शिवाजी महाराज चा उगम बघा

{{माहितीचौकट राज्याधिकारी 
| नाव = छत्रपती शिवाजी महाराज 
| पदवी = [[छत्रपती]]
| चित्र = Chatrapati Shivaji Maharaj.jpg
| चित्र_शीर्षक = छत्रपती शिवाजी महाराज 
| राजध्वज_चित्र = Flag_of_the_Maratha_Empire.svg
| राजध्वज_चित्र_शीर्षक = मराठा साम्राज्य
| राजचिन्ह_चित्र = 
| राजचिन्ह_चित्र_शीर्षक = 
| राज्य_काळ = [[६ जून]] [[इ.स. १६७४|१६७४]] - [[३ एप्रिल]] [[इ.स. १६८०|१६८०]]
| राज्यारोहण = छत्रपती पदाभिषेक 
| राज्याभिषेक = [[६ जून]] [[इ.स. १६७४|१६७४]]
| राज्यव्याप्ती = [[पश्चिम महाराष्ट्र]], [[कोकण]],<br /> [[सह्याद्री|सह्याद्री डोंगररांगांपासून]] [[नागपूर|नागपूरपर्यंत]] <br />आणि<br /> [[उत्तर महाराष्ट्र]], [[खानदेश|खानदेशापासून]] <br />[[भारत|दक्षिण भारतात]] [[तंजावर]]पर्यंत
| राजधानी = [[रायगड]] 
| पूर्ण_नाव = शिवाजीराजे शहाजीराजे भोसले
| जन्म_दिनांक = [[१९ फेब्रुवारी]] [[इ.स. १६३०|१६३०]]
| जन्म_स्थान = [[शिवनेरी|शिवनेरी किल्ला]], [[महाराष्ट्र]]
| मृत्यू_दिनांक = [[३ एप्रिल]] [[इ.स. १६८०|१६८०]]
| मृत्यू_स्थान = [[रायगड|रायगड किल्ला]], [[महाराष्ट्र]]
| पूर्वाधिकारी = 
| राजपद_वारस = [[मोरोपंत पिंगळे]]
| राजपद_वारस_प्रकार = पेशवे
| उत्तराधिकारी = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]]
| वडील = [[शहाजीराजे भोसले]]
| आई = [[जिजाबाई]]
| पत्नी = [[सईबाई]], <br>[[सोयराबाई]], <br>[[पुतळाबाई]], <br>[[काशीबाई भोसले|काशीबाई]], <br>[[सकवारबाई]], <br>[[लक्ष्मीबाई भोसले|लक्ष्मीबाई]], <br>[[सगुणाबाई भोसले|सगुणाबाई]], <br>[[गुणवंतीबाई भोसले|गुणवंतीबाई]]
| संतती = [[छत्रपती संभाजीराजे भोसले]],</br> [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]],</br> [[सखूबाई निंबाळकर|सखूबाई]],</br> [[राणुबाई जाधव|राणूबाई]],</br> [[अंबिकाबाई महाडिक|अंबिकाबाई]],</br> [[राजकुवरबाई शिर्के|राजकुवरबाई]],</br> [[दीपाबाई]],</br> [[कमळाबाई पालकर|कमळाबाई]]
| राजवंश = [[भोसले]]
| राजगीत = 
| राजब्रीदवाक्य = 'प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते।'
| राजचलन = [[होन]], [[शिवराई]], ([[सुवर्ण होन]], [[रुप्य होन]])
</br>
|}}
'''शिवाजी शहाजी भोसले''' ([[१९ फेब्रुवारी]], [[इ.स. १६३०|१६३०]] - [[३ एप्रिल]] [[इ.स. १६८०|१६८०]]), '''छत्रपती शिवाजी महाराज''' म्हणून प्रसिद्ध, हे एक भारतीय राजे आणि [[मराठा साम्राज्य]]ाचे संस्थापक होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=w81YDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Shree Chhatrapati Shivajee Maharaj: श्री छत्रपती शिवाजी महाराज|last=Saran|first=Renu|date=2018-04-28|publisher=Diamond Pocket Books Pvt Ltd|isbn=978-93-5278-971-9|language=mr}}</ref> [[विजापूर]]च्या ढासळत्या [[आदिलशाही]]मधून शिवरायांनी स्वतःचे स्वतंत्र राज्य निर्माण करून मराठा साम्राज्याची स्थापना केली. इ.स. १६७४ मध्ये [[रायगड]] किल्ल्यावर औपचारिकपणे [[छत्रपती]] म्हणून त्यांचा [[राज्याभिषेक]] करण्यात आला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=XpzDDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=shivaji+rajyabhishek&hl=en|title=Lord of Royal Umbrella - Shivaji Trilogy Book II|last=Pradhan|first=Gautam|date=2019-12-13|publisher=One Point Six Technology Pvt Ltd|isbn=978-93-88942-77-5|language=en}}</ref> 

आपल्या कारकीर्दीत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य]], [[गोवळकोंडा|गोवळकोंड्याची]] [[कुतुबशाही]], [[विजापूर]]ची [[आदिलशाही]] आणि युरोपियन वसाहतवादी शक्तींशी युती व शत्रुत्व दोन्ही केले. शिस्तबद्ध लष्कर व सुसंघटित प्रशासकीय यंत्रणेच्या बळावर छत्रपती शिवाजी महाराजांनी एक सामर्थ्यशाली आणि प्रागतिक राज्य उभे केले. किनारी आणि अंतर्गत प्रदेशातील [[किल्ला|किल्ल्यांची]] डागडुजी करण्यासोबतच त्यांनी अनेक नवे किल्लेही उभारले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HgEoEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT116&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=Hindu-Padpadshahi (Prabhat Prakashan)|last=Savarkar|first=Vinayak Damodar|date=2021-01-19|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-89982-12-1|language=hi}}</ref> शिवरायांनी शिस्तबद्ध प्रशासकीय संघटनांसह सक्षम आणि प्रगतीशील नागरी शासन स्थापन केले. त्यांनी प्राचीन [[हिंदू]] राजकीय परंपरा, न्यायालयीन अधिवेशने पुनरुज्जीवित केली.

प्रदेशातील भूभागाची इत्यंभूत माहिती, आश्चर्यजनक वेगवान हालचाली आणि [[गनिमी कावा|गनिमी काव्याचे]] तंत्र यांच्या सहाय्याने त्यांनी थोडक्या फौजेच्या सहाय्याने बलाढ्य अशा [[मुघल]] व [[आदिलशाही]] फौजांचा यशस्वीपणे सामना  केला. राज्यकारभारात तत्कालीन रूढ असलेल्या [[पारशी]] भाषेऐवजी [[मराठी]] आणि [[संस्कृत]] भाषेचा वापर करण्यास त्यांनी प्रोत्साहन दिले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref> [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यात]] राष्ट्रवादी नेत्यांनी शिवाजी महाराजांच्या पराक्रमी कथांचा वापर लोकांना एकत्रित आणण्यासाठी आणि त्यांचे मनोबल वाढवण्यासाठी करून घेतला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=De_ftH3bm-MC&pg=PA1&redir_esc=y|title=Tilak and Gokhale: Revolution and Reform in the Making of Modern India|last=Wolpert|first=Stanley A.|date=1962|publisher=University of California Press|language=en}}</ref>
[[चित्र:Shivaji_British_Museum.jpg|इवलेसे|छत्रपती शिवाजी महाराजांचे हे चित्र [[लंडन]]च्या [[ब्रिटिश संग्रहालय|ब्रिटिश संग्रहालयातील]] आहे. ता. १६८०-१६८७]]
शिवाजी महाराजांचा वारसा निरीक्षक आणि काळानुसार बदलत होता. परंतु त्यांच्या मृत्यूनंतर सुमारे दोन शतकांनंतर, [[भारताचा स्वातंत्र्यलढा|भारतीय स्वातंत्र्य चळवळी]]च्या उदयाबरोबर त्यांचे अधिक महत्त्व वाढण्यास सुरुवात झाली कारण अनेक भारतीय स्वातंत्र्यसैनिकांनी त्यांना आद्य-राष्ट्रवादी आणि [[हिंदू|हिंदूं]]चे नायक मानले. [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्राच्या]] सामाजिक आणि राजकीय इतिहासामध्ये शिवाजी महाराजांचा मोठा प्रभाव आहे. शिवाजी महाराज हे [[मराठी लोक|मराठी लोकांच्या]] अस्मितेचा एक अविभाज्य भाग आहेत.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/renaissance-state-the-unwritten-story-of-the-making-of-maharashtra/oclc/1245346175|title=RENAISSANCE STATE: the unwritten story of the making of maharashtra.|last=KUBER|first=GIRISH|date=2021|publisher=HARPERCOLLINS INDIA|isbn=978-93-90327-39-3|location=S.l.|pages=६९-७८|language=English|oclc=1245346175}}</ref> शिवाजी महाराजांचा जन्मदिवस हा [[शिवजयंती]] म्हणून साजरा होतो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.jagranjosh.com/general-knowledge/chhatrapati-shivaji-maharaj-jayanti-1645183673-1|title=Shivaji Jayanti 2022: History, Significance, Celebrations, Wishes and More on Chhatrapati Shivaji Maharaj Jayanti 2022|date=2022-02-18|website=Jagranjosh.com|access-date=2022-02-19}}</ref>

== प्रारंभिक जीवन  ==
[[चित्र:MainEntranceGate.jpg|इवलेसे|[[शिवनेरी किल्ला]]: शिवाजी महाराजांचे जन्मस्थान]]
[[पुणे]] जिल्ह्यातील [[जुन्नर]] शहरानजीक वसलेल्या [[शिवनेरी]] या डोंगरी किल्ल्यावर १९ फेब्रुवारी इ.स. १६३० मध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांचा जन्म झाला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=I_P7THO8KJwC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA111&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A5%87%E0%A4%B0%E0%A5%80&hl=en|title=Bharat Ki Garimammaye Nariyan|publisher=Atmaram & Sons|language=hi}}</ref> इतिहासाच्या अभ्यासकांमध्ये छत्रपती शिवाजी महाराजांची नेमकी जन्मतारीख हा मतभेदांचा मुद्दा आहे.  महाराष्ट्र राज्य शासनाने फाल्गुन वद्य तृतीया शके १५५१ (शुक्रवार, १९ फेब्रुवारी १६३०) ही शिवरायांची जन्मतारीख २००१ साली स्वीकारली.<ref>टाइम्स ऑफ इंडिया [http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121025232425/http://articles.timesofindia.indiatimes.com/2003-02-04/pune/27278977_1_shiv-jayanti-shiv-sena-mandals|date=2012-10-25}} (इंग्लिश मजकूर)</ref> इतर संभाव्य तारखांमध्ये ६ एप्रिल १६२७ (वैशाख शुद्ध तृतीया) ही एक जन्मतारीख मानली जात होती.<ref>पहा [http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf Mohan Apte, Porag Mahajani, M. N. Vahia. Possible errors in historical dates: Error in correction from Julian to Gregorian Calendars.]</ref> [[महाराष्ट्र शासन|महाराष्ट्र शासनाने]] शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या ( [[शिव जयंती|शिवाजी जयंती]] ) स्मरणार्थ १९ फेब्रुवारी हा दिवस सुट्टी म्हणून सूचीबद्ध केला आहे. {{Efn|Based on multiple committees of historians and experts, the Government of Maharashtra accepts 19 February 1630 as his birthdate. This [[Julian calendar]] date of that period (1 March 1630 of today's [[Gregorian calendar]]) corresponds<ref>{{cite journal|first1=Mohan |last1=Apte |first2=Parag |last2=Mahajani |first3=M. N. |last3=Vahia|title=Possible errors in historical dates|journal=Current Science|volume=84|issue=1|pages=21|date =January 2003|url=http://www.tifr.res.in/~vahia/shivaji.pdf}}</ref> to the [[Hindu calendar]] birth date from contemporary records.<ref>{{cite book|first=A. R. |last=Kulkarni|title=Jedhe Shakavali Kareena|url=https://catalog.hathitrust.org/Record/003539370|date=2007|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-89959-35-7|page=7}}</ref><ref>{{cite book|author=Kavindra Parmanand Nevaskar|title=Shri Shivbharat|url=https://archive.org/details/ShriShivbharat|date=1927|publisher=Sadashiv Mahadev Divekar|pages=[https://archive.org/details/ShriShivbharat/page/n140 51]}}</ref><ref name="ApteParanjpe1927">{{cite book|author=D.V Apte and M.R. Paranjpe|title=Birth-Date of Shivaji|url=https://dspace.gipe.ac.in/xmlui/handle/10973/32857|date=1927|publisher=The Maharashtra Publishing House|pages=6–17}}</ref> Other suggested dates include 6 April 1627 or dates near this day.<ref name="Sib_Pada">{{cite book|title=Historians and historiography in modern India|author=Siba Pada Sen|publisher=Institute of Historical Studies|year=1973|isbn=978-81-208-0900-0|page=106}}</ref><ref>{{cite book| title = History of India | author = N. Jayapalan| publisher = Atlantic Publishers & Distri| year = 2001 | isbn = 978-81-7156-928-1| page = 211}}</ref>}} <ref name="sen22">{{स्रोत पुस्तक|title=A Textbook of Medieval Indian History|last=Sailendra Sen|publisher=Primus Books|year=2013|isbn=978-9-38060-734-4|pages=196–199}}</ref> <ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.maharashtra.gov.in/pdf/HolidayList-2016.pdf|title=Public Holidays|website=maharashtra.gov.in|access-date=19 May 2018}}</ref> 

शिवाजी महाराजांचे नाव शिवाई या देवतेवरून ठेवण्यात आले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Shivaji/__pQEAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA5&printsec=frontcover|title=Shivaji: Hindu King in Islamic India|last=Laine|first=James W.|date=13 February 2003|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-972643-1|language=en}}</ref> एका आख्यायिकेनुसार शिवनेरी गडावरील शिवाई देवीला जिजाबाईंनी आपल्याला बलवान पुत्र व्हावा अशी प्रार्थना केली होती म्हणून या मुलाचे नाव 'शिवाजी' ठेवले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ncdPCgAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=history+of+name+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Chatrapati Shivaji: The Great Indian Warrior|last=Saran|first=Renu|publisher=Junior Diamond|isbn=978-93-83990-12-2|language=en}}</ref> शिवरायांचे वडील [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजे भोंसले]] हे [[मराठी लोक|मराठा]] सेनापती होते, ज्यांनी दख्खनच्या सल्तनतची सेवा केली होती. <ref name="Eaton2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref> त्यांच्या आई जिजाबाई होत्या, ज्या [[सिंदखेड राजा|सिंदखेडच्या]] [[लखुजी जाधव|लखुजी जाधवरावांच्या]] कन्या होत्या. जाधव हे देवगिरीच्या [[देवगिरीचे यादव|यादव]] राजघराण्यातील वंशाचे होते.<ref name="Metha2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=X0IwAQAAIAAJ|title=History of medieval India|last=Arun Metha|publisher=ABD Publishers|year=2004|isbn=978-81-85771-95-3|page=278}}</ref> <ref name="Menon2011">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=7TLRCtw-zvoC&pg=PA44|title=Everyday Nationalism: Women of the Hindu Right in India|last=Kalyani Devaki Menon|date=6 July 2011|publisher=University of Pennsylvania Press|isbn=978-0-8122-0279-3|pages=44–}}</ref>

शिवाजी महाराजांच्या जन्माच्या वेळी दख्खनमधील राजसत्ता [[विजापूर]], [[अहमदनगर]] आणि [[गोवळकोंडा]] या तीन इस्लामी सल्तनतींमध्ये विभागलेली होती. शहाजीराजांनी आपली निष्ठा वेळोवेळी अहमदनगरची [[निजामशाही]], विजापूरची [[आदिलशाही]] आणि मुघल यांच्यादरम्यान बदलली; पण त्यांनी पुणे ही नेहमीच आपली जहागिरी ठेवली आणि स्वतःची एक लहानशी फौज पदरी बाळगली.<ref name=":2232">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> <ref name="Eaton200522">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=DNNgdBWoYKoC&pg=PA128|title=A Social History of the Deccan, 1300–1761: Eight Indian Lives|last=Richard M. Eaton|date=17 November 2005|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-25484-7|volume=1|pages=128–221}}</ref>

छ.शिवाजी महाराज हे [[मराठा]] जातीतील आणि [[भोसले]] कुळातील होते. <ref name="Kulkarni1963">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> त्यांचे आजोबा [[मालोजी भोसले|मालोजी]] (१५५२-१५९७) [[निजामशाही|अहमदनगर सल्तनतचे]] एक प्रभावशाली सेनापती होते आणि त्यांना "राजा" ही उपाधी देण्यात आली होती. लष्करी खर्चासाठी त्यांना पुणे, सुपे, चाकण आणि ''[[देशमुख|इंदापूरचे देशमुखी]]'' हक्क देण्यात आले. त्यांना त्यांच्या कुटुंबाच्या वास्तव्यासाठी किल्ला शिवनेरी देखील देण्यात आला ( {{circa|1590}} ). <ref>Marathi book Shivkaal (Times of Shivaji) by Dr V G Khobrekar, Publisher: Maharashtra State Board for Literature and Culture, First edition 2006. </ref> <ref name="Salma314">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=sxhAtCflwOMC&pg=PA314|title=A Comprehensive History of Medieval India: From Twelfth to the Mid-Eighteenth Century|last=Salma Ahmed Farooqui|publisher=Dorling Kindersley India|year=2011|isbn=978-81-317-3202-1|pages=314–}}</ref>
[[चित्र:Deccan,_ritratto_di_chhatrapati_shivaji_maharaj,_bijapur_1675_ca.jpg|इवलेसे|विजापूरच्या वस्तुसंग्रहालयातील चित्र.]]

