिसरात शेतकऱ्यांना ॲग्रिकल्चर डेव्हलपमेंट ट्रस्टकडून शेतकरि वर्गासाठि शेतीसंबंधी मार्गदर्शन केले जाते. शेतीबरोबरच पूरक अशा डेअरी व्यवसाय, पशुपालन,रेशिम, यासंबंधीची माहिती व मार्गदर्शन के व्हि के (कृषि विज्ञान केंद्र) देते.

निरा डावा कालवा :- इ.स.१९९० साली"रोजगार हमी "या योजनेच्या कामातून निरा डावा कालवा अस्तित्वात आला { संदर्भ-- दै. सकाळ (पुणे जिल्हा )लेख-विकासवाटा, २५फेब्रुवारी२००१। पा. १२ } भिमथडीच्या दक्षिण भागाच्या मध्यातून पूर्व-पश्चिम असा हा कालवा खणला गेला आहे. बारामतीच्या नैर्ऋत्य-उत्तर आणि वायव्य दिशेने हा कालवा वाहतो. या कालव्यामुळे परिसरातील शेतीसाठी मुबलक पाणी पुरवठ्याची सोय उपलब्ध झालेली आहे. या शहराच्या एकूणच स्थितीचा विचार करता आधुनिक शेती पद्धतीचा अवलंब करून शेतकरी फळबागायुक्त शेतीचा प्रयोग करत आहेत आधुनिक शेतीचे तंत्रज्ञान विकसित करून अधिक चांगल्या प्रकारच्या शेतीला उत्तेजन देण्यासाठी ॲग्रिकल्चरल डेव्हलपमेंट ट्रस्टच्या माध्यमातून आधुनिक तंत्रज्ञान शेतकऱ्यांपर्यंत पोचविले जाते. यातून शेतकऱ्यांना शेतीबरोबरच दुग्ध व्यवसाय पशुपालन यासंबंधीचे प्रशिक्षण देखील कृषि विज्ञान केंद्राच्या माध्यमातून दिले जाते. शेतीतील नव्या प्रयोगाला येथील शेतकरी सामोरे जात असतात.

बारामतीतून वाहणाऱ्या कऱ्हा व निरा या दोन नद्या पूर्ववाहिनी आहेत.त्या शेतकऱ्याला वरदान ठरलेल्या आहेत." मागील पन्नास-साठ वर्षात येथील पर्जन्यमानात विशेष काही फरक पडलेला नाही. येथे पर्जन्यवृष्टी २० इंचापर्यंतच असते " ( संदर्भ- दै. लोकमत -वर्धापन दिन विशेषांक , दि.१३संप्टेबर२०११)

निरा डाव्या कालव्याच्या सिंचनामुळे बारामती तालुक्यातील पूर्वेकडील भागाने शेती उत्पादनात लक्षणीय प्रगती केली आहे. येथे मुख्यत्वे ऊस, गहू, मका इत्यादीचे उत्पन्न घेतले जाते. काही ठिकाणी द्राक्ष, डाळिंब फळबागाही आहेत. येथे पारंपरिक आणि आधुनिक या दोन्हीही प्रकारची शेती केली जाते. येथे ऊस पिकाचे भरघोस उत्पादन होत असून उसापासून साखर तयार करणारे दोन सहकारी साखर कारखाने आहेत. श्री छत्रपती सहकारी साखर कारखाना हा भवानीनगर (इंदापूर) येथे असून बारामती आणि इंदापूर या दोन्ही तालुक्यातील उसाचे गाळप या कारखान्यात केले जाते. माळेगाव सहकारी साखर कारखाना हा माळेगाव येथे असून येथे साखरेबरोबर इथेनॉल निर्मितीही केली जाते. सोमेश्वर-सोमेश्वर सहकारी साखर कारखाना या साखर कारखान्यांमुळे सभासद शेतकऱ्यांची आर्थिक प्रगती झाली असून त्यांचे राहणीमान उंचावले आहे. हे साखर कारखाने येथील शेतकरिवर्गाचा अर्थव्यवस्थेचा कणा आहेत. त्याचबरोबर येथे भाजीपाला, फळे इत्यादी उत्पन्न घेतले जाते. येथील भाजीपाला पुणे, मुंबईच्या बाजारपेठेत पाठविला जातो. बारामतीचा पश्चिमेकडील भाग कमी पाऊसाच्या व सिंचनाच्या सोयी अभावी कोरडवाहू आहे. येथे फक्त पावसाळ्यात ज्वारीचे व बाजरीचे पीक घेतले जाते. या भागात महाराष्ट्र औद्योगिक विकास महामंडळाच्या माध्यमातून वाहन उद्योग, कापड उद्योग, चॉकलेट, डेअरी  प्रक्रिया उद्योग,सुतगिरनि,स्टिल पाइप आदींचे कारखाने उभारण्यात आले आहेत. बारामतीचे औद्योगिकीकरण झाल्यामुळे येथील बेरोजगार तरुणांना रोजगाराच्या संधी मिळाल्या आहेत.

