पाषाण तलाव हे पाषाण उपनगराजवळील एक कृत्रिम तलाव आहे, सुमारे १३० एकरांचे गोड्या पाण्याचे सरोवर आहे.[१] शेजारच्या पाण्याची गरज भागवण्यासाठी हा तलाव ब्रिटिश काळात बांधण्यात आला होता. सरोवराचा मुख्य प्रवेश म्हणजे रामनदी नदी, ज्याचे नियंत्रण तलावाच्या उत्तरेला असलेल्या बॅरेजद्वारे केले जाते. ही नदी बावधन येथून उगम पावते आणि पाषाण, सुतारवाडी, बाणेर मार्गे सोमेश्वरवाडीकडे वाहते आधी मुळा नदीला मिळते. [२] पाषाण सरोवराचे एकूण पाणलोट क्षेत्र ४० चौरस किमी (१५ चौ. मैल), आणि जुन्या पाषाण गावासाठी आणि राज्यपालांच्या निवासस्थानासाठी पाण्याचा स्त्रोत म्हणून काम करते. तलावाभोवती अलीकडच्या काळात झालेल्या नागरीकरणामुळे पाण्याची गुणवत्ता घसरली आहे.
पाषाण तलाव
पुनर्स्थापन उपक्रमांमध्ये सरोवराचे गाळ काढणे, कृत्रिम बेट तयार करणे, सरोवराचा आकार बदलणे, किनाऱ्यावर भिंती बांधणे आणि परकीय मासे सोडणे यांचा समावेश होता. या कृतींमुळे सरोवराचे नैसर्गिक स्वरूप मोठ्या प्रमाणावर बदलले आणि त्यातील सूक्ष्म अधिवास (मातीचे सपाट क्षेत्र, उथळ लिटरल भाग, नैसर्गिक लिटरल वनस्पती वगैरे) कमी झाले. परिणामी, या बदलांचा मोठा परिणाम जलाशयातील सजीव समुदायावर, ज्यामध्ये झूप्लँक्टन, जलवनस्पती आणि पक्ष्यांचा समावेश आहे.
पाषाण तलाव हे निसर्गप्रेमी आणि पक्षी निरीक्षकांसाठी एक आदर्श ठिकाण आहे. हे मॉर्निंग वॉक आणि कॅज्युअल पिकनिकसाठी एक निसर्गरम्य वातावरण देते. पाषाण तलाव अनेक शहरी तलावांप्रमाणेच, प्रदूषणाशी संबंधित आव्हानांना तोंड द्यावे लागते.
पाषाण तलाव हा मानवनिर्मित तलाव आहे, जो पाषाण आणि सुतारवाडी उपनगरातील पाण्याची गरज भागवण्यासाठी बांधला गेला आहे. हा तलाव एकेकाळी पिण्याच्या पाण्याचा स्त्रोत होता, परंतु अलीकडच्या काळात झालेल्या नागरीकरणामुळे आणि तलावातील गाळामुळे पाण्याचा ऱ्हास होऊन ते पिण्यास अयोग्य झाले आहे. जुन्या पाषाण गावाला, पिकांसाठी आणि जवळच्या गव्हर्नर हाऊससाठी हा तलाव पाण्याचा स्रोत होता. [३] तलाव आणि त्याच्या आजूबाजूचा परिसर स्थलांतरित पक्ष्यांना आकर्षित करतो आणि पक्षी निरीक्षकांसाठी हे लोकप्रिय ठिकाण आहे. पुणे महानगरपालिकेने (PMC) तलावाशेजारी नेचर ट्रेल नावाचा ३०० मीटरचा पदपथ बांधला आहे. हे पाषाण सरोवराच्या पश्चिम किनाऱ्यावर बांधले आहे. तसेच पीएमसीने तलावाचे संरक्षण करण्यासाठी आणि पक्ष्यांना आकर्षित करण्यासाठी तलावाशेजारी बांबूचे मळे आणि भिंत बांधली आहे. [४]
जैवविविधता - पाषाण तलाव विविध प्रकारच्या वनस्पती व प्राण्यांचे अधिवास आहे. पेंटेड स्टॉर्क, बगळे आणि कॉर्मोरंट्ससारख्या निवासी व स्थलांतरित पक्ष्यांसाठी हा एक महत्त्वाचा अधिवास आहे. तलावाभोवतीची वनस्पती स्थानिक वन्यजीवांचे संरक्षण करते आणि पर्यावरणीय दृष्टीने महत्त्वाची भूमिका बजावते.
