खगोलशास्त्र

खगोलशास्त्र ( ग्रीक  : ἀστρονομία ) एक नैसर्गिक विज्ञान आहे ज्याने आकाशीय वस्तू आणि घटनांचाअभ्यास केला आहे . हे गणित , भौतिकशास्त्रआणि रसायनशास्त्र वापरून त्यांचे मूळ व उत्क्रांतीप्रयत्न करतात . आवडीच्या वस्तूंमध्ये ग्रह , चंद्र , तारे , निहारिका , आकाशगंगे आणि धूमकेतूंचा समावेश आहे . संबद्ध घटनेत सुपरनोवा स्फोट, गामा रे स्फोट , क्वासर ,ब्लेझर , पल्सर आणि कॉस्मिक मायक्रोवेव्ह पार्श्वभूमी विकिरण . सामान्यत: खगोलशास्त्र पृथ्वीच्या वातावरणाबाहेर उद्भवणाऱ्या प्रत्येक गोष्टीचा अभ्यास करतो . कॉसमोलॉजी ही खगोलशास्त्राची एक शाखा आहे,जी संपूर्ण विश्वाचा अभ्यास करते .

खगोलशास्त्र सर्वांत प्राचीन विज्ञानांपैकी एक आहे; रेकॉर्ड इतिहासाच्या सुरुवातीच्या सभ्यतांनी रात्रीच्या आकाशाचे पद्धतशीर निरीक्षण केले . यामध्ये बॅबिलोनी , ग्रीक , भारतीय , इजिप्शियन , न्युबियन्स , इराणी , चिनी , माया आणि अमेरिकेतील अनेक प्राचीन देशी लोकांचा समावेश आहे . पूर्वी, खगोलशास्त्रामध्ये ज्योतिषशास्त्र , खगोलीय नॅव्हिगेशन , वेधशाळा खगोलशास्त्र आणि कॅलेंडर तयार करण्याइतकी विविध विभागांचा समावेश होता . आजकाल व्यावसायिक खगोलशास्त्र हे बऱ्याचदा अस्ट्रोफिजिक्ससारखेच म्हणले जाते . व्यावसायिक खगोलशास्त्र निरीक्षणासंबंधी आणि सैद्धांतिक शाखांमध्ये विभागले गेले आहे . पर्यवेक्षण खगोलशास्त्र खगोलशास्त्रीय वस्तूंच्या निरीक्षणावरील डेटा मिळविण्यावर केंद्रित आहे; भौतिकशास्त्रातील मूलभूत तत्त्वे वापरून या माहितीचे विश्लेषण केले जाते. सैद्धांतिक खगोलशास्त्र खगोलशास्त्रीय वस्तू आणि घटनेचे वर्णन करण्यासाठी संगणक किंवा विश्लेषणात्मक मॉडेल्सच्या विकासाकडे केंद्रित आहे; या दोन्ही शाखा एकमेकांना पूरक आहेत. सैद्धांतिक खगोलशास्त्र निरीक्षणासंबंधी निकाल समजावून सांगण्याचा प्रयत्न करतो आणि निरीक्षणे सैद्धांतिक परिणामाची पुष्टी करण्यासाठी वापरली जातात.

