नागर शैली
नागर शैली किंवा नगर शैली ही उत्तर भारतीय हिंदू मंदिराच्या वास्तुकलेच्या तीन शैलींपैकी एक आहे.
या शैलीचा प्रसार हिमालयापासून विंध्य पर्वतरांगांपर्यंत दिसून येतो. वास्तुशास्त्रानुसार, नागर शैलीतील मंदिरांचे बांधकाम पायापासून ते काळसाच्या टोकापर्यंत चौकोनी असते. पूर्ण बांधकाम झालेल्या नागर मंदिरात गर्भगृह, त्याच्या समोर अनुक्रमे सभामंडप आणि अर्धमंडप आढळतात. एकाच अक्षावर एकमेकांना जोडलेले हे भाग बांधले जातात.
शैलीचे भाग
[संपादन]नागर या शब्दाची उत्पत्ती नगर या शब्दातून झाली आहे. शहरात सर्वप्रथम मंदिर बांधण्यात आल्याने त्यांना नगर असे नाव देण्यात आले. शिल्पशास्त्रानुसार नागर शैलीतील मंदिरांचे आठ मुख्य भाग आहेत [१] -
- (1) पाया ज्यावर संपूर्ण इमारत बांधली गेली आहे.
- (२) मसुरक - पाया आणि भिंती यांच्यामधला भाग
- (३) जंघा - भिंती (विशेषतः गर्भगृहाच्या भिंती)
- (4) कपोट - कॉर्निस
- (५) शिखर - मंदिराचा वरचा भाग किंवा गर्भगृहाचा वरचा भाग
- (6) ग्रीवा - शिखराचा वरचा भाग
- (७) गोलाकार अमलाका - स्पायरच्या वरच्या बाजूला फुलदाणीचा खालचा भाग
- (8) कळस - शिखराचा वरचा भाग
नागरा शैलीची परंपरा उत्तर भारतातील नर्मदा नदीच्या उत्तरेकडील प्रदेशापर्यंत विस्तारलेली दिसून येते. नागर शैलीतील मंदिरांमध्ये आराखडा आणि उंचीचे ठराविक मापदंड ठरवण्यात आलेले आहेत. ही कला सातव्या शतकानंतर उत्तर भारतात विकसित झाली, म्हणजेच परमार शासकांनी या भागात नागरा शैलीची मंदिरे बांधली, स्थापत्यशास्त्राच्या क्षेत्रात नागरा शैलीला प्राधान्य दिले.
या शैलीची मंदिरे प्रामुख्याने मध्य भारतात आढळतात जसे -
- कंदरिया महादेव मंदिर ( खजुराहो )
- लिंगराज मंदिर - भुवनेश्वर (ओरिसा)
- जगन्नाथ मंदिर - पुरी (ओरिसा)
- कोणार्क सूर्य मंदिर - कोणार्क (ओरिसा)
- मुक्तेश्वर मंदिर - (ओरिसा)
- खजुराहो मंदिरे - मध्य प्रदेश
- दिलवाडा मंदिरे - माउंट अबू (राजस्थान)
- सोमनाथ मंदिर - सोमनाथ ( गुजरात )
संदर्भ
[संपादन]- ^ "मंदिरों का सामान्य इतिहास व विवरण". देवस्थान विभाग देवस्थान राजस्थान. २६ एप्रिल २०१८.
हे सुद्धा पहा
[संपादन]- हिंदू मंदिर वास्तुकला
- द्रविड शैली : दक्षिण भारतीय मंदिर वास्तुकला
- वेसर शैली : मिश्रित भारतीय शैली