=== पार्श्वभूमी आणि संदर्भ ===
इ.स. १६३६ मध्ये विजापूरच्या [[आदिलशाही|आदिल शाही सल्तनतने]] दक्षिणेकडील राज्यांवर आक्रमण केले. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} ही सल्तनत अलीकडे [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्याचे]] एक राज्य बनले होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}} {{Sfn|Subrahmanyam|2002}} शहाजीराजे त्यावेळीपश्चिम भारतातील डोंगराळ प्रदेशातील सरदार होते आणि आदिलशाहीला मदत करत होते. शहाजीराजे हे जिंकलेल्या प्रदेशातील ''जहागीरच्या'' बक्षिसाच्या संधी शोधत होते, ज्यावर ते वार्षिक कर वसूल करू शकत होते. {{Sfn|Robb|2011|pages=103–104}}

शहाजी हे मुघलांचे बंडखोर सरदार होते. शहाजीराजांनी विजापूर सरकारच्या पाठिंब्याने मुघलांविरुद्ध केलेल्या मोहिमा साधारणपणे अयशस्वी ठरल्या. मुघल सैन्याने त्यांचा सतत पाठलाग केला आणि शिवाजी महाराज आणि आई जिजाबाई यांना नेहमी या किल्ल्यावरून त्या किल्ल्यावर जावे लागले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref>

१६३६ मध्ये शहाजीराजे विजापूरच्या सेवेत रुजू झाले आणि त्यांना पुण्याची जहागिरी दिली.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शहाजीराजांनी पुढे तुकाबाईंशी आपला दुसरा विवाह केला. लहान शिवाजीराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्याला रहायला आल्या. तुकाबाई आणि शहाजीराजे ह्यांच्या [[व्यंकोजी (एकोजी) भोसले|एकोजी भोसले]] ([[व्यंकोजी भोसले]]) ह्या पुत्रांनी पुढे सध्याच्या [[तमिळनाडू|तमिळनाडूमधील]] [[तंजावर|तंजावरला]] आपले राज्य स्थापन केले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref>

शिवाजी महाराजांना घेऊन जिजाबाई पुण्यात स्थायिक झाल्या. त्यावेळी विजापुरी शासक आदिलशहाने [[बंगळूर|बंगलोरमध्ये]] शहाजीराजांना तैनात केल्यामुळे [[दादोजी कोंडदेव|दादोजी कोंडादेव]] यांची त्यांनी प्रशासक म्हणून नियुक्ती केली. १६४७ मध्ये कोंडादेव मरण पावले आणि शिवरायांनी कारभार हाती घेतला. त्यांच्या पहिल्या मोहिमेने थेट विजापुरी सरकारला आव्हान दिले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA61|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref>

जिजाबाई पुण्यात रहायला गेल्या त्यावेळी पुण्याची फार दुरवस्था झालेली होती. तेव्हा छोटे शिवाजीराजे आणि कारभारी ह्यांच्या हस्ते पुण्यात एका शेतात प्रतीकादाखल सोन्याच्या मुलाम्याचा नांगर फिरवून, जिजाबाईंनी पुण्याची पुनःस्थापना करायला सुरुवात केली. शिवाजीराजे लहानाचे मोठे होत असताना आणि मोठे झाल्यावरही (मोठेपणीच्या [[सिंहगड|सिंहगडावरच्या]] स्वारीसारख्या) प्रत्येक महत्त्वाच्या प्रसंगी त्यांना जिजाबाईंनी खंबीर मार्गदर्शन दिले शिवाजीमहाराजांच्या त्या आद्यगुरू मानल्या जातात. हिंदवी स्वराज्यस्थापनेचे स्वप्न साकार करायला शिवाजीमहाराजांना जिजाबाईंनी स्फूर्ती दिली असे काही इतिहासकार मानतात.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=4p4bAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%AC%E0%A4%BE%E0%A4%B2%E0%A4%AA%E0%A4%A3&hl=en|title=Marāthekālīna prasiddha vyaktīñel hastāk-harayukta paire|last=Archives|first=Maharashtra (India) Department of|date=1969|language=mr}}</ref>

== विजापूर सल्तनतीशी संघर्ष ==
[[चित्र:Shivaji_jijamata.JPG|उजवे|इवलेसे|267x267अंश|जिजाबाई व बाल शिवाजी]]
इ.स. १६४६ मध्ये, सुलतानाच्या आजारपणामुळे [[विजापूर]] दरबारात निर्माण झालेल्या गोंधळाचा फायदा घेऊन १६ वर्षीय शिवरायांनी [[तोरणा|तोरणा किल्ला]] घेतला<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Xg4uEAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT29&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C+%E0%A4%86%E0%A4%A3%E0%A4%BF+%E0%A4%AA%E0%A5%81%E0%A4%A3%E0%A5%87&hl=en|title=Yojana May 2021 (Marathi): A Development Monthly|last=Division|first=Publications|publisher=Publications Division Ministry of Information & Broadcasting|language=mr}}</ref> आणि तेथे सापडलेला मोठा खजिना ताब्यात घेतला. <ref name="auto32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=198|oclc=956763986}}</ref> {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} पुढील दोन वर्षात शिवरायांनी [[पुणे|पुण्या]]<nowiki/>जवळ अनेक महत्त्वाचे किल्ले घेतले. यामध्ये [[पुरंदर किल्ला|पुरंधर]], [[सिंहगड|कोंढाणा]] आणि [[चाकण]] यांचा समावेश आहे. तसेच त्यांनी [[सुपे (बारामती)|सुपे]], [[बारामती]] आणि [[इंदापूर]] ही ठिकाणे आपल्या थेट ताब्यात घेतली. तोरणगडासमोरील मुरुंबदेवाचा डोंगर जिंकून त्याची डागडुजी केली व त्याचे नाव त्यांनी [[राजगड]] ठेवले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=198|language=English|oclc=956763986}}</ref> यासाठी त्यांनी तोरणा येथे सापडलेल्या खजिन्याचा उपयोग केला. राजगड ही एक दशकाहून अधिक काळ त्यांची [[राजधानी]] होती. <ref name="auto32" />

यानंतर शिवाजी महाराज हे [[कोकण|कोकणाकडे]] वळले आणि त्यांनी [[कल्याण]] हे महत्त्वाचे शहर ताब्यात घेतले. विजापूर सरकारने या घटनांची दखल घेऊन कारवाईची करण्याचे ठरवले. २५ जुलै १६४८ रोजी, शिवाजी महाराजांना ताब्यात घेण्याच्या प्रयत्नात, विजापूर सरकारच्या आदेशानुसार बाजी घोरपडे नावाच्या सहकारी मराठा सरदाराने शहाजी राजांना कैद केले. <ref>Kulkarni, A.R., 1990.</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A.R.|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute,}}</ref>

१६४९ मध्ये [[जिंजीचा किल्ला|जिंजी]] ताब्यात घेतल्यानंतर [[कर्नाटक|कर्नाटका]]<nowiki/>त आदिलशहाचे स्थान मिळवल्यानंतर शहाजी राजांची सुटका झाली. १६४९ - १६५५ दरम्यान शिवरायांनी आपल्या विजयात विराम दिला आणि शांतपणे आपले फायदे एकत्र केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} आपल्या वडिलांच्या सुटकेनंतर, शिवाजी महाराजांनी पुन्हा छापेमारीला सुरुवात केली आणि १६५६ मध्ये, वादग्रस्त परिस्थितीत, [[चंद्रराव मोरे]], विजापूरचा सहकारी मराठा सरंजामदार याचा वध केला आणि त्याच्याकडून सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरच्या]] हिल स्टेशनजवळील जावळीचे खोरे ताब्यात घेतले. . <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=aIF6DwAAQBAJ&pg=PP198|title=India in the Persianate Age: 1000–1765|last=Eaton|first=Richard M.|date=25 July 2019|publisher=Penguin UK|isbn=978-0-14-196655-7|pages=198|language=en}}</ref> भोसले आणि मोरे घराण्यांव्यतिरिक्त, [[सावंतवाडी संस्थान|सावंतवाडीचे]] सावंत, [[मुधोळ संस्थान|मुधोळचे]] घोरपडे, [[फलटण|फलटणचे]] निंबाळकर, शिर्के, माने आणि मोहिते यांच्यासह अनेकांनी विजापूरच्या आदिलशाहीची सेवा केली, अनेकांनी [[देशमुख|देशमुखी]] हक्काने काम केले. या बलाढ्य कुटुंबांना वश करण्यासाठी शिवरायांनी विविध डावपेचांचा अवलंब केला जसे की, वैवाहिक संबंध तयार करणे, देशमुखांना मागे टाकण्यासाठी गावातील पाटलांशी थेट व्यवहार करणे किंवा त्यांच्याशी लढणे. <ref name="Gordon20072">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PR9|title=The Marathas 1600–1818|last=Stewart Gordon|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|page=85}}</ref>शहाजी राजांनी त्यांच्या नंतरच्या काळात आपल्या मुलाबद्दल द्विधा वृत्ती बाळगली आणि त्याच्या बंडखोर कारवायांना नकार दिला. <ref>Gordon, S. (1993).</ref>त्यांनी विजापुरींना शिवाजीबरोबर वाटेल ते करण्यास सांगितले. १६६४ - १६६५ मध्ये शहाजी राजांचा शिकार अपघातात मृत्यू झाला.

=== अफझलखानाशी लढा ===
[[चित्र:Death_of_Afzal_Khan.jpg|इवलेसे|[[विजापूर]]<nowiki/>चा सेनापती असलेल्या [[अफझलखान|अफझलखाना]]<nowiki/>शी लढताना शिवाजी महाराजांचे चित्र. चित्रकार: सावलाराम हळदणकर, तारीख: २० व्या शतकाच्या सुरुवातीची]]
शिवाजी महाराजांनी केलेल्या नुकसानांमुळे [[विजापूर सल्तनत]] नाराज होती. [[मुघल साम्राज्य|मुघलां]]<nowiki/>शी शांतता करार केल्यानंतर आणि तरुण अली आदिल शाह दुसरा [[सुलतान]] म्हणून सर्वसाधारणपणे स्वीकारल्यानंतर, विजापूरचे सरकार अधिक स्थिर झाले आणि त्यांचे लक्ष शिवाजी महाराजांकडे वळले. {{Sfn|Stewart Gordon|1993|p=66}} १६५७ मध्ये सुलतानने, किंवा बहुधा त्याची आई आणि कारभारी हिने, [[अफझलखान|अफझल खान]] या अनुभवी सेनापतीला शिवाजी महाराजांना अटक करण्यासाठी पाठवले. शिवाजी महाराजांकडे जाण्यापूर्वी विजापुरी सैन्याने [[तुळजाभवानी मंदिर|तुळजा भवानी मंदिर]], जे शिवाजी महाराजांच्या घराण्याचे पवित्र स्थळ होते आणि हिंदूंचे प्रमुख तीर्थक्षेत्र असलेल्या [[पंढरपूर]] येथील [[विठ्ठल मंदिर, पंढरपूर|विठ्ठल मंदिराची]] विटंबना केली. <ref name="Richards19952">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=HHyVh29gy4QC&pg=PA208|title=The Mughal Empire|last=John F. Richards|publisher=Cambridge University Press|year=1995|isbn=978-0-521-56603-2|pages=208–}}</ref> {{Sfn|Eaton, The Sufis of Bijapur|2015}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Roy|first=Kaushik|date=2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|page=202|language=en}}</ref>

विजापुरी सैन्याने पाठलाग केल्यानंतर शिवाजी महाराज हे [[प्रतापगड]] किल्ल्यावर गेले, जिथे त्यांच्या अनेक सहकाऱ्यांनी त्यांना शरण जाण्यासाठी दबाव टाकला. <ref name="Eraly20002">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=vyVW0STaGBcC&pg=PT550|title=Last Spring: The Lives and Times of Great Mughals|last=Abraham Eraly|date=2000|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-128-6|page=550}}</ref> अफझलखान [[वाई]]<nowiki/>जवळ आला तेव्हा शिवाजीराजांनी सध्याच्या [[महाबळेश्वर|महाबळेश्वरजवळ]] असलेल्या [[प्रतापगड|प्रतापगडावरून]] त्यास तोंड देण्याचे ठरवले.

दोन्ही सैन्याने आपापसांत अडथळे आणले. शिवाजी महाराज वेढा तोडू शकले नाहीत, तर अफझलखानाकडे शक्तिशाली [[घोडदळ]] असूनही वेढा घालण्याच्या साधनांची कमतरता होती. म्हणून तोही किल्ला घेण्यास असमर्थ होता. दोन महिन्यांनंतर अफझलखानाने शिवाजी महाराजांकडे दूत पाठवून किल्ल्याच्या बाहेर एकांतात भेटण्याबद्दल बोलणी चालू केली. <ref name="Roy2012">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=l1IgAwAAQBAJ&pg=PA202|title=Hinduism and the Ethics of Warfare in South Asia: From Antiquity to the Present|last=Kaushik Roy|date=15 October 2012|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-57684-0|pages=202–}}</ref> {{Sfn|Gier, The Origins of Religious Violence|2014}} तहाची बोलणी सुरू झाली आणि अंतिम बोलणीसाठी शिवाजी महाराजांनी स्वतः यावे असा अफझलखानचा आग्रह होता. पण शिवाजीराजांच्या वकिलांनी (पंताजी गोपीनाथ बोकील) अफझलखानाला गळ घालून प्रतापगडावरच भेट घेण्यास बोलावले.<ref name=":022">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref>
[[चित्र:Pratapgad_(2).jpg|इवलेसे|260x260अंश|[[प्रतापगड]] किल्ला]]
१० नोव्हेंबर १६५९ रोजी [[प्रतापगड]] किल्ल्याच्या पायथ्याशी एका छावणीत दोघांची भेट झाली. प्रत्येकजण केवळ एका [[तलवार|तलवारी]]<nowiki/>सोबत सशस्त्र यावे आणि एकच अनुयायी हजर असावा असे ठरवले गेले.