भूजल पुनर्भरण- तलाव भूजल पातळी वाढवण्याचे महत्त्वाचे काम करतो. तो नैसर्गिक जलाशय म्हणून काम करत असून जवळच्या शेती व राहत्या भागांना लाभ मिळतो.
शहरी हिरवळ क्षेत्र- तलाव व त्याच्या सभोवतालचा परिसर शहरी लोकसंख्येला शांततापूर्ण वातावरण पुरवतो, जिथे लोक विश्रांती, मॉर्निंग वॉक आणि निसर्गाचा आनंद घेऊ शकतात.
जवळच्या राहत्या भागातून येणारे असंसोधित सांडपाणी तलावात मिसळल्यामुळे युट्रोफिकेशन (अति पोषणता) होत आहे. पोषणद्रव्यांची जास्ती ऑक्सिजनच्या पातळीवर परिणाम करते व जलजीवांसाठी धोका निर्माण करते. प्लास्टिकसह इतर कचरा तलावात टाकला जातो, ज्यामुळे त्याचा सौंदर्य व पर्यावरणीय दर्जा घसरतो.
शहरीकरणामुळे तलावाभोवती बेकायदेशीर बांधकाम वाढले आहे, ज्यामुळे त्याचे क्षेत्रफळ कमी होत आहे व त्याचा नैसर्गिक परिसंस्था नष्ट होत आहे. पाषाण तलावाच्या पाण्याची गुणवत्ता अलीकडच्या काळात खालावली आहे, ज्यामुळे ते पिण्यास व शेतीसाठी अयोग्य बनले आहे. पाण्यातील जड धातू व प्रदूषकांमुळे जलजीवांसाठी धोका निर्माण होतो. मानवी हस्तक्षेपामुळे, जसे की बांधकाम व प्रदूषण, अधिवास नष्ट होत असल्यामुळे जैवविविधता कमी झाली आहे. स्थलांतरित पक्ष्यांची संख्या लक्षणीयरीत्या घटली आहे. वरच्या प्रवाहातून सतत गाळ येत असल्यामुळे तलावाची पाणी साठवण क्षमता कमी होत आहे. गाळामुळे तलावातील जलजीवांचे अधिवासही बिघडत आहेत. अनियमित पावसाचे प्रमाण व तापमानवाढ यामुळे पाण्याचे बाष्पीभवन वाढले असून तलावाचे क्षेत्र अधिक घटत आहे.
