स्त्रीवादी साहित्य
fiction or nonfiction which supports the feminist goals of defining, establishing and defending equal civil, political, economic and social rights for women | |||
माध्यमे अपभारण करा | |||
![]() | |||
प्रकार | literary genre, arts form by movement, sub-set of literature | ||
---|---|---|---|
उपवर्ग | political literature | ||
धर्म | |||
पासून वेगळे आहे |
| ||
| |||
![]() |
स्त्रियांचे, स्वतःच्या वेगळेपणाची जाणीव प्रकर्षाने व्यक्त करणारे व स्वत्वाचा शोध घेणारे साहित्य म्हणजे स्त्रीवादी साहित्य होय. साहजिकच पुरुषी साहित्याहून ते स्वरूपतः वेगळे ठरते, तथापि स्त्रीवादी साहित्य याचा अर्थ केवळ स्त्रीनिर्मित साहित्य नव्हे, तर पुरुषकेंद्री विचारव्यूहातून मुक्त अशा परिप्रेक्ष्यातून कोणीही — स्त्री वा पुरुषाने — निर्माण केलेले साहित्य म्हणजे स्त्रीवादी साहित्य असेही व्यापक अर्थाने म्हणता येईल.
व्यापक व्याख्या
[संपादन]वास्तविक साहित्याच्या आविष्कारातील कोणत्या साहित्याला स्त्रीवादी साहित्य म्हणता येईल, हा एक गुंतागुंतीचा प्रश्न आहे परंतु एवढे निश्चित म्हणता येईल, की मानव म्हणजे पुरुष-स्त्री हे त्याचे उपांग ह्या विचाराला छेद देणारे, त्याबद्दल प्रश्न उपस्थित करणारे, त्यातील जटिलता, धूसरता यांची जाणीव करून देणारे साहित्य स्त्रीवादी साहित्य म्हणता येईल. बाईच्या असण्याचा, होण्याचा — म्हणजेच अस्तित्वाचा, स्वत्वाचा व अस्मितेचा — समग्रतेने वेध घेणारे, तिच्या आत्मशोधाचा प्रवास वाङ्मयीन आविष्कार म्हणून मांडणारे लेखन स्त्रीवादी म्हणता येईल. परंतु स्त्रियांच्या दुःखाच्या करुण कहाण्या पराभूत नियतिवादी दृष्टिकोणातून मांडणारे, त्यांच्याविषयी केवळ दया, सहानुभूती निर्माण करणारे, तसेच उद्धारकाच्या भूमिकेतून केलेले लिखाण हे स्त्रीवादी साहित्य म्हणता येणार नाही. स्त्रीच्या देहात्मतेभोवती गूढता उभारून मूळ दडपणुकीचे वास्तव धूसर करणारे साहित्य स्त्रीवादाच्या कसोट्यांना उतरणारे नव्हे.
स्त्रीवाद ही एक समाजपरिवर्तन घडवू पाहणारी राजकीय जाणीव आहे. या स्त्रीवादी जाणिवेचा विविध दृष्टिकोणांतून, भिन्न भिन्न पातळ्यांवरचा आविष्कार स्त्रीवादी साहित्यात आढळून येतो. उदारमतवादी, मार्क्सवादी, समाजवादी, उत्तर-आधुनिक अशा अनेक विचारप्रणालींमध्ये स्वतःची भर घालून, स्त्रीवादी भान स्त्री-पुरुष विषमतेच्या प्रश्नांची मीमांसा करते. म्हणून काळाच्या प्रत्येक टप्प्यावर स्त्रीवादाची भिन्न रूपे तर दिसतातच परंतु त्यांच्यात अनेकदा परस्परविरोधही आढळून येतो. ह्याचेच प्रतिबिंब वेगवेगळ्या काळांत लिहिल्या गेलेल्या स्त्रीवादी साहित्यात दिसते. ह्या भिन्न स्त्रीवादी जाणिवा व्यक्त करणारे साहित्य म्हणजे स्त्रीवादी साहित्य. पुरुषाच्या आधाराशिवाय स्त्रीच्या व्यक्तिमत्त्वाला परिपूर्णता येऊ शकते आणि प्रेमाइतकीच, माणसासारखे जगण्याची भूक स्त्रीलाही असते हे दर्शविणारे आणि स्त्री म्हणून घडताना आलेल्या विविध अनुभवांना अभिव्यक्त करणारे साहित्य म्हणजे स्त्रीवादी साहित्य. पुरुषप्रधानतेला विरोध करणारे आणि स्त्रीचे माणूस म्हणून चित्रण करणारे साहित्य, मग ते पुरुषाने लिहिले असले तरी स्त्रीवादी ठरेल कारण तत्त्वतः स्त्रीवादी जाणीव स्त्री व पुरुष दोघांमध्येही विकसित होऊ शकते परंतु पुरुषी वर्चस्वाचा अनुभव बाई होऊन घेणे स्त्रीला अधिक समर्थपणे करता येते, असेही मानले जाते. त्यामुळे स्त्रियांचे लेखन अधिक नेमके, धारदार व प्रखर होते. जहाल स्त्रीवाद्यांच्या मते स्त्रियांची बाईपणाच्या भानातून निर्माण झालेली भाषा, प्रतीके, प्रतिमा खऱ्या अर्थाने विकसित होण्यासाठी काही काळ तरी जाणीवपूर्वक अलगतावादी भूमिका घेणे इष्ट ठरेल.