अफझलखान आपल्याला अटक करेल किंवा हल्ला तरी करेल असा शिवाजी महाराजांना संशय होता.{{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=70}} एका दशकापूर्वी खानाने अशाच एका भेटीमध्ये एका हिंदू सरदाराला कैद केले होते. त्यामुळे त्यांनी सावधगिरी म्हणून [[चिलखत]] चढविले आणि सोबत [[बिचवा]] तसेच [[वाघनखे]] ठेवली. [[बिचवा]] चिलखतामध्ये दडविला होता तर डाव्या हातावर वाघनखे हाताच्या पंजाच्या आतमध्ये वळविलेली असल्यामुळे दिसणार नव्हती.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> याबरोबरच त्यांनी उजव्या हातात खंजीर घेतला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=22}}  शिवाजी महाराजांसोबत [[जिवा महाला]] हा विश्वासू सरदार होता तर अफझलखानसोबत [[सय्यद बंडा]] हा तत्कालीन प्रख्यात असा [[दांडपट्टा|दांडपट्टेबाज]] होता. भेटीच्या वेळी उंचपुऱ्या, बलदंड अफझलखानाने शिवाजी महाराजांना मिठी मारली आणि शिवाजीराजांचे प्राण कंठाशी आले. त्याच वेळी अफझलखानने कट्यारीचा वार शिवाजी महाराजांवर केला परंतु चिलखतामुळे शिवाजीराजे बचावले. अफझलखानाचा दगा पाहून शिवाजीराजांनी वाघनखे खानाच्या पोटात घुसवली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.esakal.com/satara/celebrate-shiv-pratap-day-2021-at-pratapgad-satara-bam92|title=Shivpratap Din : शिवरायांचा 'हा' प्रसंग आठवला, तर अंगावर काटा आल्याशिवाय राहणार नाही|website=eSakal - Marathi Newspaper|language=mr-IN|access-date=2022-02-26}}</ref> त्याचबरोबर अफझलखानाची प्राणांतिक आरोळी चहूकडे पसरली. बडा सय्यद ने तत्क्षणी शिवाजीवर [[दांडपट्टा|दांडपट्ट्या]]<nowiki/>चा जोरदार वार केला जो तत्पर [[जिवा महाला]]<nowiki/>ने स्वतःवर झेलला आणि शिवाजीराजांचे प्राण वाचले. यामुळेच "''होता जिवा म्हणून वाचला शिवा''" ही म्हण प्रचलित झाली.<ref name=":1222">{{स्रोत पुस्तक|url=http://archive.org/details/shivajihistimes00sarkrich|title=Shivaji and his times|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1920|publisher=London, New York, Longmans, Green and co.|others=University of California Libraries}}</ref>

आधीच ठरलेल्या इशाऱ्याप्रमाणे भेटीच्या वेळी तीन [[तोफ|तोफां]]<nowiki/>चे बार प्रतापगडावरून काढण्यात आले, आणि खानाच्या छावणीच्या जवळपासच्या झाडाझुडुपांमध्ये दडून बसलेल्या मावळ्यांनी हल्ला करून खानाच्या सैन्यावर हल्ला केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yoI8AAAAIAAJ&pg=PA258&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=The Cambridge History of India|last=Dodwell|first=Henry Herbert|date=1928|publisher=CUP Archive|language=en}}</ref> खानाचा मुलगा [[फाजलखान]] आणि इतर काही सरदार लपतलपत [[वाई]]<nowiki/>च्या मुख्य छावणीपर्यंत आले. इथे खानाचा [[जनाना]] होता. ते पाठलागावर असलेल्या [[नेताजी पालकर|नेताजीच्या]] सैन्यापासून वाचण्यासाठी खजिना, [[हत्ती]] व इतर जड सामान टाकून विजापूरला जनान्यासकट पळून गेले.{{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}}

१० नोव्हेंबर १६५९ रोजी [[प्रतापगडाची लढाई|झालेल्या प्रतापगडच्या लढाईत]] शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[आदिलशाही|विजापूर सल्तनतच्या]] सैन्याचा निर्णायकपणे पराभव केला. विजापूरच्या सैन्यातील ३,००० हून अधिक सैनिक मारले गेले आणि एक सरदार, अफझलखानाचे दोन पुत्र आणि दोन मराठा सरदार कैदी झाले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|page=75}} विजयानंतर, प्रतापगडच्या खाली शिवरायांनी एक भव्य आढावा घेतला. पकडले गेलेल्या शत्रूंपैकी अधिकारी आणि सामान्य लोक दोघेही मुक्त झाले आणि त्यांना पैसे, अन्न आणि इतर भेटवस्तू देऊन त्यांच्या घरी परत पाठवण्यात आले. कामगिरीनुसार मराठ्यांना बक्षीसे देण्यात आली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=75}} 

अफझलखानाच्या मृत्यूनंतर त्यांनी त्याच्या शवाचे [[अंत्येष्टी|अंत्यसंस्कार]] [[इस्लाम धर्म|इस्लामी]] पद्धतीने करून त्याची एक [[थडगे|कबर]] प्रतापगडाच्या पायथ्याशी बांधली आणि त्या कबरीच्या कायम देखभालीची व्यवस्था केली.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://timesofindia.indiatimes.com/city/pune/shivaji-had-ordered-upkeep-of-afzal-tomb/articleshow/850007.cms|title=Shivaji had ordered upkeep of Afzal tomb {{!}} Pune News - Times of India|last=Ch|first=Rahul|last2=Sep 14|first2=awarkar / TNN /|website=The Times of India|language=en|access-date=2022-08-25|last3=2004|last4=Ist|first4=04:00}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://navbharattimes.indiatimes.com/metro/mumbai/politics/chhatrapati-shivaji-maharaj-had-killed-eight-feet-tall-afzal-khan-at-satara-maharashtra/articleshow/91780663.cms|title=Afzal Khan: छत्रपति शिवाजी ने 6 फीट 7 इंच लंबे अफजल खान का बघनखे से चीर दिया था पेट, अब कब्र पर विवाद|website=Navbharat Times|language=hi|access-date=2022-08-25}}</ref><ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiatoday.in/amp/fact-check/story/afzal-khan-tomb-maharashtra-demolition-false-claim-1955156-2022-05-27|title=Fact Check: No court has ordered the demolition of Afzal Khan’s tomb in Maharashtra|website=India Today|language=en|access-date=2022-08-25}}</ref> 

अफझलखानच्या मृत्यूनंतर शिवाजीराजांनी दोरोजी नावाच्या सरदाराला [[कोकण]]<nowiki/>पट्ट्यातील आणखी [[दुर्ग|किल्ले]] आणि प्रदेश जिंकण्यास पाठवले. स्वतः शिवरायांनी [[कोल्हापूर|कोल्हापुरा]]<nowiki/>पर्यंत जाऊन [[पन्हाळा]] जिंकून घेतला. आधुनिक काळात अफझलखानच्या मृत्यूचा हा दिवस ''शिवप्रताप दिन'' म्हणून साजरा केला जातो.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://marathi.abplive.com/photo-gallery/news/maharashtra-celebrate-shivpratap-din-2021-at-pratapgad-satara-1017535|title=Shivpratap Din 2021 : प्रतापगडावर शिवप्रताप दिन साजरा, शिवप्रेमींना येण्यास बंदी घातल्यानं नारा|last=वैद्य|first=विनीत|date=2021-12-10|website=marathi.abplive.com|language=mr|access-date=2022-02-26}}</ref> 

=== पन्हाळ्याचा वेढा ===
विजापुरी सैन्याचा पराभव करून शिवाजी महाराजांच्या सैन्याने [[कोकण]] आणि [[कोल्हापूर|कोल्हापूरकडे]] कूच करून [[पन्हाळा|पन्हाळा किल्ला]] ताब्यात घेतला आणि १६५९ मध्ये रुस्तम जमान आणि फझलखान यांच्या नेतृत्वाखाली पाठवलेल्या विजापुरी सैन्याचा पराभव केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=78}} मुघलांशी युती करून १६६० मध्ये आदिलशहाने आपला सेनापती सिद्दी जौहरला पाठवले.  उत्तरेकडून मुघल सेना आक्रमण करणार होती तर दक्षिण सीमेवर सिद्दी जौहर हल्ला करणार होता. त्यावेळी शिवाजी  महाराज आपल्या सैन्यासह पन्हाळा किल्ल्यावर तळ ठोकून होते. १६६० च्या मध्यात सिद्दी जौहरच्या सैन्याने [[पन्हाळा|पन्हाळ्याला]] वेढा घातला आणि किल्ल्याचा पुरवठा मार्ग बंद केला. 

पन्हाळ्यावरील गोळीबाराच्या वेळी सिद्दी जौहरने [[राजापूर]] येथे इंग्रजांकडून ग्रेनेड्स खरेदी करून त्याची कार्यक्षमता वाढवली. किल्ल्यावर केलेल्या भडिमारात मदत करण्यासाठी काही इंग्रज तोफखान्यांची नेमणूक केली. यावेळी इंग्रजांनी वापरलेला ध्वज सुस्पष्टपणे फडकवला गेला होता. इंग्रजांनी केलेला हा विश्वासघात शिवरायांन समजल्यावर त्यांना राग आला.  त्यांनी डिसेंबरमध्ये राजापूर येथील इंग्रजी कारखाना लुटून याची बदला घेतला आणि चार इंग्रजांना पकडले व त्यांना १६६३ च्या मध्यापर्यंत तुरुंगात ठेवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=266}}

अनेक महिन्यांच्या वेढ्यानंतर शिवाजी महाराजांनी सिद्दी जौहरशी वाटाघाटी केल्या आणि २२ सप्टेंबर १६६० रोजी विशाळगडावर माघार घेऊन किल्ला ताब्यात दिला; <ref name="Ali1996">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=-3CPc22nMqIC&pg=PA124|title=The African Dispersal in the Deccan: From Medieval to Modern Times|last=Ali|first=Shanti Sadiq|publisher=Orient Blackswan|year=1996|isbn=978-81-250-0485-1|page=124}}</ref> १६७३ मध्ये महाराजांनी पन्हाळा किल्ला परत घेतला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011|p=283}}
=== पावनखिंडीची लढाई ===
मुख्य लेख: ''[[पावनखिंडीतील लढाई]]''

रात्रीच्या वेळी पन्हाळ्यातून शिवाजी महाराज निसटले आणि शत्रूच्या घोडदळांनी त्यांचा पाठलाग केला असता, बांदल [[देशमुख|देशमुखचे]] मराठा सरदार [[बाजी प्रभू देशपांडे]] हे ३०० सैनिकांसह [[पावनखिंडीतील लढाई|घोडखिंड]] येथे शत्रूला रोखण्यासाठी मृत्यूपर्यंत लढण्यासाठी स्वेच्छेने उतरले. यामुळे शिवाजी महाराज आणि बाकीच्या सैन्याला [[विशाळगड]] किल्ल्यापर्यंत सुरक्षितपणे पोहोचण्याची संधी मिळाली. {{Sfn|Sardesai|1957|p=}}

[[पावनखिंडीतील लढाई|पावनखिंडच्या लढाईत]] लहान मराठा सैन्याने मोठ्या शत्रूला रोखल्यामुळे शिवाजी महाराजांना निसटण्यासाठी वेळ मिळाला. १३ जुलै १६६० रोजी संध्याकाळी बाजी प्रभू देशपांडे जखमी झाले होते तरीही विशाळगडावरून तोफगोळीचा आवाज येईपर्यंत ते लढत राहिले. <ref name="Kulkarni19632">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nU8_AAAAMAAJ|title=Shivaji: The Portrait of a Patriot|last=V. B. Kulkarni|publisher=Orient Longman|year=1963}}</ref> हा तोफेचा आवाज म्हणजे शिवाजी महाराज हे सुरक्षितपणे गडावर पोचल्याचे संकेत होता. <ref name="KulkarniIndia1992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=G_m1AAAAIAAJ|title=The Struggle for Hindu supremacy|last=Shripad Dattatraya Kulkarni|publisher=Shri Bhagavan Vedavyasa Itihasa Samshodhana Mandira (Bhishma)|year=1992|isbn=978-81-900113-5-8|page=90}}</ref> ''घोड खिंडीचे'' नंतर [[बाजी प्रभू देशपांडे|बाजीप्रभू देशपांडे]], शिबोसिंग जाधव, फुलोजी आणि तेथे लढलेल्या इतर सर्व सैनिकांच्या सन्मानार्थ ''पावन खिंड'' ("पवित्र खिंड") असे नामकरण करण्यात आले. <ref name="KulkarniIndia1992" /> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=p8tXAwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP5&dq=%E0%A4%AA%E0%A4%BE%E0%A4%B5%E0%A4%A8%E0%A4%96%E0%A4%BF%E0%A4%82%E0%A4%A1+%E0%A4%87%E0%A4%A4%E0%A4%BF%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B8&hl=en|title=PAVANKHIND|last=DESAI|first=RANJEET|date=2014-01-01|publisher=Mehta Publishing House|language=mr}}</ref>
[[चित्र:Entrance_to_Pavan_Khind.jpg|डावे|इवलेसे|267x267अंश|पावनखिंड स्मारक]]

== मुघल साम्राज्याशी संघर्ष ==
१६५७ पर्यंत शिवाजी महाराजांनी [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्या]]<nowiki/>शी शांततापूर्ण संबंध ठेवले होते. मुघल सम्राटाचा मुलगा [[औरंगजेब]] जेव्हा [[दख्खन]]<nowiki/>चा [[सुभेदार]] होता, तेव्हा त्याला [[विजापूर]] जिंकण्यासाठी शिवाजी महाराजांनी  आपली मदत देऊ केली होती. याच्या बदल्यात शिवरायांच्या ताब्यातील विजापुरी [[दुर्ग|किल्ले]] आणि गावांवर त्यांचा हक्क मान्य करावा, अशी त्यांची इच्छा होती. मुघलांच्या प्रतिसादाने समाधानी झाले नसल्याने आणि विजापूरकडून चांगली ऑफर मिळाल्याने, त्यांनी मुघलांच्या दख्खनवर हल्ला केला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} मुघलांशी शिवाजी महाराजांचा संघर्ष मार्च १६५७ मध्ये सुरू झाला, जेव्हा त्यांच्या दोन अधिकाऱ्यांनी [[अहमदनगर]]<nowiki/>जवळील मुघल प्रदेशावर छापा टाकला. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=1wC27JDyApwC|title=Mughal empire in India: a systematic study including source material, Volume 2|last=S.R. Sharma|publisher=Atlantic Publishers & Dist|year=1999|isbn=978-81-7156-818-5|page=59}}</ref> यानंतर [[जुन्नर]]<nowiki/>वर छापे टाकण्यात आले. यामध्ये शिवाजी महाराजांनी 300,000 ''हून'' एवढी रोख रक्कम आणि 200 [[घोडा|घोडे]] घेतले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=57}} औरंगजेबाने नासिरी खानला पाठवून या छाप्याला उत्तर दिले. नासिरी खानाने [[अहमदनगर]] येथे मराठी सैन्याचा पराभव केला. तथापि [[पावसाळा|पावसाळ्या]]<nowiki/>मुळे आणि [[शाह जहान|सम्राट शाहजहान]]<nowiki/>च्या आजारपणानंतर मुघल [[सिंहासन|सिंहासना]]<nowiki/>साठी भावांसोबतच्या उत्तराधिकारासाठी लढाईमुळे औरंगजेबाला शिवरायांविरुद्धच्या प्रतिकारांमध्ये व्यत्यय आला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=60}}

=== शाहिस्तेखान प्रकरण ===
आता मुघल सम्राट झालेल्या औरंगजेबाने [[विजापूर सल्तनत|विजापूर]]<nowiki/>च्या [[बडी बेगम]]<nowiki/>च्या विनंतीवरून जानेवारी १६६० मध्ये त्याचा मामा [[शाहिस्तेखान]] याला शिवाजी महाराजांवर हल्ला करण्यासाठी १,५०,००० हून अधिक सैन्यासह शक्तिशाली [[तोफखाना]] देऊन पाठवले. खानासोबत [[सिद्दी जौहर]]<nowiki/>च्या नेतृत्वाखालील [[आदिलशाही|विजापूर]]<nowiki/>चे सैन्य देखील होते. शाइस्ताखानाने आपल्या ८०,००० इतक्या सुसज्ज सैन्यासह [[पुणे]] ताब्यात घेतले. त्याने जवळचा [[चाकणचा किल्ला]]<nowiki/>ही घेतला. किल्ल्याच्या भिंतीला तडे जाण्यापूर्वी दीड महिना त्याला वेढा घातला होता. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=lmotObeC3zUC|title=Indian Historical Records Commission: Proceedings of Meetings|publisher=Superintendent Government Printing, India|year=1929|page=44}}</ref> शाइस्ताखानने मोठे, चांगल्या तरतुदीचे आणि जोरदार सशस्त्र मुघल सैन्याचा फायदा घेऊन काही मराठा प्रदेशात घुसखोरी केली. त्याने [[पुणे|पुणे शहर]]<nowiki/>ही ताब्यात घेतले आणि [[लाल महाल|लाल महाला]]<nowiki/>तील शिवाजी महाराजांच्या राजवाड्याला आपले निवासस्थान बनवले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=_ZMkBQAAQBAJ&pg=PA69|title=Shivaji the Great Liberator|last=Aanand Aadeesh|publisher=Prabhat Prakashan|year=2011|isbn=978-81-8430-102-1|page=69}}</ref>

५ एप्रिल १६६३ च्या रात्री शिवरायांनी शाईस्ताखानाच्या छावणीवर रात्रीचा धाडसी हल्ला केला. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA71&printsec=frontcover|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|pages=71|language=en}}</ref>  लाल महालाजवळून जाणाऱ्या एका लग्नाच्या मिरवणुकीचा आधार घेऊन ४०० माणसांसह शिवाजी महाराज लाल महालात शिरले.  महालाचा कानाकोपरा माहीत असल्यामुळे लवकरच शिवाजी महाराज प्रत्यक्ष शाहिस्तेखानच्या शयनगृहात घुसले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/A_Concise_History_of_Indo_Pakistan/9xtuAAAAMAAJ?hl=en&printsec=frontcover|title=A Concise History of Indo-Pakistan|last=Mahmud|first=Sayyid Fayyaz|last2=Mahmud|first2=S. F.|date=1988|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-577385-9|pages=158|language=en}}</ref> तोपर्यंत महालात कोठेतरी झटापट सुरू झाल्यामुळे शाहिस्तेखानला जाग आली आणि शिवाजीराजांना समोर पाहून खानाने जीव वाचविण्यासाठी सरळ खिडकीतून खाली उडी घेतली. शिवाजी महाराजांनी चपळाईने केलेला वार हुकल्यामुळे खानाच्या प्राणावर बेतण्याऐवजी त्याची तीन बोटे कापली गेली. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/A_Concise_History_of_Indo_Pakistan/9xtuAAAAMAAJ?hl=en&printsec=frontcover|title=A Concise History of Indo-Pakistan|last=Mahmud|first=Sayyid Fayyaz|last2=Mahmud|first2=S. F.|date=1988|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-577385-9|pages=158|language=en}}</ref> या हल्ल्यात शाइस्ता खानचा मुलगा, त्याच्या अनेक बायका, नोकर आणि सैनिक मारले गेले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Mughal_Empire/HHyVh29gy4QC?hl=en&gbpv=1&pg=PA209&printsec=frontcover|title=The Mughal Empire|last=Richards|first=John F.|date=1993|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-56603-2|pages=209|language=en}}</ref> खानाने पुण्याच्या बाहेर मुघल सैन्याचा आश्रय घेतला. या लाजिरवाण्या पराभवाची शिक्षा म्हणून औरंगजेबाने शाहिस्तेखानाची [[बंगाल]]<nowiki/>मध्ये बदली केली. {{Sfn|Mehta|2009|page=543}}