अलीकडे, जवळच्या टेकड्यांवरील जंगलतोडीमुळे मोठ्या प्रमाणात गाळ तयार झाला आहे परिणामी तलावाची खोली कमी झाली आहे. [५]इपोमिया तण हे सरोवराच्या क्षीणतेचे प्रमुख कारण म्हणून उद्धृत केले जाते कारण ते इतर वनस्पतींच्या वाढीस प्रतिबंध करते. तसेच परिसरातील ट्रक धुतल्याने सांडपाण्यात तेल आणि पेट्रोल मिसळून प्रदूषण होते. PMC चा अंदाज आहे की १,५०० (US$३३.३) च्या सध्याच्या दरडोई खर्चाच्या तुलनेत २५० (US$५.५५) दरडोई खर्चाने ४०,००० लोकांना पिण्याचे पाणी पुरवले जाऊ शकते. [६]
सांडपाण्याचे पाणी आणि पाण्यात मिसळणारे इतर सांडपाणी यांचे प्रमाण वाढत राहिल्याने पाण्याची गुणवत्ता झपाट्याने खालावत गेली. पीएमसीने फिल्टरेशन प्लांट सुधारण्यासाठी काम केले परंतु पाण्याची गुणवत्ता खराब राहिली. [७] १९९८ मध्ये पुणे महापालिकेने तलावातून पिण्याचे पाणी देणे बंद केले. मात्र, आता पुन्हा पिण्यायोग्य पाणी देण्यासाठी तलावाचा अभ्यास केला जात आहे. [८] २००४ – २००५ या आर्थिक वर्षात PMC ने पाषाण आणि कात्रज तलाव गाळमुक्त करण्यासाठी १० दशलक्ष खर्च केले. पाषाण शुद्धीकरण संयंत्र पुन्हा सक्रिय करणे देखील PMC विचाराधीन आहे. [९]
स्थानिक संस्था, एनजीओ, व पर्यावरणीय गटांनी तलावातील कचरा काढून टाकण्यासाठी स्वच्छता अभियान राबवली आहेत. पुणे महानगरपालिकेने (PMC) तलावाचे गाळ काढणे व पुनर्बांधणी यासाठी काही प्रकल्प सुरू केले आहेत. असंसोधित सांडपाणी तलावात जाण्यापासून रोखण्यासाठी सांडपाणी प्रक्रिया केंद्र उभारण्याची योजना आहे. तलावाभोवती पक्ष्यांसाठी अनुकूल अधिवास निर्माण करण्यासाठी स्थानिक झाडे लावणे व पक्षी निरीक्षण पॉइंट उभारण्याचे प्रयत्न केले जात आहेत.
स्थानिक रहिवाशांना व शाळांना पर्यावरणीय जागरूकता मोहिमांमध्ये सहभागी करून घेतले जात आहे. संवर्धन प्रयत्न व शाश्वत विकास यांचा समतोल राखण्यासाठी पर्यावरणीय पर्यटनाची योजना आखली जात आहे.
तलावात जाणारे सर्व सांडपाणी प्रक्रिया करूनच सोडावे.
कचरा फेकल्यास दंड आकारावा.
परिसंस्थेचे पुनर्बांधणी
जैवविविधतेचे रक्षण करण्यासाठी तलावाभोवती नैसर्गिक वनस्पती पुन्हा उभी करावी.
अल्गीचा वाढता प्रादुर्भाव रोखण्यासाठी योग्य प्रकारचे माशांचे संवर्धन करावे.
नियमित पाणी परीक्षण तलावाच्या पाण्याची गुणवत्ता तपासण्यासाठी नियमित चाचण्या घ्याव्यात.
सामुदायिक सहभाग स्थानिक लोकांना संवर्धन प्रकल्पांमध्ये सामील करून दीर्घकालीन शाश्वतता सुनिश्चित करावी.
गाळ व्यवस्थापन तलावाच्या गाळाचा वेळोवेळी निचरा करावा, ज्यामुळे त्याची साठवण क्षमता सुधारेल.
जागरूकता वाढवणे कार्यशाळा व तलाव महोत्सवांच्या माध्यमातून पर्यावरण शिक्षणाचा प्रचार करावा.
पाषाण तलाव हा पुण्याचा पर्यावरणीय व सांस्कृतिक वारसा आहे. परंतु, अनियंत्रित शहरीकरण व प्रदूषणामुळे तो धोक्यात आला आहे. शासकीय संस्था, एनजीओ आणि स्थानिक नागरिक यांचा संयुक्त दृष्टिकोन आवश्यक आहे. शाश्वत उपाययोजनांद्वारे पाषाण तलावाचा टिकाव राखून तो भावी पिढ्यांसाठी जिवंत व उत्साही परिसंस्था म्हणून जपता येईल.
१,५०० (US$३३.३) च्या सध्याच्या दरडोई खर्चाच्या तुलनेत