खगोलशास्त्रामध्ये हौशी खगोलशास्त्रज्ञांची सक्रिय भूमिका असते, हे अशा काही विज्ञानांपैकी एक आहे ज्यामध्ये ही घटना आहे. क्षणिक घटनांच्या शोधासाठी आणि निरीक्षणासाठी हे विशेषतः खरे आहे . हौशी खगोलशास्त्रज्ञांनी नवीन धूमकेतू शोधण्यासारख्या अनेक महत्त्वपूर्ण शोधांमध्ये मदत केली. प्राचीन भारतीयांनी गणित आणि खगोल शास्त्र या विषयांचा सखोल अभ्यास केलेला होता. एक ते नऊ आणि शून्य या संख्यांचा वापर भारतीयांनी प्रथम केला. 1,10 अशा स्थानानुसार अंकांची किंमत बदलते हे प्राचीन भारतीयांना माहिती होते. आर्यभट्ट नावाच्या शास्त्रज्ञाने आर्यभटीय हा ग्रंथ प्रथम लिहिलेला होता.त्याने गणिती क्रियांची अनेक सूत्रे दिलेली आहेत. आर्यभट्ट खगोलशास्त्रज्ञ देखील होता. पृथ्वी सूर्याभोवती फिरते हे त्याने सांगितले. इसवी सनाच्या सहाव्या शतकात होऊन गेलेल्या वराहमिहिर यांनी 'पंच सिद्धांत टीका' नावाचा ग्रंथ लिहिला: त्यात भारतीय खगोल शास्त्रीय सिद्धांतांबरोबरच ग्रीक-रोमन इजिप्त या संस्कृतमधील खगोलशास्त्रीय सिद्धांतांचा विचारही त्याने केलेला दिसतो. इसवीसनाच्या सातव्या शतकात होऊन गेलेला ब्रह्मगुप्त या गणितज्ञाने लिहिलेल्या ग्रंथांचे अरबी भाषेत भाषांतर केले गेले. 'कनादाचे वैशेषिक दर्शन' हा ग्रंथ याच काळात लिहिला गेला. या ग्रंथात अणू-परमाणूंचा विचार प्रामुख्याने केलेला आहे. त्याच्या मते विश्व हे असंख्य वस्तूंनी भरलेले आहे. या वस्तू म्हणजे अणूंनी घेतलेली निरनिराळी स्वरूपे होत. ही स्वरूपे बदलतात पण अणू मात्र अक्षय राहतात.

व्युत्पत्तीशास्त्र

खगोलशास्त्र (पासून ग्रीक ἀστρονομία पासून ἄστρον Astron "स्टार" आणि -νομία, -nomia पासून νόμος nomos , "नियमशास्त्राच्या" किंवा "संस्कृती") याचा अर्थ असा "तारे कायदा" (किंवा भाषांतर अवलंबून "तारे संस्कृती") . खगोलशास्त्र ज्योतिषशास्त्रात गोंधळ होऊ नये , अशी विश्वास प्रणाली जी मानवाच्या कार्ये आकाशीय वस्तूंच्या स्थितीशी संबंधित आहे असा दावा करते. दोन फील्ड एक समान मूळ असूनही , ती आता पूर्णपणे वेगळी आहेत.

"खगोलशास्त्र" आणि "खगोलशास्त्र" या शब्दाचा वापर

सामान्यत: "खगोलशास्त्र" आणि "खगोलशास्त्रशास्त्र" या दोन्ही शब्द एकाच विषयाचा संदर्भ घेण्यासाठी वापरला जाऊ शकतो. कडक शब्दकोशाच्या परिभाषावर आधारित, "खगोलशास्त्र" "" पृथ्वीच्या वातावरणाबाहेरच्या वस्तूंचा आणि त्यांच्या भौतिक आणि रासायनिक गुणधर्मांचा अभ्यास "तर" अ‍ॅस्ट्रोफिजिक्स "संदर्भित करते खगोलशास्त्राची शाखा "वर्तन, भौतिक गुणधर्म आणि आकाशीय वस्तू आणि घटनेच्या गतीशील प्रक्रियेचा व्यवहार करते." काही प्रकरणांमध्ये, फ्रँक शू यांनी दि फिजिकल युनिव्हर्स या प्रास्ताविक पाठ्यपुस्तकाच्या परिचयात, "खगोलशास्त्र" या विषयाच्या गुणात्मक अभ्यासाचे वर्णन करण्यासाठी वापरले जाऊ शकते, तर "अ‍ॅस्ट्रोफिजिक्स" या विषयाची भौतिकशास्त्र देणाऱ्या आवृत्तीचे वर्णन करण्यासाठी वापरले जाते. तथापि, बहुतेक आधुनिक खगोलशास्त्रीय संशोधन भौतिकशास्त्राशी संबंधित विषयांशी संबंधित असल्यामुळे आधुनिक खगोलशास्त्र प्रत्यक्षात खगोलशास्त्रशास्त्र म्हणू शकते; अ‍ॅस्ट्रोमेट्रीसारखी काही फील्ड केवळ खगोलशास्त्र नसून खगोलशास्त्र आहेत. शास्त्रज्ञ या विषयावर संशोधन करीत असलेले विविध विभाग "खगोलशास्त्र" आणि "अ‍ॅस्ट्रोफिजिक्स" वापरू शकतात, हे विभाग ऐतिहासिकदृष्ट्या भौतिकशास्त्र विभागाशी संबंधित आहे की नाही यावर अवलंबून आहे,आणि बऱ्याच व्यावसायिक खगोलशास्त्रज्ञांना खगोलशास्त्र डिग्रीऐवजी भौतिकशास्त्र आहे; या क्षेत्रात अग्रगण्य वैज्ञानिक जर्नल्स काही शीर्षके समावेश खगोलीय जर्नल , Astrophysical जर्नल , आणि खगोलशास्त्र आणि खगोलभौतिकी .