शाइस्ताखानाच्या हल्ल्यांचा बदला म्हणून आणि आपला आता कमी झालेला खजिना भरून काढण्यासाठी १६६४ मध्ये शिवाजी महाराजांनी [[सुरत]] हे [[बंदर]] शहर आणि श्रीमंत मुघल व्यापारी केंद्र लूटले. {{Sfn|Mehta|2005|page=491}} 

=== सुरतेची पहिली लूट ===
[[इ.स. १६६४]]. सततची युद्धे आणि त्यामुळे रिता होत असलेला खजिना यामुळे शिवाजीराजे चिंतेत असत. मोगलांना किंवा इतर सुलतानांना  ही चिंता फार सतावीत नसे. अन्याय्य कर लादून किंवा बळजबरीने खंडणी जनतेकडून वसूल करण्यात बादशाही कारभारास कमीपणा वाटत नव्हता. अनेक दिवसांच्या खलबतांनंतर शिवाजीराजांनी शेवटी एक उपाय शोधून काढला तो म्हणजे इतिहासाला माहीत असलेली [[सुरतेची पहिली लूट]]. आजच्या [[गुजरात]] राज्यातील [[सुरत]] शहर  हे तत्कालीन मोगल राज्यात होते आणि व्यापारामुळे अतिशय श्रीमंत शहरांमध्ये गणले जात होते. सुरत शहराच्या लुटीमुळे दोन गोष्टी साध्य करता आल्या, एक म्हणजे मोगल सत्तेला आव्हान आणि राज्याच्या खजिन्यात भर.<ref name=":5">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> 

लुटीचा इतिहास [[भारत|भारतामध्ये]] अतिशय रक्तरंजित आणि विनाशक आहे. त्या पार्श्वभूमीवर सुरतेची लूट ही पूर्णपणे वेगळी जाणवते. शिवाजीराजांच्या आज्ञेनुसार स्त्रिया, मुले आणि वृद्ध यांच्या केसालाही धक्का न लावता ही लूट  केली गेली. मशिदी, चर्च यासारख्या देवस्थानांनाही लुटीतून संरक्षण दिले गेले.<ref name=":4" />

=== पुरंदरचा तह ===
{{मुख्य लेख|पुरंदरचा तह}}[[File:Jai Singh and Shivaji.jpg|250px|thumb|right|पुरंदरचा तह]]
[[शाहिस्तेखान]] आणि [[सुरतेची पहिली लूट|सुरतेवरील हल्ल्यां]]<nowiki/>मुळे [[औरंगजेब]] संतप्त झाला. प्रत्युत्तरादाखल त्याने राजपूत [[मिर्झाराजे जयसिंग पहिला]] याला शिवाजी महाराजांचा पराभव करण्यासाठी सुमारे १५,००० सैन्यासह पाठवले. <ref name="Gordon93">{{स्रोत पुस्तक|title=The Marathas 1600–1818, Part 2, Volume 4|last=Steward Gordon|publisher=[[Cambridge University Press]]|year=1993|pages=71–75}}</ref> १६६५ मध्ये, जयसिंगच्या सैन्याने शिवाजी महाराजांवर दबाव आणला.  जयसिंगच्या [[घोडदळ|घोडदळां]]<nowiki/>नी ग्रामीण भाग उद्ध्वस्त केला आणि त्याच्या सैन्याने महाराजांच्या किल्ल्यांना वेढे घातले. हा मुघल सेनापती शिवाजी महाराजांच्या अनेक प्रमुख सेनापतींना आणि त्यांच्या अनेक घोडदळांना मुघल सेवेत आकर्षित करण्यात यशस्वी झाला.<ref name=":23">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> १६६५ च्या मध्यापर्यंत जयसिंगने [[पुरंदर किल्ला|पुरंदरच्या किल्ल्या]]<nowiki/>ला वेढा घातला आणि किल्ला हातातून जाण्याची वेळ जवळ आल्याने शिवरायांना जयसिंगशी करार करणे भाग पडले. <ref name="Gordon93" />

११ जून १६६५ रोजी शिवाजी महाराज आणि जयसिंग यांच्यात झालेल्या [[पुरंदराचा तह|पुरंदरच्या तहा]]<nowiki/>त, शिवरायांनी २३ किल्ले सोडून देण्याचे कबूल केले, १२ स्वतःकडे ठेवले आणि मोगलांना ४,००,००० सोन्याचे हूण इतकी भरपाई दिली. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} शिवरायांनी मुघल साम्राज्याचा जामीनदार बनण्यास आणि मुलगा [[संभाजी भोसले|संभाजी]] यांना ५,००० घोडेस्वारांसह दख्खनमध्ये ''मुघलांशी'' लढण्यासाठी [[मनसबदार]] म्हणून पाठवण्यास सहमती दर्शविली. {{Sfn|Sarkar, History of Aurangzib|1920}} {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} <ref name=":52">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=N45LDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PP1&dq=maratha+ar+kulkarni&hl=en&redir_esc=y|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|language=en}}</ref> 

=== आग्रा प्रकरण ===
[[चित्र:SIVAJI_OPENLY_DEFIES_THE_GREAT_MOGHUL.gif|डावे|इवलेसे|शिवाजीराजे औरंगजेबाच्या दरबारात]]
१६६६ मध्ये [[औरंगजेब|औरंगजेबा]]<nowiki/>ने शिवाजीराजांना त्यांचा नऊ वर्षांचा मुलगा [[संभाजी भोसले|संभाजी]]<nowiki/>सह [[आग्रा]] येथे बोलावले (काही दस्ताऐवजांनुसार [[दिल्ली]]<nowiki/>मध्ये बोलावले होते.) [[मुघल साम्राज्य|मुघल साम्राज्या]]<nowiki/>च्या वायव्य सरहद्दीला मजबूत करण्यासाठी औरंगजेबाने राजांना [[कंदहार|कंदाहार]] येथे पाठवण्याची योजना आखली, जो आता [[अफगाणिस्तान]]<nowiki/>मध्ये आहे. तथापि, दरबारात १२ मे १६६६ रोजी, शिवरायांना तुलनेने कनिष्ठ सरदारांच्या  बरोबर उभे केले गेले.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=yBlKh1Pwof0C&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> यापैकी काहींना त्यांनी युद्धात आधीच पराभूत केले होते. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Marathas_Marauders_and_State_Formation_i/yBlKh1Pwof0C?hl=en|title=Marathas, Marauders, and State Formation in Eighteenth-century India|last=Gordon|first=Stewart|date=1994|publisher=Oxford University Press|isbn=978-0-19-563386-3|pages=206|language=en}}</ref> शिवाजी महाराज या अपमानामुळे दरबारातून निघून गेले. {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993|p=78}} यामुळे त्यांना तातडीने नजरकैदेत ठेवण्यात आले. [[मिर्झाराजा जयसिंह|जयसिंग]]<nowiki/>चा मुलगा रामसिंग याने शिवाजी आणि त्यांच्या मुलाच्या ताब्यात देण्याची हमी दिली. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/THE_INDIA_THEY_SAW_VOL_3/YlMkBQAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA299&printsec=frontcover|title=THE INDIA THEY SAW (VOL-3)|last=Jain|first=Meenakshi|date=1 January 2011|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-81-8430-108-3|pages=299, 300|language=en}}</ref>

शिवाजी महाराजांसाठी नजरकैदेत असलेली स्थिती धोक्याची होती, कारण शिवरायांना मारायचे की त्यांना कामावर ठेवायचे यावर औरंगजेबाच्या दरबारात वाद होता. जयसिंगने शिवाजीराजांना त्यांच्या वैयक्तिक सुरक्षेचे आश्वासन दिले होते. म्हणून त्याने औरंगजेबाच्या निर्णयावर प्रभाव टाकण्याचा प्रयत्न केला. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas_1600_1818/iHK-BhVXOU4C?hl=en&gbpv=1&pg=PA76&printsec=frontcover|title=The Marathas 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1 February 2007|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|pages=76|language=en}}</ref>दरम्यान, शिवाजीराजांनी स्वतःला मुक्त करण्याची योजना आखली. त्यांनी आपल्या बहुतेक लोकांना घरी परत पाठवले आणि रामसिंगला त्याने सम्राटाकडे स्वतःच्या आणि मुलाच्या सुरक्षिततेसाठी दिलेली हमी मागे घेण्यास सांगितली आणि स्वतःला मुघल सैन्याच्या स्वाधीन केले. <ref name="auto2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/A_History_of_Jaipur/O0oPIo9TXKcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA132&printsec=frontcover|title=A History of Jaipur: C. 1503–1938|last=Sarkar|first=Jadunath|date=1994|publisher=Orient Blackswan|isbn=978-81-250-0333-5|language=en}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Advanced_Study_in_the_History_of_Medieva/-TsMl0vSc0gC?hl=en&gbpv=1&pg=PA547&printsec=frontcover|title=Advanced Study in the History of Medieval India|last=Mehta|first=Jl|publisher=Sterling Publishers Pvt. Ltd|isbn=978-81-207-1015-3|pages=547|language=en}}</ref> तेव्हा शिवाजीराजांनी आजारी असल्याचे भासवले आणि [[ब्राह्मण (वर्ण)|ब्राह्मण]] आणि गरिबांना प्रायश्चित्त म्हणून [[मिठाई]]<nowiki/>ने भरलेले मोठे पेटारे पाठवायला सुरुवात केली. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Indian_History_Ancient_and_medieval/zQxuAAAAMAAJ?hl=en|title=Indian History: Ancient and medieval|last=Datta|first=Nonica|date=2003|publisher=Encyclopaedia Britannica (India) and Popular Prakashan, Mumbai|isbn=978-81-7991-067-2|pages=263|language=en}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Politics_and_Religion_in_Eighteenth_Cent/nCM_EAAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT40&printsec=frontcover|title=Politics and Religion in Eighteenth-Century India: Jaisingh II and the Rise of Public Theology in Gauḍīya Vaiṣṇavism|last=Patel|first=Sachi K.|date=1 October 2021|publisher=Routledge|isbn=978-1-00-045142-9|pages=40|language=en}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Indian_Millennium_AD_1000_2000/sghuAAAAMAAJ?hl=en|title=The Indian Millennium, AD 1000–2000|last=Sabharwal|first=Gopa|date=2000|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-029521-4|pages=235|language=en}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/History_of_Medieval_India/nMWSQuf4oSIC?hl=en&gbpv=1&pg=RA2-PA190&printsec=frontcover|title=History of Medieval India|last=Mahajan|first=V. D.|date=2007|publisher=S. Chand Publishing|isbn=978-81-219-0364-6|pages=190|language=en}}</ref> सुरुवातीला पहारेकरी प्रत्येक पेटारा बारकाईने तपासून पहात. पण काही दिवसांनी यात ढिलाई होऊ लागली. नंतर त्यांनी तपासण्याचेदेखील सोडले. १७ ऑगस्ट १६६६ रोजी शिवाजी महाराज स्वतः एका मोठ्या पेटाऱ्यात बसले आणि संभाजीला दुसऱ्या टोपलीत बसवून निसटले आणि त्यांनी [[आग्रा]] सोडले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/The_Marathas/N45LDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT34&printsec=frontcover|title=The Marathas|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=1 July 2008|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-073-6|pages=34|language=en}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Revenge_and_Reconciliation/xAASBQAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT163&printsec=frontcover|title=Revenge and Reconciliation: Understanding South Asian History|last=Gandhi|first=Rajmohan|date=14 October 2000|publisher=Penguin UK|isbn=978-81-8475-318-9|language=en}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/India/k6HsDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT202&printsec=frontcover|title=India: The Definitive History|last=SarDesai|first=D. R.|date=4 May 2018|publisher=Routledge|isbn=978-0-429-97950-7|language=en}}</ref> {{Efn|As per Stewart Gordon, there is no proof for this, and Shivaji probably bribed the guards. But other Maratha Historians including A. R. Kulkarni and G. B. Mehendale disagree with Gordon. Jadunath Sarkar probed more deeply into this and put forth a large volume of evidence from Rajasthani letters and Persian Akhbars. With the help of this new material, Sarkar presented a graphic account of Shivajï's visit to Aurangzeb at Agra and his escape. Kulkarni agrees with Sarkar.<ref>{{cite book |last1=Kulkarni |first1=A. R. |title=Marathas And The Maratha Country: Vol. I: Medieval Maharashtra: Vol. Ii: Medieval Maratha Country: Vol. Iii: The Marathas (1600–1648) (3 Vols.) |date=1996 |publisher=Books & Books |isbn=978-81-85016-51-1 |pages=70 |url=https://www.google.co.in/books/edition/Marathas_And_The_Maratha_Country_Vol_I_M/JZNBPgAACAAJ?hl=en |language=en}}</ref>}}

कोणास संशय येऊ नये यास्तव शिवाजीराजांचा विश्वासू [[हिरोजी फर्जंद]] हा शिवरायांचे कपडे चढवून आणि त्यांची अंगठी दिसेल अशा पद्धतीने हात बाहेर काढून झोपल्याचे नाटक करीत होता. शिवराय दूरवर पोहोचल्याची खात्री आल्यावर तो देखील पहारेकऱ्यांना बगल देऊन निसटला. बराच वेळ आतमध्ये काही हालचाल नाही हे वाटून पहारेकरी आत गेले असता त्यांना तेथे कोणीही आढळले नाही तेव्हा त्यांना सत्य परिस्थिती समजली. तोपर्यंत शिवाजी निसटून २४ तास झाले होते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/India/k6HsDwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT202&printsec=frontcover|title=India: The Definitive History|last=SarDesai|first=D. R.|date=4 May 2018|publisher=Routledge|isbn=978-0-429-97950-7|language=en}}</ref>

आग्रा येथून शिवाजीराजांनी वेषांतर केले आणि लगोलग स्वराज्याकडे न जाता मथुरेकडे गेले, तेथे संभाजीला त्यांनी वेगळ्या मार्गाने काही दुसऱ्या विश्वासू माणसांबरोबर पाठविले. एका संन्याशाच्या वेषात महाराष्ट्रात प्रवेश केला. त्यातदेखील त्यांना अनेक खबरदाऱ्या घ्याव्या लागल्या. ते स्वतः अतिशय लांबच्या आणि तिरकस, वाकड्या मार्गाने मजल-दरमजल करीत आले. उद्देश हाच होता की काही झाले तरी पुन्हा औरंगजेबाच्या हातात पडायचे नाही.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.google.co.in/books/edition/Revenge_and_Reconciliation/xAASBQAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT163&printsec=frontcover|title=Revenge and Reconciliation: Understanding South Asian History|last=Gandhi|first=Rajmohan|date=14 October 2000|publisher=Penguin UK|isbn=978-81-8475-318-9|language=en}}</ref>

यात आणखी एक गोष्ट उल्लेखनीय आहे. दिल्लीभेटीपूर्वी त्यांनी राज्यकारभारासाठी जे [[शिवकालीन अष्टप्रधानमंडळ|अष्टप्रधानमंडळ]] स्थापले होते, त्या मंडळाने राजांच्या अनुपस्थितीमध्ये देखील राज्याचा कारभार चोख चालविला होता. हे शिवाजीराजांचे आणि अष्टप्रधानमंडळाचे फार मोठे यश आहे.