बारामती येथे ब्रिटिश काळात म्हणजे १ जानेवारी १८६५ साली बारामती नगरपालिकेची स्थापना झाली. या नगरपालिकेच्या पहिल्या महिला सदस्या शारदाबाई गोविंदराव पवार या होत्या. आज या नगरपालिकेस १५० वर्षे उलटून गेली आहेत. इ.स. १८८१ मध्ये झालेल्या जनगणनेनुसार तत्कालीन बारामतीची लोकसंख्या पाच हजार दोनशे बाहत्तर इतकी होती. आज तो आकडा लाखाच्याही वर गेला आहे.

प्रवास

बारामती मध्ये दळणवळणाच्या सोयीसुविधा उपलब्ध आहेत. बारामती महाराष्ट्रातील इतर तालुके व जिल्हे यांना पक्क्या आणि रुंद रस्त्यांनी जोडलेली आहे. बारामती रेल्वेमार्गाने दौंड रेल्वे जंक्शनला जोडलेली आहे. दौंड रेल्वे जंक्शन उत्तर भारत व दक्षिण भारतातील मुख्य शहरांना रेल्वे मार्गाने जोडलेले आहे. बारामती ते दौंड रेल्वे मार्गाचे विद्युतीकरण पूर्ण झाले आहे. बारामतीमध्ये विमानतळ आहे. त्यामुळे बारामती देशातील मुख्य शहरांना हवाईमार्गाने जोडली जाऊ शकते. बारामती-पुणे प्रवास करण्यासाठी विना थांबा जलद बससेवा आहे. राज्यात प्रथम विना वाहक -विना थाबा बस बारामतिमधे चालु झालि .तिकिठांसाठी स्वतंत्र खिडकी आहे. या बसेस सकाळी सहा ते संध्याकाळी नऊ वाजेपर्यंत मिळतात.. बारामतीहून सातारा, कोल्हापूर, सांगली, पंढरपूर, मुंबई, तुळजापूर, धुळे, औरंगाबाद, जळगाव, रावेर ,रत्नागिरि, रायगड, आनि कर्नातटक राज्यातिल बेळगाव, धारवाड, लांब पल्ल्याच्या बसेस दररोज सोडल्या जातात, त्यामुळे पश्चिम महाराष्ट्रातील जवळ जवळ सगळी शहरे जोडली गेली आहेत. बारामती बस स्थानक हे महाराष्ट्र राज्यातील एक महत्त्वाचे आणि मोठे आगर म्हणून ओळखले जाते. वाढलेल्या बारामतीचा विचार करून दुसरे नवीन बस स्थानक एम आय डी सी भागात सुरू झाले आहे, आणि त्या ठिकाणावरूनही काही बस बाहेरगावी सोडल्या जातात.

      दळणवळनाच्या उत्तम सुविधामुळे बारामती अधिक गतीने विकसित झाले पुणे ते  बारामती दोन तासाचे अंतर आहे. रस्त्याचे जाळे रेल्वेचा विकसित झालेला मार्ग 

या मुळे बारामती- पुणे हे अंतर जवळचे वाटू लागले. एसटी चे विना -वाहक' विना -थांबा बारामती पुणे बारामती ही गाडी राज्यातील लोकप्रिय गाडी पैकि एक गाडी आहे 'आणि बारामती आणि