खगोलशास्त्राचा इतिहास

पूराण काळीं खगोलशास्त्र फक्त निरीक्षण आणि उघड्या डोळ्यानी बगितलेल्या वस्तूंची भविष्यवाणी पूर्तींत मर्यादित होतें. निरीक्षण केलेल्या वस्तूंच्या माहितीचा उपयोग विविध ऋतूंच्या बाबतींत प्राप्त करण्यास होतो व एक वर्ष किती लांब असू शकितो याची माहिती पुरवितें. दूरबिणीच्या संशोधनाच्या पहिलें, विविध ताऱ्यांचा अध्यय करण्यासाठी केवळ काही उंच जागेवर त्या ताऱ्यांचें निरीक्षण करावें लागायचें. दूरबिणीच्या संशोधनानंतर सर्वांत पहिलें विविध ताऱ्यांची व ग्रहांची स्थिती या बाबतींत माहिती पुरवली गेली. या निरीक्षणाच्या आदरे विविध ग्रहांची गती, आणि सूर्य, चंद्र, व पृथ्वीच्या संदर्भित माहिती दिली गेली. पहिलें सर्व लोकांमध्ये असा अंधविश्वास होता कि पृथ्वी, चंद्र आणि सूर्यांच्या मध्यभागी स्थित आहे. परंतु विविध संशोधनांनांतर हें सिद्ध झालें कि सूर्य सर्वग्रहांच्या मध्यभागी स्थित आहे. एक विशेष रूपामध्ये महत्त्वपूर्ण प्रारंभ विकासाच्या वैज्ञानिक आणि गणितीय खगोलशास्त्र, जें बाबुल मध्ये प्रारंभ झालें, ते नंतर खगोलीय परंपरा अनेक अन्यसभ्यता मध्ये विकसित करण्यासाठी तदियों माहिती झालें कि चंद्रग्रहण एक दोहरा चक्र मध्ये परतिते एक सरोसच्या रूप मध्ये मानला जातो. ३ शताब्दी ई.पु., of सामोस ने पृथ्वीच्या आकाराची गणना केली, आणि सूर्य व चंद्राच्या मधील दूरी नापली.

वैज्ञानिक क्रांती पुनर्जागरणाच्या वेळीं, निकोलौस कोपेर्निकुस यानी सूर्यमालेच्या एक मॉडल कॅ प्रस्ताव मांडला, गालिलेओ आणि केप्लर यानी त्यांच्या कामामध्ये सुधारणा आणली. गालिलेओ दूरबिणीचा उपयोग करून केलेल्या निरीक्षणामध्ये सुधारणा केली.

रेडियो खगोलशास्त्र रेडियो खगोलशास्त्र विविध किरणोत्सर्गाच्या अध्यय करितो. त्यांची तरंगलांबी एक मिलिमीटरच्या आस-पास असिते. रेडियोच्या विविध तरंग आपण विवध फ़ोटो नाहीं मानलें तरी चालितें, ज्या कारणानें आपण त्याचें कोणांकाची लांबी मापायला सोपा होतें.

इन्फ्रारेड खगोलशास्त्र अवरक्त खगोलशास्त्र विविध प्रकाराच्या प्रार्न्न स्म्भातीत माहिती देतें. बहुतेक वेळा ही किर्नानला वातावरण शोषून घेतें, ज्या कारणामुळीं त्याचे उत्सर्जन होतात. अवरक्त पंक्ती, विविध प्रकाराच्या वस्तू जे खूप थंड असितात ते दृश्य पंक्तीय प्रदेश करू नाहीं शकीत. यांचा उपयोग आंतरिक्षा रसायनशास्त्राचा अभ्यास करण्यास साह्य करितो.