=== मुघलांसोबत शांतता ===
शिवरायांच्या सुटकेनंतर [[मुघल साम्राज्य|मुघल]] सरदार जसवंत सिंग याने नवीन शांतता प्रस्तावासाठी शिवाजी महाराज आणि [[औरंगजेब]] यांच्यात मध्यस्थ म्हणून काम केले. त्यानंतर मुघलांशी शत्रुत्व कमी झाले. {{Sfn|Sarkar, History of Aurangzib|1920|p=98}} १६६६ ते १६६८ दरम्यान, औरंगजेबाने शिवरायांना राजा ही पदवी बहाल केली. तसेच [[संभाजी भोसले|संभाजी]]<nowiki/>ला पुन्हा एकदा ५,००० घोड्यांसह मुघल मनसबदार करण्यात आले. त्यावेळी शिवाजीराजांनी संभाजीला सेनापती [[प्रतापराव गुजर]] यांच्यासमवेत [[औरंगाबाद]] येथे मुघल [[सुभेदार]] [[पहिला बहादूर शाह|मुअज्जम]] ([[पहिला बहादूर शाह|पहिला बहादूरशहा]]) याच्याकडे सेवा करण्यासाठी पाठवले. संभाजीला [[वऱ्हाड|बेरार]]<nowiki/>मध्ये [[महसूल]] वसुलीसाठी प्रदेश देण्यात आला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|185}}

औरंगजेबाने शिवाजीराजांना कमजोर होत चाललेल्या [[आदिलशाही]]<nowiki/>वर हल्ला करण्याची परवानगी दिली; कमकुवत झालेला [[सुलतान]] अली आदिल शाह दुसरा याने शांततेसाठी प्रस्ताव दिला आणि शिवाजी महाराजांना ''सरदेशमुखी आणि चौथाईचे'' ''अधिकार'' दिले. {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}}

== पुनर्विजय ==
शिवाजी महाराज आणि [[मुघल साम्राज्य|मुघल]] यांच्यातील शांतता १६७० पर्यंत टिकली. त्या वेळी [[औरंगजेब|औरंगजेबा]]<nowiki/>ला शिवाजीराजे आणि मुअज्जम यांच्यातील घनिष्ट संबंधांबद्दल संशय आला, जो त्याचे [[सिंहासन]] बळकावू शकेल असे त्याला वाटले. तो शिवाजीराजांकडून लाचही घेत असावा, असाही औरंगजेबाला संशय होता <ref name="Deopujari1973">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=iF8MAAAAIAAJ|title=Shivaji and the Maratha Art of War|last=Murlidhar Balkrishna Deopujari|publisher=Vidarbha Samshodhan Mandal|year=1973|page=138}}</ref> {{Sfn|Eraly, Emperors of the Peacock Throne|2000|page=460}} तसेच त्या वेळी, औरंगजेबाने अफगाणांशी लढाई केली. त्यासाठी त्याने [[दख्खनचे पठार|दख्खन]]<nowiki/>मधील आपले सैन्य मोठ्या प्रमाणात कमी केले; परिणामी बरखास्त झालेले बरेच सैनिक मराठ्यांच्या सेवेत त्वरीत रुजू झाले. {{Sfn|Eraly, Emperors of the Peacock Throne|2000|page=461}} मुघलांनी काही वर्षांपूर्वी शिवाजी महाराजांना दिलेले पैसे वसूल करण्यासाठी बेरारची जहागीरही काढून घेतली. {{Sfn|Sarkar, History of Aurangzib|1920}} प्रत्युत्तर म्हणून शिवाजीराजांनी मुघलांविरुद्ध आक्रमण सुरू केले आणि चार महिन्यांच्या कालावधीत त्यांना शरण आलेल्या प्रदेशाचा एक मोठा भाग परत मिळवला. {{Sfn|Sarkar, History of Aurangzib|1920|page=175}}

१६७० मध्ये शिवाजी महाराजांनी दुसऱ्यांदा [[सुरत]] लूटले. यावेळी [[इंग्लिश लोक|इंग्रज]] आणि [[डच]] कारखाने त्यांचा हल्ला परतवून लावू शकले, परंतु [[मक्का|मक्के]]<nowiki/>हून परत आलेल्या मावरा-उन-नाहर येथील [[मुसलमान|मुस्लिम]] राजपुत्राचा माल लुटण्यासह त्यांनी शहरच उद्ध्वस्त केले. नव्याने झालेल्या हल्ल्यांमुळे संतप्त झालेल्या मुघलांनी मराठ्यांशी पुन्हा शत्रुत्व सुरू केले. मुघलांनी शिवाजीराजांना सुरतहून घरी परतल्यावर अडवण्यासाठी [[दाऊद खान]]<nowiki/>च्या नेतृत्वाखाली सैन्य पाठवले; परंतु सध्याच्या [[नाशिक]]<nowiki/>जवळील वणी-दिंडोरीच्या लढाईत त्यांचा पराभव झाला. {{Sfn|Sarkar, History of Aurangzib|1920|p=189}} 

ऑक्टोबर १६७० मध्ये, शिवाजीराजांनी आपले सैन्य [[मुंबई]]<nowiki/>त [[इंग्लिश लोक|इंग्रजां]]<nowiki/>ना त्रास देण्यासाठी पाठवले. कारण इंग्रजांनी त्यांना युद्धसामग्री विकण्यास नकार दिला होता. त्यांच्या सैन्याने [[लाकूड]] तोडणाऱ्या इंग्रज लोकांना मुंबई सोडण्यापासून रोखले. सप्टेंबर १६७१ मध्ये, शिवाजीराजांनी दांडा-राजपुरी विरुद्धच्या लढाईसाठी पुन्हा एकदा साहित्य मागवण्यासाठी मुंबईत [[राजदूत]] पाठवले. या विजयामुळे [[मराठा साम्राज्य|मराठ्यां]]<nowiki/>ना किती फायदे होतील याची इंग्रजांना शंका होती, परंतु राजापूरचे कारखाने लुटल्याची भरपाई मिळण्याची एकही संधी ते गमावू इच्छित नव्हते. इंग्रजांनी लेफ्टनंट स्टीफन उस्टिकला शिवाजीशी बोलणी करण्यासाठी पाठवले, परंतु [[राजापूर]] नुकसानभरपाईच्या मुद्द्यावर वाटाघाटी अयशस्वी झाल्या. १६७४ मध्ये शस्त्रास्त्रांच्या मुद्द्यांवर काही करारांसह पुढील वर्षांमध्ये अनेक राजदूतांची देवाणघेवाण झाली, परंतु शिवाजीराजांच्या मृत्यूपूर्वी राजापूरची नुकसानभरपाई कधीही भरली गेली नाही. १६८२ च्या अखेरीस तेथील कारखाना विसर्जित झाला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=393}}

=== उमराणी आणि नेसरीच्या लढाया ===
१६७४ मध्ये, मराठा सैन्याचे सरसेनापती [[प्रतापराव गुजर]] यांना [[विजापुर सल्तनत|विजापुरी]] सेनापती [[बहलोल खान]]<nowiki/>च्या नेतृत्वाखालील सैन्याशी लढण्यासाठी पाठवण्यात आले. प्रतापरावांच्या सैन्याने एका मोक्याच्या [[तलाव|तलावा]]<nowiki/>ला वेढा घालून विजापुरी सैन्याचा पाणीपुरवठा खंडित केला आणि लढाईत विरोधी सेनापतीचा पराभव करून त्याला पकडले, ज्यामुळे बहलोल खानला शांततेसाठी तह करण्यासाठी भाग पडले. शिवाजीराजांनी आधीच इशारे दिले असतानाही, प्रतापरावांनी बहलोल खानला सोडले. परंतु खानाने नव्याने आक्रमणाची तयारी सुरू केली. {{Sfn|Sarkar, History of Aurangzib|1920|pp=230–233}}

शिवाजी महाराजांनी प्रतापरावांना एक नाराजी पत्र पाठवले आणि बहलोल खानला पुन्हा पकडले जाईपर्यंत त्यांनी भेटण्यासाठी नकार दिला. आपल्या राजांच्या फटकारामुळे अस्वस्थ झालेल्या प्रतापरावांनी बहलोल खानला शोधून काढले आणि आपले मुख्य सैन्य मागे सोडून फक्त सहा इतर घोडेस्वारांबरोबर मोहीम सुरू केली. परंतु प्रतापराव युद्धात मारले गेले; त्यांच्या मृत्यूची बातमी ऐकून शिवाजीराजांना फार दुःख झाले आणि त्यांनी आपला दुसरा मुलगा [[राजाराम भोसले|राजाराम]]<nowiki/>चा विवाह प्रतापरावांच्या मुलीशी लावला. प्रतापरावांच्या पश्चात हंबीरराव मोहिते हे नवीन ''सरनौबत'' (मराठा सैन्याचे सरसेनापती) म्हणून नियुक्त झाले. [[रायगड (किल्ला)|रायगड किल्ला]] हिरोजी इंदुलकर यांनी नवजात [[मराठा साम्राज्य|मराठा राज्या]]<nowiki/>ची [[राजधानी]] म्हणून नव्याने बांधला. <ref name="Malavika_1999">{{जर्नल स्रोत|last=Malavika Vartak|date=May 1999|title=Shivaji Maharaj: Growth of a Symbol|journal=Economic and Political Weekly|volume=34|issue=19|pages=1126–1134|jstor=4407933}}</ref> 

== राज्याभिषेक ==

{{मुख्य लेख|शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक}}

[[File:The coronation of Shri Shivaji.jpg|thumb|left|शिवाजी महाराजांचा राज्याभिषेक]]शिवाजी महाराजांनी आपल्या अनेक मोहिमांद्वारे मोठ्या प्रमाणावर जमीन आणि संपत्ती मिळविली होती. परंतु औपचारिक पदवी नसल्यामुळे तांत्रिकदृष्ट्या ते [[मुघल]] जमीनदार किंवा [[विजापूर सल्तनत|विजापुरी]] जहागीरदाराचे पुत्र होते; ज्याला त्याच्या वास्तविक प्रदेशावर राज्य करण्यासाठी कोणताही कायदेशीर आधार नसतो. कोणत्याही राजासोबत समान दर्जाचा दावा ते करू शकत नव्हते. तसेच ज्या लोकांवर त्यांचे राज्य होते त्या लोकांकडून स्वामीनिष्ठेची वा भक्तीची खरीखुरी अपेक्षा राज्याभिषेकाशिवाय करणे चुकीचे होते. राज्याभिषेकाशिवाय त्यांच्या आज्ञांना किंवा आदेशांना अखिल रयत गांभीर्याने घेईलच असे नव्हते. राज्याभिषेक झालेला नसल्याने कोणत्याही तहावर स्वाक्षरी करणे, विधीवत मार्गाने एखाद्याला जमीन देणे व आपल्या राजकीय सत्तेच्या भविष्याची हमी देणे शक्य नव्हते आपल्या राजकीय निर्मितीला (स्वराज्याला) कायदेशीर मान्यता मिळवून देऊन तिचे अस्तित्त्व कायम राखण्यासाठी राज्याभिषेक आवश्यक होता.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/new-cambridge-history-of-india-ii-the-indian-states-and-the-transition-to-colonialism-4-the-marathas-1600-1818/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, 4, II, 4,|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|language=English|oclc=489626023}}</ref> इतर मराठा नेत्यांना, ज्यांच्याशी शिवाजी राजे हे तांत्रिकदृष्ट्या समान होते, त्यांच्या आव्हानांना देखील ही राजेशाही पदवी रोखू शकत होती. {{Efn|Most of the great Maratha Jahagirdar families in the service of Adilshahi strongly opposed Shivaji in his early years. These included families such as the Ghadge, More, Mohite, Ghorpade, Shirke, and Nimbalkar.{{Sfn|Daniel Jasper|2003|p=215}}}} याबरोबरच शिवराय हे [[हिंदू]] [[मराठा साम्राज्य|मराठ्यां]]<nowiki/>ना मुस्लिम शासित प्रदेशात एक सहकारी हिंदू सार्वभौम प्रदान करू शकत होते. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|pp=239–240}} 

ऐतिहासिक कागदपत्रांवरून हेही स्पष्ट दिसते की सामाजिकदृष्ट्या भोसले घराण्याशी समान असलेल्या अनेक मराठा सरदारांमध्ये त्याकाळी मत्सराची भावना निर्माण झालेली होती. असे लोक स्वतःला शिवाजीराजांचे सेवक म्हणवून घेण्यास नकार देत होते व आपण आदिलशहाचे एकनिष्ठ सेवक आहोत असे म्हणत होते. त्यांच्या लेखी अजूनही शिवाजी भोसले हे बंडखोर आणि स्वामीद्रोही होते. त्यांचा दृष्टिकोन बदलण्यासाठीही राज्याभिषेक गरजेचा होता. औपचारिक राज्याभिषेकामुळे अशा मत्सरी सरदारांना शिवाजी भोसले हे आता छत्रपती आहेत आणि विजापूर व गोवळकोंड्याच्या शहांप्रमाणेच समान दर्जाचे राजे आहेत असा संदेश गेला असता. 

प्रस्तावित राज्याभिषेकाची तयारी १६७३ मध्ये सुरू झाली. तथापि, काही वादग्रस्त समस्यांमुळे राज्याभिषेकाला जवळपास एक वर्ष उशीर झाला. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/489626023|title=The New Cambridge history of India. II, The Indian States and the transition to colonialism. 4, The Marathas, 1600–1818|last=Gordon|first=Stewart|date=1993|publisher=Cambridge university press|isbn=978-0-521-26883-7|location=Cambridge|pages=87|oclc=489626023}}</ref> शिवाजीराजांच्या दरबारातील [[ब्राह्मण समाज|ब्राह्मणां]]<nowiki/>मध्ये वाद निर्माण झाला: त्यांनी शिवरायांना राजा म्हणून [[राज्याभिषेक]] करण्यास नकार दिला कारण हा दर्जा हिंदू समाजातील [[क्षत्रिय]] (योद्धा) वर्णांसाठी राखीव होता. <ref name="Gandhi19992">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=OVqP54UEe4QC&pg=PA110|title=Revenge and Reconciliation|last=Rajmohan Gandhi|publisher=Penguin Books India|year=1999|isbn=978-0-14-029045-5|pages=110–|quote=On the ground that Shivaji was merely a Maratha and not a kshatriya by caste, Maharashtra's Brahmins had refused to conduct a sacred coronation.}}</ref> शिवराय हे [[शेती]] करणाऱ्या गावांच्या प्रमुखांच्या वंशातून आले होते आणि त्यानुसार ब्राह्मणांनी त्यांना [[शूद्र]] (शेती करणारा) वर्णाचे म्हणून वर्गीकृत केले. {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} <ref name="BaviskarAttwood20132">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=jVQtBAAAQBAJ&pg=PA395|title=Inside-Outside: Two Views of Social Change in Rural India|last=B. S. Baviskar|last2=D. W. Attwood|date=30 October 2013|publisher=SAGE Publications|isbn=978-81-321-1865-7|pages=395–}}</ref> त्यांनी नमूद केले की शिवरायांनी पवित्र धाग्याचा समारंभ कधीच केला नव्हता आणि जो धागा क्षत्रिय घालतात, तो कधीच घातला नव्हता. {{Sfn|Gordon, The Marathas|1993}} 

प्राचीन हिंदू शास्त्राप्रमाणे केवळ क्षत्रिय वर्णातील व्यक्तीसच राजा म्हणून अभिषिक्त केले जाऊ शकत होते आणि अशी व्यक्तीच हिंदू रयतेचा राजा असल्याचा दावा करू शकत होती.<ref name=":22">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> शिवाजी महाराजांचे भोसले कूळ हे क्षत्रिय म्हणून गणले जात नव्हते, तसेच ते ब्राह्मणही नव्हते. अर्थातच या शास्त्रांनुसार भोसले कूळ शूद्र होते आणि अशा कुळातील व्यक्तीस राजा होण्याचा अधिकार नव्हता.<ref name=":22"/> शिवाजी भोसले यांचा राज्याभिषेक अधिकृतपणे त्यांना 'क्षत्रिय' जाहीर करून झाला तरच भारताच्या सर्व भागातील ब्राह्मण उपस्थित राहून त्यांना आशीर्वाद देतील अशी परिस्थिती निर्माण झाली.<ref name=":22"/>

शूद्रकुलोत्पन्न म्हणून राज्याभिषेकासाठी आक्षेप घेणाऱ्यांची तोंडे बंद करू शकेल अशा पंडिताची म्हणूनच त्यावेळी स्वराज्यास गरज होती. विश्वेश्वर नामक पंडिताच्या रूपात ही गरज पूर्ण झाली. या पंडिताचे टोपणनाव 'गागाभट्ट' असे होते<ref name=":222">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&pg=PA59&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref> आणि ते तत्कालीन ब्रह्मदेव वा व्यास म्हणून काशीक्षेत्री प्रसिद्ध होते.<ref name=":222"/> त्यांनी सांगितले की त्यांना शिवाजीराजे हे [[सिसोदिया|सिसोदियां]]<nowiki/>चे वंशज असल्याचे सिद्ध करणारी वंशावली सापडली आहे आणि अशा प्रकारे खरोखरच ते एक क्षत्रिय आहेत, परंतु त्यांच्या पदासाठी योग्य समारंभांची गरज होती. {{Sfn|Cashman, The Myth of the Lokamanya|1975}} हा दर्जा लागू करण्यासाठी, शिवाजी महाराजांचा एक पवित्र धागा समारंभ करण्यात आला आणि क्षत्रियाकडून अपेक्षित वैदिक विधींनुसार त्यांच्या जोडीदाराशी [[पुनर्विवाह]] केला गेला. {{Sfn|Farooqui, A Comprehensive History of Medieval India|2011}} <ref name="Godsmark20182">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=CCpKDwAAQBAJ&pg=PT40|title=Citizenship, Community and Democracy in India: From Bombay to Maharashtra, c. 1930–1960|last=Oliver Godsmark|date=29 January 2018|publisher=Taylor & Francis|isbn=978-1-351-18821-0|pages=40–}}</ref>

सुरुवातीस काही आढेवेढे घेतल्यानंतर पंडित गागाभट्ट शिवाजी भोसले यांना क्षत्रिय मानण्यास तयार झाले. उदयपूरच्या क्षत्रिय घराण्याशी भोसले कुळाचा संबंध होता हे सिद्ध करण्यात बाळाजी आवजी आणि अन्य काही साथीदारांचा पुढाकार होता. अशा भक्कम पुराव्यानंतर गागाभट्ट महाराष्ट्रात येऊन शिवाजी भोसले यांच्या राज्याभिषेकाचे प्रमुख पुरोहित म्हणून जबाबदारी स्वीकारण्यास तयार झाले. अर्थात त्यासाठी त्यांनी मोठी दक्षिणाही घेतली. शिवराय आणि त्यांच्या साथीदारांनी साताऱ्यापासून अनेक मैल चालत जाऊन गागाभट्ट यांचे जंगी स्वागत केले.<ref>शिवाजी अँड हिज टाईम्स, लेखक जदुनाथ सरकार, प्रकाशक लाँगमन्स, ग्रीन अँड कं., दुसरी आवृत्ती, १९२०</ref>