शिक्षण

बारामतीमध्ये तुळजाराम चतुरचंद महाविद्यालय, विद्यानगरी (विद्या प्रतिष्ठान) तसॆच माळॆगाव यॆथील अभियांत्रिकी महाविद्यालय आणि शारदाबाई पवार महिला महाविद्यालय ही चार महत्त्वाची महाविद्यालये आहेत. माळेगावला शासकीय औद्योगिक प्रशिक्षण संस्था (आय टी आय ) ही तांत्रिक कौशल्यशिक्षण देणारी संस्था आहे. विविध जिल्ह्यांतील तसेच परराज rd '्यातून विद्यार्थी येथे शिक्षण घ्यावयास येतात. शिक्षणाच्या बाबतीत व्यवस्थापन, अभियांत्रिकी, आरोग्य, संगणक आणि माहिती व तंत्रज्ञान, कायदा, मनुष्यबळ विकास, कृषी, शास्त्र, वित्तसहाय्य, ॲनिमेशन, कला, वाणिज्य, डिझायनिंग, पाकशास्त्र, मानव्यशास्त्र, मुक्‍त शिक्षण अभ्यासक्रम या विषयांच्या महाविद्यालयीन शिक्षणाच्या सुविधा सरकारी, खासगी, एनजीओ यांच्याद्वारे उपलब्ध आहेत.बारामती येथे २०१९ साली शासकीय मेडिकल महाविद्यालय सुरू झाले आहे. त्यामुळे बारामती येथे सर्व प्रकारच्या शिक्षणा ची सोय झाली आहे. बारामती शहरात तसेच मागास व आर्थिकदृष्टया मागास विद्यार्थी व विद्यार्थिनी यांच्यासाठी दोन स्वतंत्र सरकारी वसतिगृहे आहेत. त्या ठिकाणी या विद्यार्थ्यांचे जेवण-राहाणे फुकट असते. इतकेच काय पण त्यांना सर्व प्रकारची स्टेशनरी मोफत दिली जाते. शारदाबाई पवार महिला महाविद्यालयाच्या कमवा आणि शिका योजने अंतर्गत अनेक विद्यार्थिनींना मोफत शिक्षणाची व्यवस्था केली जाते.त्याचप्रमाणे त्यांच्या राहण्याची भोजनाची व्यवस्थाही केली जाते.होतकरू आणि गरजू व हुशार विद्यार्थिनींना या स्कीम च्या अंतर्गत शिक्षणाचा लाभ मिळतो. संस्था यासाठी आर्थिक खर्च करत असते.

क्रिडा ;-बारामति येथे बाबासाहेब आंबेडकर स्टेडियम असुन येथे क्रिकेटचे प्रशिक्षण लहान मुलां/मुलिं करिता दिले जाते.तसेच् टिसि महाविद्यालय बारामति , शारदा क्रिडा संकुल शारदानगर ,विद्यानगरि या ठिकाणि

क्रिडांगणे अद्यावत आहेत.

बारामतीतील सत्यशोधक चळवळीचा इतिहास : - पुणे जिल्ह्यातील विविध भागात सत्यशोधक विचारांचा प्रचार आणि प्रसार होत असतांना इंदापूर किंवा भीमथडी (बारामती) अलिप्त राहूच शकत नव्हते. सासवडला या समाजाचे काम जोरात होते. त्याची धग इंदापूर, बारामती परिसरात येणे अपरिहार्य होते.

"सन १९१२च्या आणि त्या नंतरच्या काळात बारामतीपेक्षा खेड्यांपाड्यांत सत्यशोधकांची हालचाल जास्त झाल्याचे आढळते. "(संदर्भ -वासाहतिक समाजातील सांस्कृतिक बंड- गेल ऑमव्हेट -अनुवादक - दिघे- पान . १३१ ) पाचव्या परिषदेचा रिपोर्ट सांगतो की " इंदापूर तालुक्यातील 'खरोची' सारख्या छोट्या गावात देखील सत्यशोधक समाजाचे कार्य चालू असल्याचे रेकाॅर्ड मिळते " {सत्यशोधक पाचव्या परिषदेचा रिपोर्ट १९१५}'

• सत्यशोधक समाजाच्या परिषदा:- सत्यशोधक समाजाची पहिली परिषद इ.स.१९११च्या एप्रिलमध्ये पूणे शहरातच भरविण्यात आली.मुंबई प्रांताचे१०जिल्हे मध्येप्रांत, मराठवाडा आणि बडोदा व कोल्हापूर संस्थानातील

प्रतिनिधी हजर होते. अनेक मान्यवरांची उद्बोधक भाषणे झाली.या परिषदेत करंजगावचे मोतिराम तुकाराम वानखेडे आपल्या भाषणात म्हणाले कि "कलियुग आलेले आहे . महार,मांग धार्मिक ग्रंथ वाचू लागले आहेत. आणि भटांचेेस्थान डळमळू लागले आहे. ( संदर्भ --"गेल ओमव्हेट " वासाहतिक समाजातील सांस्कृतिक बंड " अनुवाद.. डॉ. दिघे पान क्र १३२ )

    इ.स.१९१८पर्यंत दरवर्षी सत्यशोधक समाजाच्या परिषदा पार पडलेल्या दिसतात. त्याचे रिपोर्ट छापले जात असत. "इ.स.१९११ साली पूणे,१९९२साली नाशिक,१९१३साली ठाणे, १९१४ साली सासवड, १९१५साली बेळगाव जिल्ह्यत निपाणी, १९१६ साली जळगाव जिल्ह्यतील आडगाव, १९१७ साली अकोला, इत्यादी ठिकाणी सत्यशोधक परिषदा झल्या.( संदर्भ--

Critical Analysis of the Social Movements in Baramati Taluka __Minor Research project ,UGC 2015 _pp18)