ऑप्टिकल खगोलशास्त्र ऑप्टिकल खगोलशास्त्र हें एक खगोलशास्त्राची प्राचीन शक आहे. जुन्या काळी ग्रहांचे प्रतिमा हाताने काढली ज्याची,२० शतकानंतर विविध प्रकारच्या च्हायाचीत्न सामग्री संशोधन झाल्या मुले त्याचा वापर वाढला . ज्ण्बूलातीत खागोलश्स्त्र ज्ण्बूलातीत खागोलश्स्त्र बहुतेक वेळा ज्ण्बूलातीत तरंगलांबीच्या निरीक्षणासाठी उपयोग होतो. त्याची तरंगलांबी १० ते ३२० nmच्या आस-पास असितें. पृथ्वीच्या वातावरण बहुतेक वेळा हे किरणे शोषून घेते. वरील सर्व खगोलशास्त्राचे विविध प्रकारे आहेत.

सूर्यमाला सूर्यमाला ही सूर्याच्या गुरुत्वाकर्षणामुळीं त्याच्याभोवतीं फिरणाऱ्या खगोलीय वस्तूनी बनलेली आहे. सूर्यमालेत आठ मुख्य ग्रह, त्यांचे १६५ ज्ञात नैसर्गिक उपग्रह, बटु ग्रह (प्लूटोसकट), तसेच असांख्य छोट्या वस्तू यांचा समावेश होतो. छोट्या वस्तूंमध्ये उल्का, धूमकेतू, कायपरचा पट्टा, लघुग्रहांचा पट्टा तसेच ऊर्टचा मेघ यांचा समावेश होतो.

सूर्यापासूनच्या अंतराप्रमाणे ग्रह असे आहेत - बुध, शुक्र, पृथ्वी, मंगळ, गुरू, शनी, युरेनस व नेपटून. आठ पैकीं सहा ग्रहांच्या भोवतीं नैसर्गिक उपग्रह आहेत.

वर्गीकरण सुर्याभोवतीं फिरणाऱ्या खगोलीय वस्तूंचे तीन मुख्य वर्गांत वर्गीकरण केलें जातें ग्रह, लघुग्रह व सूर्यमालेतील छोट्या वस्तू.

रचना सूर्यमालेतील प्रमुख वस्तू म्हणिजे सूर्य होय. सूर्याचें वस्तुमान सूर्यमालेतील एकंदर ज्ञात वस्तुमानाच्या सुमारे ९९.८६% इत्कें आहे. इत्क्या प्रचंड वस्तूमानामुळींच सूर्याची गुरुत्वाकर्षण शक्ती इतर वस्तूना त्याच्या भोवतीं फिरावण्यास लावतें.[४] उरलेल्या वस्तुमानाच्या ९०% पेक्षा अधिक वस्तुमान हें गुरू व शनी या ग्रहांमध्ये आहे. सूर्याभोवतीं फिरणाऱ्या जवळजवळ सगळ्या मोठ्या वस्तू या एकाच पातळींत सूर्याभोवतीं फिरितात. ग्रहांची फिरण्याची पातळी ही पृथ्वीच्या फिरण्याच्या पातळीच्या अगदी जवळ आहे तर धूमकेतू व क्यूपरचा पट्टा यांची फिरण्याची पातळी ही पृथ्वीच्या फिरण्याच्या पातळीशीं काही अंशांचे कोन करितात.

चित्रकाराच्या नजरेतून सूर्यमाला सूर्यमालेची निर्मिती ही तेजोमेघ सिद्धान्ताप्रमाणे झाली असल्याचे खगोलशास्त्रज्ञ मानितात. या सिद्धान्ताप्रमाणे ही निर्मिती एका मोठ्या रेणूंच्या ढगाच्या कोसळण्यामुळीं सुमारे ४.६ अब्ज वर्षांपूर्वीं झाली. हा रेणूंचा ढग कित्येक प्रकाशवर्ष अंतरावर पसरला होता व त्यापासून अनेक ताऱ्यांची निर्मिती झाली.