२८ मे रोजी, शिवरायांनी आपल्या पूर्वजांच्या आणि स्वतःच्या क्षत्रिय संस्कारांचे इतके दिवस पालन न झाल्यामुळे तपश्चर्या केली. मग त्यांना गागा भट्ट यांनी पवित्र धाग्याने गुंतवले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} इतर ब्राह्मणांच्या आग्रहास्तव, गागा भट्ट यांनी वैदिक मंत्र सोडला आणि शिवाजीराजांना ब्राह्मणांच्या बरोबरीने ठेवण्याऐवजी दोनदा जन्मलेल्या जीवनाच्या सुधारित स्वरूपात दीक्षा दिली. दुसऱ्या दिवशी, शिवरायांनी स्वतःच्या हयातीत जाणूनबुजून किंवा अपघाताने केलेल्या पापांचे प्रायश्चित केले. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} सोने, चांदी आणि तलम तागाचे कापड, कापूर, मीठ, साखर इत्यादी सात धातूंसह त्यांचे स्वतंत्रपणे वजन केले गेले. या सर्व धातू व वस्तूंसह एक लाख हूण ब्राह्मणांमध्ये वाटण्यात आले. पण यातूनही ब्राह्मणांचा लोभ भागला नाही. दोन विद्वान ब्राह्मणांनी निदर्शनास आणून दिले की, शिवाजीराजांनी छापे टाकताना, ब्राह्मण, [[गाय|गायी]], स्त्रिया आणि मुले यांचा मृत्यू झाला, तसेच शहरे जाळली होती आणि त्यांना या पापातून ८,००० रुपये किंमत देऊन शुद्ध केले जाऊ शकते आणि शिवाजी महाराजांनी ही रक्कम दिली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=245}} संमेलनाचे भोजन, सामान्य भिक्षा, [[सिंहासन]] आणि दागिने यासाठी केलेला एकूण खर्च १.५ दशलक्ष रुपयांपर्यंत पोहोचला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=252}}

६ जून १६७४ रोजी [[रायगड (किल्ला)|रायगड किल्ल्या]]<nowiki/>वर एका भव्य समारंभात शिवाजी महाराजांचा [[मराठा साम्राज्य|मराठा साम्राज्या]]<nowiki/>चे (''हिंदवी स्वराज्याचे'') राजे म्हणून [[राज्याभिषेक]] झाला. <ref name="Pillai2018">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Rq5oDwAAQBAJ&pg=PR9|title=Rebel Sultans: The Deccan from Khilji to Shivaji|last=Manu S Pillai|publisher=Juggernaut Books|year=2018|isbn=978-93-86228-73-4|page=xvi}}</ref> <ref name="Barua2005">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=FIIQhuAOGaIC&pg=PA42|title=The State at War in South Asia|last=Barua|first=Pradeep|publisher=University of Nebraska Press|year=2005|isbn=978-0-8032-1344-9|page=42}}</ref> हिंदू कॅलेंडरमध्ये तो दिवस १५९६ मध्ये ''[[ज्येष्ठ]]'' महिन्याच्या पहिल्या पंधरवड्याच्या १३ व्या दिवशी (''[[त्रयोदशी]]'' ) होता. <ref name="RauArchives1980">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=LXtmAAAAMAAJ|title=Archival organization and records management in the state of Andhra Pradesh, India|last=Mallavarapu Venkata Siva Prasada Rau (Andhra Pradesh Archives)|publisher=Published under the authority of the Govt. of Andhra Pradesh by the Director of State Archives (Andhra Pradesh State Archives)|year=1980|page=393}}</ref> गागा भट्ट यांनी [[यमुना नदी|यमुना]], [[सिंधु नदी|सिंधू]], [[गंगा नदी|गंगा]], [[गोदावरी नदी|गोदावरी]], [[नर्मदा नदी|नर्मदा]], [[कृष्णा नदी|कृष्णा]] आणि [[कावेरी नदी|कावेरी]] या [[सात पवित्र नद्या|सात पवित्र नद्यां]]<nowiki/>च्या पाण्याने भरलेल्या सोन्याच्या पात्रातून शिवाजीराजांच्या डोक्यावर पाणी ओतले आणि वैदिक राज्याभिषेक मंत्रांचा उच्चार केला. प्रसवल्यानंतर शिवाजीराजांनी आई [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजाबाईं]]<nowiki/>ना नतमस्तक करून त्यांच्या चरणांना स्पर्श केला. सोहळ्यासाठी [[रायगड (किल्ला)|रायगडा]]<nowiki/>वर जवळपास पन्नास हजार लोक जमले होते. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=6vUoAAAAYAAJ&q=50,000+people+shivaji+coronation|title=Yuva Bharati|publisher=Vivekananda Rock Memorial Committee|year=1974|edition=Volume 1|page=13|quote=About 50,000 people witnessed the coronation ceremony and arrangements were made for their boarding and lodging.}}</ref> शिवाजी महाराजांना ''शककर्ता'' ("युगाचा संस्थापक") {{Sfn|Sardesai|1957}} आणि ''[[छत्रपती]]'' ("सार्वभौम") असे नाव देण्यात आले. त्यांनी ''हैंदव धर्मोद्धारक'' (हिंदू धर्माचे रक्षक) ही पदवी देखील घेतली.

राज्याभिषेकाच्या दिवसापासून शिवाजीराजांनी [[शिवराज्याभिषेक शक]] सुरू केला आणि [[शिवराई]] हे चलन जारी केले. या शिवाय नवी कालगणना सुरू होऊन नवा शक सुरू झाला, फारसी-संस्कृत शब्दकोश बनवला गेला. यामध्ये फारसीच्या जागी संस्कृत शब्द वापरणे यासाठी हुकुम जारी केले.{{संदर्भ हवा}} तसेच पंचांगशुद्धी करण्याची सक्ती केली. यासाठी कृष्ण दैवज्ञ नामक ज्योतिषी आणवला. या ज्योतिष्याने ग्रंथ लेखन करावे आणि संबंधितांना रित घालून द्यावी असा आदेश दिला. तसेच त्याज कसडून 'करणकौस्तुभ' नामक ग्रंथही लिहवून घेतला.{{संदर्भ हवा}}
=== दुसरा राज्याभिषेक ===
१८ जून १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांची आई [[जिजाबाई शहाजी भोसले|जिजाबाई]] यांचे निधन झाले. मराठ्यांनी निश्चल पुरी गोस्वामी या तांत्रिक पुजारीला बोलावले, ज्याने घोषित केले की मूळ राज्याभिषेक अशुभ ताऱ्यांखाली झाला होता आणि दुसरा राज्याभिषेक आवश्यक आहे. 24 सप्टेंबर 1674 रोजी झालेल्या या दुसऱ्या राज्याभिषेकाचा दुहेरी उपयोग झाला; ज्यांचा अजूनही असा विश्वास होता की शिवाजीराजे त्यांच्या पहिल्या राज्याभिषेकाच्या वैदिक विधींसाठी पात्र नव्हते, म्हणून त्यांनी कमी-प्रतिस्पर्धी अतिरिक्त सोहळा पार पाडून राज्याभिषेक केला. <ref name="Srivastava19642">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Bdw9AAAAMAAJ|title=The History of India, 1000 A.D.-1707 A.D.|last=Ashirbadi Lal Srivastava|publisher=Shiva Lal Agarwala|year=1964|page=701|quote=Shivaji was obliged to undergo a second coronation ceremony on 4th October 1674, on the suggestion of a well-known Tantrik priest, named Nishchal Puri Goswami, who said that Gaga Bhatta had performed the ceremony at an inauspicious hour and neglected to propitiate the spirits adored in the Tantra. That was why, he said, the queen mother Jija Bai had died within twelve days of the ceremony and similar other mishaps had occurred.}}</ref> <ref name="Branch19752">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=ytQgAAAAMAAJ|title=Shivaji and swarajya|last=Indian Institute of Public Administration. Maharashtra Regional Branch|publisher=Orient Longman|year=1975|page=61|quote=one to establish that Shivaji belonged to the Kshatriya clan and that he could be crowned a Chhatrapati and the other to show that he was not entitled to the Vedic form of recitations at the time of the coronation}}</ref> <ref name="Sharma19512">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=oAUdAAAAMAAJ|title=The Making of Modern India: From A. D. 1526 to the Present Day|last=Shripad Rama Sharma|publisher=Orient Longmans|year=1951|page=223|quote=The coronation was performed at first according to the Vedic rites, then according to the Tantric. Shivaji was anxious to satisfy all sections of his subjects. There was some doubt about his Kshatriya origin (see note at the end of this chapter). This was of more than academic interest to his contemporaries, especially Brahmans [Brahmins]. Traditionally considered the highest caste in the Hindu social hierarchy. the Brahmans would submit to Shivaji, and officiate at his coronation, only if his}}</ref>

गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकानंतर शिवाजी महाराजांनी दुसरा राज्याभिषेक पुराणोक्त किंवा तांत्रिक पद्धतीने अश्विन शुद्ध पंचमी (२४ सप्टेंबर १६७४) रोजी करून घेतला अशी माहिती ‘शिवराज्याभिषेक कल्पतरू’ नावाच्या समकालीन संस्कृत ग्रंथांमध्ये मिळते.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&hl=en&redir_esc=y|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> अनिरुद्ध सरस्वती या कवीने हा ग्रंथ लिहिलेला असून त्यामध्ये निश्चलपुरी गोसावी आणि गोविंद या दोन व्यक्तींचा संवाद काव्यरूपात दिलेला आहे. त्यात असे म्हणले आहे की “गागाभट्टाने केलेल्या अभिषेकामध्ये अनेक चुका झाल्या आणि त्याचे विपरीत परिणाम महाराजांना भोगावे लागत आहेत.”<ref name=":3">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=YXsMAQAAMAAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&q=%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80+%E0%A4%AE%E0%A4%B9%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C&hl=en|title=छत्रपती शिवाजी महाराज|last=देशपांडे|first=प्रल्हाद नरहर|date=2007|publisher=महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ|language=mr}}</ref> त्यामध्ये सेनापती प्रतापराव गुजर यांचा मृत्यू, प्रतापगडावर वीज पडणे, महाराजांची पत्नी काशीबाई यांचा मृत्यू, तसेच राज्याभिषेकानंतर केवळ बारा दिवसांनी राजमाता जिजाबाई यांचा मृत्यू इत्यादी घटनांचा उल्लेख आहे. यावरून असा निष्कर्ष काढता येतो की वैदिक पद्धतीच्या राज्याभिषेकाविषयी काही समज-गैरसमज तत्कालीन पुरोहितांमध्ये असावेत. विशेषतः तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणारे पुरोहित वैदिक विधींपेक्षा तांत्रिक विधींना श्रेष्ठ मानत असावेत आणि म्हणून तंत्रमार्गाचा पुरस्कार करणाऱ्या पुरोहितांनी पौराणिक किंवा तांत्रिक अभिषेक करून घेण्याविषयी शिवाजी महाराजांना आग्रह केला असावा.<ref name=":3" /> कारण काहीही असो २४ सप्टेंबर १६७४ रोजी शिवाजी महाराजांचा दुसरा राज्याभिषेक तांत्रिक पद्धतीने झाला. राज्याभिषेकाचा हा समारंभ अतिशय साध्या पद्धतीने पार पडला. तत्कालीन पाश्‍चात्त्य वखारवाल्यांनी किंवा फारशी तवारिखकारांनी या दुसऱ्या राज्याभिषेकाच्या उल्लेख केलेला आढळत नाही.<ref>छत्रपती शिवाजी महाराज, लेखक डॉ. प्र. न. देशपांडे, प्रकाशक महाराष्ट्र राज्य साहित्य आणि संस्कृती मंडळ, द्वितीयावृत्ती, जुलै २००७.</ref>

== दक्षिण दिग्विजय ==
१६७४ च्या सुरुवातीस, [[मराठा साम्राज्य|मराठ्यांनी]] आक्रमक मोहीम हाती घेतली. ऑक्टोबरमध्ये [[खान्देश|खान्देशा]]<nowiki/>मध्ये छापे टाकले. तसेच विजापुरी [[फोंडा]] (एप्रिल १६७५), [[कारवार]] (मध्यवर्षी), आणि [[कोल्हापूर]] (जुलै) ताब्यात घेतला. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920}} नोव्हेंबरमध्ये, मराठा नौदलाने [[मुरूड-जंजिरा|जंजिरा]] येथील सिद्दींशी झडप घातली, परंतु त्यांना तिथे अपयश आले. <ref name="(India)1967">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=EXtEAQAAIAAJ|title=Maharashtra State Gazetteers: Maratha period|last=Maharashtra (India)|publisher=Directorate of Government Printing, Stationery and Publications, Maharashtra State|year=1967|page=147}}</ref> आजारातून बरे झाल्यावर आणि दख्खनी आणि अफगाण यांच्यात [[विजापूर]] येथे सुरू झालेल्या गृहयुद्धाचा फायदा घेऊन शिवाजीराजांनी एप्रिल १६७६ मध्ये [[अथणी तालुका|अथणी]]<nowiki/>वर स्वारी केली. {{Sfn|Sarkar, Shivaji and His Times|1920|p=258}}

आपल्या मोहिमेच्या धावपळीत शिवाजीराजांनी दख्खनी देशभक्तीच्या भावनेला आवाहन केले, की [[दक्षिण भारत]] ही एक मातृभूमी आहे जी बाहेरील लोकांपासून संरक्षित केली पाहिजे. <ref name="Kruijtzer2009">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=yTTJa0usl80C|title=Xenophobia in Seventeenth-Century India|last=Gijs Kruijtzer|publisher=Amsterdam University Press|year=2009|isbn=978-90-8728-068-0|pages=153–190}}</ref> <ref>{{जर्नल स्रोत|last=Kulkarni|first=A. R.|date=1990|title=Maratha Policy Towards the Adil Shahi Kingdom|journal=Bulletin of the Deccan College Research Institute|volume=49|pages=221–226|jstor=42930290}}</ref> त्यांचे आवाहन काहीसे यशस्वी झाले आणि १६७७ मध्ये शिवाजीराजांनी एका महिन्यासाठी [[हैदराबाद]]<nowiki/>ला भेट दिली आणि [[गोवळकोंडा सल्तनत]]<nowiki/>च्या [[कुतुबशहा]]<nowiki/>शी करार केला. यामध्ये [[विजापूर सल्तनत|विजापूर]]<nowiki/>शी आपली युती नाकारण्याचे आणि मुघलांना एकत्रितपणे विरोध करण्यास [[कुतुबशाही|कुतुबशहा]]<nowiki/>ने सहमती दर्शविली.

१६७७ मध्ये, शिवाजीराजांनी ३०,००० [[घोडदळ]] आणि ४०,००० [[पायदळ सैनिक|पायदळा]]<nowiki/>सह आणि [[गोवळकोंडा]] तोफखाना आणि निधीच्या मदतीने [[कर्नाटक]]<nowiki/>वर आक्रमण केले. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}} दक्षिणेकडे जाताना शिवरायांनी [[वेल्लूर|वेल्लोर]] आणि गिंजीचे किल्ले ताब्यात घेतले; <ref name="Jr.2010">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=kSYkCQAAQBAJ&pg=PA201|title=The Muslim Diaspora (Volume 2, 1500–1799): A Comprehensive Chronology of the Spread of Islam in Asia, Africa, Europe and the Americas|last=Everett Jenkins, Jr.|date=12 November 2010|publisher=McFarland|isbn=978-1-4766-0889-1|pages=201–}}</ref> यापैकी नंतरचा किल्ला त्यांचे पुत्र [[राजाराम भोसले|राजाराम प्रथम]] यांच्या कारकिर्दीत मराठ्यांची [[राजधानी]] बनला. {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960}}

शहाजीनंतर [[तंजावूर मराठा राज्य|तंजावर]] येथे राज्य करणाऱ्या त्यांची दुसरी पत्नी तुकाबाई (पूर्वाश्रमीच्या मोहिते) आणि शहाजीराजांचा मुलगा आणि शिवाजीराजांचा सावत्र भाऊ [[व्यंकोजी भोसले|व्यंकोजी]] ([[एकोजी पहिला]]) याच्याशी समेट करण्याचा शिवरायांचा हेतू होता. सुरुवातीला आश्वासक असणाऱ्या वाटाघाटी नंतर अयशस्वी ठरल्या, म्हणून [[रायगड (किल्ला)|रायगडा]]<nowiki/>वर परतताना, शिवाजीराजांनी २६ नोव्हेंबर १६७७ रोजी आपल्या सावत्र भावाच्या सैन्याचा पराभव केला आणि [[म्हैसूर पठार|म्हैसूर पठारा]]<nowiki/>वरील बहुतेक संपत्ती ताब्यात घेतली.

व्यंकोजीची पत्नी दीपाबाई, जिचा शिवराय मनापासून आदर करत होते, तिने शिवरायांशी नवीन वाटाघाटी केल्या आणि आपल्या पतीला मुस्लिम सल्लागारांपासून दूर राहण्यास पटवून दिले. सरतेशेवटी, शिवाजीराजांनी दीपाबाई आणि त्यांच्या स्त्री वंशजांना त्यांनी ताब्यात घेतलेली अनेक संपत्ती स्वाधीन करण्यास संमती दिली. तसेच वेंकोजीनेही प्रांतांचे योग्य प्रशासन आणि [[शहाजीराजे भोसले|शहाजीराजें]]<nowiki/>च्या [[समाधी]]<nowiki/>च्या देखभालीसाठी अनेक अटी मान्य केल्या. {{Sfn|Sardesai|1957}} <ref name="Jayapal1997">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=UEluAAAAMAAJ|title=Bangalore: the story of a city|last=Maya Jayapal|publisher=Eastwest Books (Madras)|year=1997|isbn=978-81-86852-09-5|page=20|quote=Shivaji's and Ekoji's armies met in battle on 26 November 1677, and Ekoji was defeated. By the treaty he signed, Bangalore and the adjoining areas were given to Shivaji, who then made them over to Ekoji's wife Deepabai to be held by her, with the proviso that Ekoji had to ensure that Shahaji's Memorial was well tended.}}</ref>[[File:Maratha Empire 1680.PNG|thumb|सन १६८० मधील मराठी साम्राज्य]]

== मृत्यू आणि उत्तराधिकार ==
शिवाजीराजांच्या वारसदाराचा प्रश्न गुंतागुंतीचा होता. 1678 मध्ये शिवरायांनी [[संभाजी भोसले|संभाजीराजां]]<nowiki/>ना [[पन्हाळा]] येथे बंदिस्त केले. त्यानंतर संभाजीराजे आपल्या पत्नीसह एक वर्षासाठी [[मोगल|मुघलां]]<nowiki/>कडे गेले. पुढे ते  पश्चात्ताप न करता घरी परतले आणि पुन्हा पन्हाळ्याला बंदिस्त झाले. {{Sfn|Mehta|2005|p=47}}

[[हनुमान जयंती]]<nowiki/>च्या पूर्वसंध्येला ३-५ एप्रिल १६८० रोजी वयाच्या ५० व्या वर्षी, {{Sfn|Haig & Burn, The Mughal Period|1960|p=278}} शिवाजी महाराजांचा मृत्यू झाला. त्यांच्या मृत्यूचे कारण वादग्रस्त आहे. ब्रिटिश नोंदी सांगतात की १२ दिवस आजारी राहिल्याने त्यांचा मृत्यू झाला. {{Efn|As for the cause of his death, the Bombay Council’s letter dated 28th
April 1680 says: “We have certain news that Shivaji Rajah is dead. It is now
23 days since he deceased, it is said of a bloody flux, being sick 12
days.” A contemporaneous Portuguese document states that Shivaji died
of anthrax. However, none of these sources provides sufficient details to
draw a definite conclusion. The Sabhasad Chronicle states that the King
died of fever, while some versions of the A.K. Chronicle state that he died
of “navjvar” (possibly typhoid).{{Sfn|Mehendale|2011|p=1147}}}} [[पोर्तुगीज भाषा|पोर्तुगीज भाषे]]<nowiki/>तील बिब्लिओटेका नॅसिओनल डी लिस्बोआ या समकालीन दस्ताऐवजात मृत्यूचे कारण अँथ्रॅक्स आहे. <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=Portuguese-Mahratta Relations|last=Pissurlencar|first=Pandurang Sakharam|publisher=Maharashtra State Board for Literature and Culture|pages=61}}</ref> <ref name=":32">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/801376912|title=Shivaji his life and times|last=Mehendale|first=Gajanan Bhaskar|date=2011|publisher=Param Mitra Publications|isbn=978-93-80875-17-0|location=India|pages=1147|oclc=801376912}}</ref> तथापि, शिवाजीराजांच्या चरित्रातील [[सभासद बखर]]<nowiki/>चे लेखक [[कृष्णाजी अनंत सभासद]] यांनी मृत्यूचे कारण [[ताप]] असल्याचे नमूद केले आहे. <ref name=":2">{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D.|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=81-219-1145-1|edition=17th ed., rev. & enl|location=New Delhi|pages=203|oclc=956763986}}</ref> <ref name=":32" /> शिवाजीराजांच्या हयात असलेल्या पत्नींपैकी निपुत्रिक आणि सर्वात कमी वयाच्या असलेल्या [[पुतळाबाई भोसले|पुतळाबाई]] या त्यांच्या अंत्यसंस्कारात उडी घेऊन ''[[सती (प्रथा)|सती]]'' गेल्या. दुसऱ्या हयात असलेल्या जोडीदार, [[सकवारबाई]] यांना एक तरुण मुलगी असल्यामुळे सती जाण्याची परवानगी दिली गेली नाही. {{Sfn|Mehta|2005}}

शिवाजीराजांच्या मृत्यूनंतर, [[सोयराबाई भोसले|सोयराबाईं]]<nowiki/>नी विविध मंत्र्यांसोबत त्यांचा सावत्र मुलगा संभाजीऐवजी आपला मुलगा [[राजाराम भोसले|राजाराम]]<nowiki/>चा राज्याभिषेक करण्याची योजना आखली. 21 एप्रिल 1680 रोजी दहा वर्षांच्या राजारामला गादीवर बसवण्यात आले. तथापि, सेनापतीला मारून संभाजीराजांनी १८ जून रोजी [[रायगड (किल्ला)|रायगडा]]<nowiki/>वर ताबा मिळवला आणि 20 जुलै रोजी औपचारिकपणे ते [[सिंहासन|सिंहासना]]<nowiki/>वर आरूढ झाले. {{Sfn|Mehta|2005}} [[राजाराम भोसले|राजाराम]], त्यांची पत्नी [[जानकीबाई भोसले|जानकीबाई]] आणि आई [[सोयराबाई भोसले|सोयराबाई]] यांना तुरुंगात टाकण्यात आले. <ref name="SharmaLāʼibrerī2004">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=Q2kaAAAAYAAJ|title=Veil, sceptre, and quill: profiles of eminent women, 16th- 18th centuries|last=Sunita Sharma, K̲h̲udā Bak̲h̲sh Oriyanṭal Pablik Lāʼibrerī|publisher=Khuda Bakhsh Oriental Public Library|year=2004|page=139|quote=By June 1680 three months after Shivaji's death Rajaram was made a prisoner in the fort of Raigad, along with his mother Soyra Bai and his wife Janki Bai. Soyra Bai was put to death on charge of conspiracy.}}</ref>

== राज्यकारभार ==

=== अष्टप्रधान मंडळ ===
{{मुख्य लेख|शिवाजी महाराजांचे अष्टप्रधानमंडळ}}
शिवाजी महाराजांनी राज्यकारभारासाठी आठ मंत्री असलेले अष्टप्रधान मंडळाची नेमणूक केली होती. हे मंत्री राजांना राज्यकारभारविषयक कामाविषयी सल्ले देत असे.<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.britannica.com/topic/Ashta-Pradhan|title=Ashta Pradhan {{!}} Marathi council {{!}} Britannica|website=www.britannica.com|language=en|access-date=2022-04-03}}</ref><ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://www.worldcat.org/title/india-since-1526/oclc/956763986|title=India since 1526|last=Mahajan|first=V. D|date=2000|publisher=S. Chand|isbn=978-81-219-1145-0|location=New Delhi|pages=२०३|language=English|oclc=956763986}}</ref>

=== मराठी आणि संस्कृत भाषा प्रोत्साहन व विकास ===
शिवरायांच्या काळात राज्यकारभारात पारशी भाषेचा मोठ्या प्रमाणात वापर होत असे. पण शिवरायांनी यात महत्त्वाचे बदल केले. शिवरायांनी आपल्या अधिकाऱ्यांची एक समिती नेमली. या समितीकडे पारशी व अरेबिक शब्दांऐवजी वापरता येण्यासारखे संस्कृत शब्द सुचवण्याची जबाबदारी देण्यात आली होती. या समितीने १६७७ मध्ये 'राज्यव्यवहारकोष' नावाचा शब्दकोश सादर केला. शिवरायांची राजमुद्रादेखील संस्कृतमधेच होती. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&pg=PA50&redir_esc=y#v=onepage&q&f=false|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref>

=== धर्मविषयक धोरण ===
शिवाजी महाराजांनी धर्मनिरपेक्ष व सहिष्णु वृत्तीने राज्यकारभार चालवला. विविध धर्मांतील समन्वयावर त्यांचा विश्वास होता.  जेव्हा औरंगझेबाने जिझिया कर आकारण्यास सुरुवात केली तेव्हा शिवरायांनी एका पत्राद्वारे जिझिया कर रद्द करण्याची मागणी करत औरंगझेबला त्यांनी अकबराप्रमाणे हिंदू धर्मातील श्रद्धा आणि  क्षेत्रांबद्दल आदराने वागण्याचा सल्ला दिला. त्यांच्या सैन्यात सुरुवातीपासून मुस्लिम लोकांचा समावेश होता. १६५६ मध्ये पठाणांची पहिली तुकडी बनवण्यात आली. दर्या सारंग, शिवरायांच्या नौदलाचा प्रमुख एक मुस्लिम होता<ref name=":4">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=OY5LDwAAQBAJ&dq=Darya+Sarang+shivaji&pg=PT143&redir_esc=y#v=onepage&q=Darya%20Sarang%20shivaji&f=false|title=Medieval Maratha Country|last=Kulkarni|first=Prof A. R.|date=2008-07-01|publisher=Diamond Publications|isbn=978-81-8483-072-9|language=en}}</ref>. संत रामदासांना शिवरायांचे गुरू मानण्यात येत होते, पण अलीकडील संशोधनावरून स्पष्ट झाले आहे की संत रामदास शिवरायांना कारकिर्दीच्या उत्तराधार्थ भेटले. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=iHK-BhVXOU4C&dq=n+his+own+army+Muslim+leaders+appear+quite+early,+and+the+first+Pathan+unit+joined+in+1656.+His+naval+commander+was,+of+course,+a+Muslim&pg=PA81&redir_esc=y|title=The Marathas 1600-1818|last=Gordon|first=Stewart|date=2007-02-01|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-03316-9|language=en}}</ref>
[[चित्र:Shivaji's seal, enlarged.jpg|इवलेसे|शिवरायांची राजमुद्रा]]

=== राजमुद्रा ===
राजमुद्राछत्रपती शिवाजीराजे जेव्हा पुण्याचा कारभार पाहू लागले, तेव्हा त्यांनी स्वतःची स्वतंत्र राजमुद्रा तयार केली. शहाजीराजे व जिजाबाई यांची मुद्रा पारशी भाषेत होती, पण शिवाजी महाराजांनी राजमुद्रेसाठी संस्कृत भाषेचा वापर केला.<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.co.in/books?id=740AqMUW8WQC&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PA60&hl=en&redir_esc=y|title=Forms of Knowledge in Early Modern Asia: Explorations in the Intellectual History of India and Tibet, 1500–1800|last=Pollock|first=Sheldon|date=2011-03-14|publisher=Duke University Press|isbn=978-0-8223-4904-4|language=en}}</ref>  या राजमुद्रेवरील मजकूर खालीलप्रमाणे

"प्रतिपच्चंद्रलेखेव वर्धिष्णुर्विश्ववंदिता 
शाहसुनोः शिवस्यैषा मुद्रा भद्राय राजते". <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=uxeKDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&pg=PT2&dq=%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A4%AE%E0%A5%81%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BE+%E0%A4%B6%E0%A4%BF%E0%A4%B5%E0%A4%BE%E0%A4%9C%E0%A5%80&hl=en|title=Shivaji Maharaj The Greatest (Prabhat Prakashan)|last=Gaikwad|first=Dr Hemantraje|date=2020-01-01|publisher=Prabhat Prakashan|isbn=978-93-5322-262-8|language=hi}}</ref> ज्याप्रमाणे प्रतिपदेचा चंद्र वाढत जातो आणि साऱ्या विश्वात वंदनीय होतो, तशीच शहाजींचा पुत्र शिवाजींची ही मुद्रा व तिचा लौकिक वाढत जाईल असा याचा अर्थ होतो."<ref>{{cite book|url=https://www.google.co.in/books/edition/Emperors_Of_The_Peacock_Throne/h7kPQs8llvkC?hl=en&gbpv=1&pg=PT545&printsec=frontcover|title=Emperors Of The Peacock Throne: The Saga of the Great Moghuls|last1=Eraly|first1=Abraham|date=17 September 2007|publisher=Penguin Books Limited|isbn=978-93-5118-093-7|language=en}}</ref>

== शिवाजी महाराजांचे युद्धतंत्र ==
शिवाजी महाराजांकडे इतर साम्राज्यांच्या तुलनेत छोटी पण सुसज्ज आणि शिस्तबद्ध अशी फौज होती. या फौजेमध्ये मुख्यत्वे  मराठा आणि कुणबी जातीचे मावळे समाविष्ट होते.<ref>{{cite book|url=https://www.google.co.in/books/edition/Warfare_in_Pre_British_India_1500BCE_to/oh7ICQAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PT149&printsec=frontcover|title=Warfare in Pre-British India – 1500BCE to 1740CE|last1=Roy|first1=Kaushik|date=3 June 2015|publisher=Routledge|isbn=978-1-317-58691-3|language=en}}</ref> शिवाजी महाराज जाणून होते की मुघलांच्या  प्रचंड तसेच दारुगोळा व तोफखान्यांनी सज्ज असलेल्या फौजेला पारंपारिक युद्धपद्धतीने  हरवणे कठीण होते. त्यामुळे  महाराजांनी आपली स्वतःची अशी युद्धनीती विकसित केली, जिला ' गनिमी कावा' म्हणून ओळखले जाते.<ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=FIIQhuAOGaIC&dq=Shivaji,+realizing+that+he+could+not+defeat+the+imperial+armies+inhttps://books.google.co.in/books&pg=PA40|title=The State at War in South Asia|last1=Barua|first1=Pradeep|date=1 January 2005|publisher=University of Nebraska Press|isbn=978-0-8032-1344-9|language=en}}</ref>  आजूबाजूच्या भौगोलिक  प्रदेशाचे आणि येथील दऱ्याखोऱ्यांचे सखोल ज्ञान,  वेगवान फौज आणि शत्रूला अनपेक्षित हल्ले अशा पद्धतींचा वापर शिवरायांनी केला. ही युद्धनीती अतिशय यशस्वी ठरली. मुघलांच्या मोठमोठ्या फौजा शिवरायांच्या छोटेखानी फौजांसमोर निष्प्रभ ठरल्या. <ref>{{cite book|url=https://books.google.com/books?id=FIIQhuAOGaIC&dq=Shivaji,+realizing+that+he+could+not+defeat+the+imperial+armies+inhttps://books.google.co.in/books&pg=PA40|title=The State at War in South Asia|last1=Barua|first1=Pradeep|date=1 January 2005|publisher=University of Nebraska Press|isbn=978-0-8032-1344-9|language=en}}</ref>

== शिवाजी महाराजांनंतर मराठा साम्राज्याचा विस्तार ==
[[चित्र:Maratha_Empire_in_1758.png|इवलेसे|१७५८ मध्ये यशाच्या सर्वोच्च शिखरावर असताना [[मराठा साम्राज्य]]]]
शिवाजी महाराजांनंतर मुघलांसोबत मराठ्यांच्या लढाया होत राहिल्या. त्यांच्या मृत्यूनंतर, १६८१ मध्ये, [[औरंगजेब|औरंगजेबा]]<nowiki/>ने मराठ्यांच्या ताब्यातील प्रदेश, [[विजापूर]]<nowiki/>स्थित [[आदिलशाही]] आणि [[गोवळकोंडा]]<nowiki/>ची [[कुतुबशाही]] ताब्यात घेण्यासाठी दक्षिणेत आक्रमण सुरू केले. या दोन्ही सल्तनतांचा नायनाट करण्यात तो यशस्वी झाला पण दख्खनमध्ये २७ वर्षे घालवूनदेखील तो मराठ्यांना वश करू शकला नाही. या काळात १६८९ मध्ये [[संभाजी भोसले|संभाजीराजां]]<nowiki/>ना मुघलांनी पकडले आणि छळ करून त्यांना [[फाशी]] दिली. मराठ्यांनी नंतर संभाजीराजांचे उत्तराधिकारी [[राजाराम भोसले|राजाराम]] आणि नंतर राजाराम महाराजांच्या विधवा [[ताराबाई]] यांच्या नेतृत्वाखाली जोरदार प्रतिकार केला. लढायांमुळे मुघल आणि मराठे यांच्यात प्रदेश वारंवार बदलले गेले.पुढे १७०७ मध्ये मुघलांचा पराभव होऊन हा संघर्ष संपला. <ref name="John Clark Marshman">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=tbmT_Tv-VGUC&pg=PA93|title=History of India from the Earliest Period to the Close of the East India Company's Government|last=[[John Clark Marshman]]|publisher=Cambridge University Press|year=2010|isbn=978-1-108-02104-3|page=93}}</ref>

[[शाहू पहिले|शाहू महाराज]], जे शिवाजी महाराजांचे नातू आणि संभाजीराजांचे पुत्र होते, त्यांना औरंगजेबाने २७ वर्षांच्या संघर्षात कैदेत ठेवले होते. संभाजीराजांच्या मृत्यूनंतर त्यांच्या वारसांनी शाहूराजेंची सुटका केली. आपल्या काकू ताराबाई यांच्यासोबत वारसाहक्कासाठी अल्पशा सत्ता संघर्षानंतर, शाहूराजांनी १७०७ ते १७४९ पर्यंत मराठा साम्राज्यावर राज्य केले. त्यांच्या कारकिर्दीच्या सुरुवातीच्या काळात त्यांनी [[बाळाजी विश्वनाथ]] आणि नंतर त्यांच्या वंशजांना मराठा साम्राज्याचे [[पेशवे]] ([[पंतप्रधान]]) म्हणून नियुक्त केले. बाळाजींचा मुलगा, [[थोरले बाजीराव पेशवे|पेशवे बाजीराव पहिले]] आणि नातू, [[बाळाजी बाजीराव पेशवे|पेशवे बाळाजी बाजीराव]] यांच्या नेतृत्वाखाली मराठा साम्राज्याचा मोठ्या प्रमाणात विस्तार झाला. यशाच्या शिखरावर असताना मराठा साम्राज्य दक्षिणेला [[तामिळनाडू]] {{Sfn|Mehta|2005|p=204}} पासून उत्तरेला [[पेशावर]] (आजचे खैबर पख्तूनख्वा) आणि पूर्वेला [[बंगाल]]<nowiki/>पर्यंत पसरले होते. १७६१ मध्ये, मराठ्यांच्या सैन्याने [[पानिपतची तिसरी लढाई]] अफगाण दुर्राणी साम्राज्याच्या [[अहमदशाह अब्दाली|अहमद शाह अब्दाली]]<nowiki/>शी गमावली, ज्यामुळे वायव्य भारतात त्यांचा साम्राज्य विस्तार थांबला. पानिपतनंतर दहा वर्षांनी, [[माधवराव पेशवे|माधवराव पेशव्यां]]<nowiki/>च्या राजवटीत मराठ्यांनी [[उत्तर भारत|उत्तर भारता]]<nowiki/>त पुन्हा प्रभाव मिळवला . <ref name="Sen19942">{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=r4hHNz7T-AEC&pg=PR7|title=Anglo-Maratha relations during the administration of Warren Hastings 1772–1785|last=Sailendra N. Sen|publisher=Popular Prakashan|year=1994|isbn=978-81-7154-578-0|pages=6–7}}</ref>

मोठ्या साम्राज्याचे प्रभावीपणे व्यवस्थापन करण्याच्या प्रयत्नात, शाहूराजे आणि पेशव्यांनी सर्वात बलाढ्य शूरवीरांना अर्ध-स्वायत्तता दिली आणि मराठा संघाची निर्मिती केली. {{Sfn|Pearson, Shivaji and Mughal decline|1976|p=226}} ते [[बडोदा संस्थान|बडोद्या]]<nowiki/>चे [[गायकवाड घराणे|गायकवाड]], [[इंदूर संस्थान|इंदूर]] आणि माळव्याचे [[इंदूर संस्थान|होळकर]], [[ग्वाल्हेर]]<nowiki/>चे [[शिंदे घराणे|सिंधिया]] आणि [[नागपूर]]<nowiki/>चे [[भोसले (राजघराणे)|भोंसले]] म्हणून ओळखले जाऊ लागले. १७७५ मध्ये, [[ईस्ट इंडिया कंपनी (निःसंदिग्धीकरण)|ईस्ट इंडिया कंपनी]]<nowiki/>ने [[पुणे|पुण्यातील]] उत्तराधिकारी संघर्षात हस्तक्षेप केला, ज्याचा परिणाम म्हणजे [[पहिले इंग्रज-मराठा युद्ध]] होते. [[दुसरे इंग्रज-मराठा युद्ध|दुसऱ्या]] आणि [[तिसरे इंग्रज-मराठा युद्ध|तिसऱ्या अँग्लो-मराठा युद्धा]]<nowiki/>त (१८०५-१८१८) इंग्रजांकडून मराठ्यांचा पराभव होईपर्यंत मराठे भारतातील प्रख्यात सत्ता राहिले. पण या युद्धांनंतर कंपनीला भारतातील बहुतेक भागांत प्रबळ सत्ता मिळाली. <ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=hNVtQY4sXYMC&q=9780275990398|title=A Military History of Britain: from 1775 to the Present|last=Jeremy Black|date=2006|publisher=Greenwood Publishing Group|isbn=978-0-275-99039-8|location=Westport, Conn.}}</ref> <ref>{{स्रोत पुस्तक|title=A History of India|last=Percival Spear|date=1990|publisher=Penguin Books|isbn=978-0-14-013836-8|volume=2|page=129|author-link=Percival Spear|orig-year=First published 1965}}</ref> 

== जयंती==
{{मुख्य|शिव जयंती}}
===इतिहास===
भारतात इंग्रज येण्यापूर्वी तिथीनुसार व्यवहार होत असत.  इंग्रजी राज्य आल्यावर [[ग्रेगरीय दिनदर्शिका|ग्रेगरीय दिनदर्शिकेनुसार]] व्यवहार होऊ लागले.{{संदर्भ हवा}}

ग्रेगरीय दिनदर्शिका भारतात लागू झाल्यावर ज्यांचा जन्म झाला त्यांची जयंती तारखेने करतात.{{संदर्भ हवा}} [[महात्मा फुले]], [[महात्मा गांधी]], [[डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर]], [[लोकमान्य टिळक]] या सर्व महापुरुषांचा जन्म भारतात ग्रेगरीय दिनदर्शिका लागू झाल्यावर झाला होता. त्यामुळे त्यांची जयंती तारखेने केली जाते.{{संदर्भ हवा}}

[[तुकाराम]], बसवेश्वर, छ. शिवाजी महाराज, [[गौतम बुद्ध]] या साऱ्यांचा जन्म भारतात ग्रेगोरीय दिनदर्शिका लागू करण्यापूर्वी झालेला आहे. त्यांच्या काळात सारे व्यवहार तिथीने करत असत. त्यांचे जन्मदिवस तिथीने साजरे होतात.{{संदर्भ हवा}}

आज ज्या ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेनुसार शिवाजी महाराजांच्या जन्माची तारीख १९ फेब्रुवारी अशी निश्चित केली आहे, ते कॅलेंडर शिवाजी महाराजांच्या वेळेला युरोपातसुद्धा प्रचलित नव्हते.{{संदर्भ हवा}}  इंग्रजांनी ग्रेगोरियन कॅलेंडर १७५२ साली स्वीकारले, तोपर्यंत त्यांच्या साम्राज्यात [[ज्युलियन दिनदर्शिका]] अधिकृत होती. ज्युलियन दिनदर्शिकेतील कालगणना व ग्रेगोरीय दिनदर्शिकेतील कालगणना यांच्यात १७०० सालपर्यंत १० दिवसांचा तर १७०० सालापासून पुढे ११ दिवसांचा फरक येतो.{{संदर्भ हवा}} (ज्युलियन दिनदर्शिका पुढे गेली होती.) त्यामुळे ज्युलियन दिनदर्शिकेनुसार निर्धारित १९ फेब्रुवारी ही तारीख १० - ११ दिवसांनी चुकते. (४ ऑक्टोबर १५८२ ज्युलियन या तारखेनंतरचा पुढचा दिवस ग्रेगोरियन १५ ऑक्टोबर १५८२ येतो.).{{संदर्भ हवा}} अनेक ठिकाणी शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जी कालगणना प्रचलित होती त्यानुसार छत्रपती शिवाजी महाराज जयंती तिथीनुसार साजरी केली जाते.  सरकारी जयंती तारखेनुसार असते.{{संदर्भ हवा}}

छ. शिवाजी महाराजांचा जन्म १६२७ साली झाला अशी जेव्हा मान्यता होती तेव्हा जयंतीची तिथी वैशाख शुद्ध तृतीया येत असे.{{संदर्भ हवा}} जेव्हा जन्मसाल १६३० नक्की झाले तेव्हा तिथी फाल्गुन वद्य तृतीया येऊ लागली.{{संदर्भ हवा}} शिवाजी महाराजांच्या जन्मावेळी जर ग्रेगोरीय दिनदर्शिका प्रचलित असती तर १६३० सालची फाल्गुन वद्य तृतीया १९ फेब्रुवारीला आली असती.{{संदर्भ हवा}} म्हणून, २००१ सालापासून १९ फेब्रुवारी ह्या तारखेला सरकारी शिवजयंती साजरी होते.{{संदर्भ हवा}}
==छत्रपती शिवाजी राजांचे कुटुंब==
===पत्नी===
<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=nYFCDwAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=8+wives+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=Shivaji: The Great Maratha|last=Desai|first=Ranjit|date=2017-12-15|publisher=Harper Collins|isbn=978-93-5277-440-1|language=en}}</ref>
# काशीबाई जाधव
# गुणवंतीबाई इंगळे
# पुतळाबाई पालकर
# लक्ष्मीबाई विचारे
# सईबाई निंबाळकर
# सकवारबाई गायकवाड
# सगुणाबाई शिंदे
# सोयराबाई मोहिते

=== वंशज===
===मुलगे===
<ref>{{स्रोत पुस्तक|url=https://books.google.com/books?id=wo40EAAAQBAJ&newbks=0&printsec=frontcover&dq=sons+of+shivaji+maharaj&hl=en|title=The Life and Death of Sambhaji|last=Bhaskaran|first=Medha Deshmukh|date=2021-07-05|publisher=Penguin Random House India Private Limited|isbn=978-93-5492-029-5|language=en}}</ref>
# छत्रपती [[संभाजी भोसले]]
# [[छत्रपती राजारामराजे भोसले]]

===मुली===
<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://www.indiaforums.com/forum/topic/2491780|title=Shivaji Maharaj: List of Queens and Sons/Daughters {{!}} Veer Shivaji|website=India Forums|language=en|access-date=2022-02-23}}</ref>
# अंबिकाबाई महाडीक
# कमळाबाई (सकवारबाईंची कन्या)
# दीपाबाई
# राजकुंवरबाई शिर्के (सगुणाबाईंची मुलगी, गणोजी शिर्के यांची पत्नी)
# राणूबाई पाटकर
# सखुबाई निंबाळकर (सईबाईंची मुलगी)

===सुना/नातसुना===
# अंबिकाबाई{{संदर्भ हवा}} (सती गेल्या)
# जानकीबाई{{संदर्भ हवा}}
# राजारामांच्या पत्नी ताराबाई (माहेरच्या मोहिते)<ref>{{संकेतस्थळ स्रोत|url=https://feminisminindia.com/2018/03/14/rani-tarabai-maratha-warrior/|title=Rani Tarabai - A Formidable Maratha Warrior {{!}} #IndianWomenInHistory|last=Godbole|first=Tanika|date=2018-03-13|website=Feminism In India|language=en-GB|access-date=2022-02-23}}</ref>
# संभाजी महाराजांच्या पत्नी येसूबाई{{संदर्भ हवा}}
# राजसबाई{{संदर्भ हवा}} (पुत्र संभाजींची पत्नी)
# <nowiki>सगुणाबाई (संभाजीपुत्र शाहूंची पत्नी)</nowiki>{{संदर्भ हवा}}

===नातवंडे===
# संभाजी महाराजांचा मुलगा - शाहू{{संदर्भ हवा}}
# ताराबाई-राजाराम महाराज यांची मुले - दुसरा शिवाजी{{संदर्भ हवा}} 
# राजसबाईची मुले - दुसरा संभाजी{{संदर्भ हवा}} 

===पतवंडे===
# ताराबाईंचा नातू रामराजा, याला शाहूंनी दत्तक घेतले, म्हणजे ते स्वतःचेच काका झाले.{{संदर्भ हवा}}
# दुसऱ्या संभाजींचा मुलगा - द्वितीय शिवाजी (खरेतर ३रे शिवाजी) (कोल्हापूर)

== सण ==
शिवाजी महाराजांच्या जयंतीला [[महाराष्ट्र|महाराष्ट्रा]]त [[शिवजयंती]] म्हणतात. शिवाजी महाराजांच्या जन्मदिनांकाबद्दल वाद असल्याने शिवजयंती महाराष्ट्रात वर्षभरात किमान दोनदा साजरी होते. त्या दिवशी दिवसभर ढोल-ताशे वाजवीत मिरवणुका निघतात आणि शिवाजी महाराजांच्या पुतळ्यांना हार घालण्याचा कार्यक्रम होतो. मुंबईसारख्या शहरात शिवजयंतीच्या मिरवणुकीत १०० च्या वर मालमोटारी व त्यांवर देखावे असतात.{{संदर्भ हवा}}

[[भिवंडी]] आणि [[मालेगाव]] येथे या दिवशी अनेकदा दंगली झाल्या. इ.स. १९७० साली भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक मशिदीसमोर फार काळ रेंगाळल्यामुळे तुफान दंगल झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे भिवंडीत शिवजयंतीची मिरवणूक काढायला १४ वर्षांची बंदी घातली गेली.{{संदर्भ हवा}} इ.स. १९८४ साली परवानगी मिळाली आणि त्यावर्षी झालेल्या भीषण दंगलीत अनेक वाहने जळून खाक झाली.{{संदर्भ हवा}} त्यामुळे आता मिरवणुकीत सामील होण्यास वाहने मिळत नाहीत. प्रत्येक शिवजयंतीच्या एक आठवडा आधी भिवंडीतले झोपडपट्टीवासी आपले चंबूगबाळे आवरून झोपडी सोडून परगावी जातात.{{संदर्भ हवा}}

==चित्रपट==
छत्रपती शिवाजी महाराजांविषयी अनेक चित्रपट, दूरचित्रवाणी मालिका निघाल्या आहेत. भालजी पेंढारकरांनी छ. शिवाजी महाराजांच्या मावळ्यांबद्दल काही चित्रपट काढलेले आहेत. त्यांतल्या काही चित्रपटांची नावे पुढे दिली आहेत : 
* गनिमी कावा
* छत्रपती शिवाजी
* तान्हाजी द अनसंग हीरो
* नेताजी पालकर
* फत्तेशिकस्त 
* बहिर्जी नाईक
* बाळ शिवाजी
* भारत की खोज (हिंदी)
* मराठी तितुका मेळवावा
* मी शिवाजीराजे भोसले बॊलतोय
* राजमाता जिजाऊ (दूरचित्रवाणी मालिका)
* राजा शिवछत्रपती (दूरचित्रवाणी मालिका)
* वीर शिवाजी (हिंदी वेब मालिका)
* शेर शिवराज है
* सरसेनापती हंबीरराव
* जय शिवाजी जय भवानी ( दूरचित्रवाणी मालिका)(जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम)
*छ. शिवाजी महाराजांवरील चित्रपट व इतर कलाकृतींसाठीचा विस्तृत लेख: [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]]

== हे सुद्धा पहा ==
* [[बाबासाहेब आंबेडकर]]
* [[महात्मा गांधी]]
* [[शिवाजी महाराज यांच्याबद्दल व्यक्त झालेली मते]]
* [[छत्रपती शिवाजींविषयी साहित्य व कलाकृतीं]]

== संदर्भ ==
{{reflist}}

== बाह्य दुवे ==
{{कॉमन्स|File:छत्रपति शिवाजीमहाराज यांचे चरित्र.pdf}}
* [http://www.hindujagruti.org/hinduism/national-icons/shivaji-maharaj/ शिवाजी महाराजांच्या जीवनातील प्रसंग व भाषाशुद्धी मोहीम]
* [http://www.maharashtra.gov.in/english/gazetteer/Nanded/his1.html मोगल-मराठा गोदावरी खोऱ्यातील संघर्ष]

{{शिवाजी महाराज}}
{{मराठा साम्राज्य}}

{{DEFAULTSORT:भोसले, शिवाजीराजे}}
[[वर्ग:शिवाजी महाराज| ]]
[[वर्ग:भोसले घराणे]]
[[वर्ग:छत्रपती]]
[[वर्ग:मराठा साम्राज्य]]
[[वर्ग:मराठी राजे]]
[[वर्ग:ऐतिहासिक व्यक्ती]]
[[वर्ग:भारतीय सेनानी]]
[[वर्ग:इ.स. १६३० मधील जन्म]]
[[वर्ग:सैनिकी पेशातील मराठी व्यक्ती]]
[[वर्ग:इ.स. १६८० मधील मृत्यू]]
[[वर्ग:पोस्टाचे तिकीट असलेल्या व्यक्ती]]
[[वर्ग:लाल दुवे असणारे लेख]]
[[वर्ग:हिंदू योद्धे]]