पाश्चात्त्य देशांत स्त्रीवादाचा उदय साधारणपणे १९६० च्या आसपास झाला व भारतात स्त्रीवाद सुमारे १९७५ नंतर रुजला. असे असले, तरी स्त्रीवादी जाणीव तत्पूर्वी अस्तित्वात नव्हती, असे मात्र नव्हते.व्यक्तिगत पातळीवर स्त्रियांना आपल्या वाट्याला आलेल्या दुय्यमत्वाची, गौण स्थानाची जाणीव होतीच आणि ती त्यांच्या साहित्यातून व्यक्तही होत होती पण आपला हा अनुभव व त्याचा आविष्कार व्यक्तिगत आहे, असे त्यांना वाटत होते. त्याला संघटित चळवळीचे स्वरूप प्राप्त झाले नव्हते. मात्र जे खाजगी आहे, ते राजकीय आहे हे भान स्त्रीजातीला आल्यानंतर स्त्रीवादी तत्त्वज्ञानाचा उदय झाला.
स्त्रीवादी जाणीव कशाला म्हणायचे, हे आधी स्पष्ट केले पाहिजे. जगभर प्रदीर्घकाळ जी पितृसत्ताक समाजव्यवस्था अस्तित्वात आहे, त्या व्यवस्थेने जैविक लिंगभेदाला (सेक्स) सांस्कृतिक लिंगभेदाचे (जेंडर) रूप दिले. आपले हितसंबंध जपण्यासाठी स्त्री-पुरुष यांच्यात एक विशिष्ट सत्तासंबंध रचला. या सत्तासंबंधात स्त्रीला गौण व दुय्यम ठरविले गेले. स्त्रीचा स्वभाव, लक्षणे, कार्यक्षेत्रे, कर्तव्ये या सत्तेने निश्चित केली व स्त्रीवर लादली. या गोष्टीची जाणीव म्हणजे स्त्रीवादी जाणीव होय. "स्त्री ही स्त्री म्हणून जन्मत नाही, तर ती घडवली जातेओ" ("वन इज नॉट बॉर्न अ वुमन, रादर वन बिकम्स अ वुमन"), हे फ्रेंच स्त्रीवादी लेखिका सिमोन दि बोव्हाचे विधान म्हणजे स्त्रीवादी जाणिवेचे महत्त्वाचे प्रमेय आहे.[१]
स्त्रीवादी जाणीव ही स्त्री व पुरुष या दोघांत उदित होऊ शकते. पुरुष या जाणिवेचा समर्थक होऊ शकतो परंतु या जाणिवेचा अनुभव मात्र स्त्रीच घेत असते. स्त्री-पुरुष विषमतेचे भान येणे,ही या जाणिवेची पहिली अवस्था होय. पुरुषरचित स्त्रीत्वाच्या कल्पनेला नकार देणे, ही या जाणिवेची दुसरी अवस्था, तर एक व्यक्ती म्हणून स्वतःचा शोध घेता घेता स्त्रीत्वाचा शोध घेणे, ही स्त्रीवादी जाणिवेची यापुढील व अंतिम अवस्था म्हणता येईल. या अवस्थांमधून जात असताना स्त्री-पुरुष समतेच्या तत्त्वावर आधारलेल्या नवसमाजाची निर्मिती करणे, हे स्त्रीवादाचे उद्दिष्ट आहे. स्त्रीवादी जाणिवेच्या या तिन्ही अवस्थांचे आविष्कार वाङ्मयेतिहासाच्या वेगवेगळ्या टप्प्यांवर, वेगवेगळ्या कालखंडांत आढळून येतात.
इतिहास
[संपादन]१५ व्या शतकात, क्रिस्टीन डी पिझान यांनी द बुक ऑफ द सिटी ऑफ लेडीज हे पुस्कत लिहिले जे पूर्वग्रहांचा सामना करते आणि समाजात महिलांचे महत्त्व वाढवते. हे पुस्तक १४ व्या शतकात जिओव्हानी बोकाकियो यांनी लिहिलेल्या डी मुलीरिबस क्लॅरिस या पुस्कतकाचे अनुसरण करते, जे ऐतिहासिक आणि पौराणिक महिलांच्या १०६ चरित्रांचा संग्रह आहे.
स्त्रीवादी चळवळीने स्त्रीवादी काल्पनिक कथा, स्त्रीवादी अ-काल्पनिक कथा आणि स्त्रीवादी कविता निर्माण केल्या, ज्यामुळे स्त्रियांच्या लेखनात नवीन रस निर्माण झाला. महिलांचे जीवन आणि योगदान हे विद्वानांच्या आवडीचे क्षेत्र म्हणून अधोरेखित केले गेले आहे. या विश्वासाला प्रतिसाद म्हणून स्त्रियांच्या ऐतिहासिक आणि शैक्षणिक योगदानांचे सामान्य पुनर्मूल्यांकन करण्यास देखील प्रवृत्त केले.[२] स्त्रीवादी साहित्य आणि सक्रियता यांच्यात जवळचा संबंध आहे, स्त्रीवादी लेखन विशेषतः विशिष्ट युगात स्त्रीवादाच्या मुख्य चिंता किंवा कल्पना व्यक्त करते.
सुरुवातीच्या स्त्रीवादी साहित्यिक शिष्यवृत्तीचा बराचसा भाग स्त्रियांनी लिहिलेल्या ग्रंथांचा पुनर्शोध आणि पुनर्संचयित करण्यासाठी देण्यात आला होता. पाश्चात्य स्त्रीवादी वाङ्मयीन शिष्यवृत्तीमध्ये, डेल स्पेन्डरच्या मदर्स ऑफ द नॉव्हेल (१९८६) आणि जेन स्पेन्सरच्या द राइज ऑफ द वुमन नॉव्हेलिस्ट (१९८६) यांसारख्या अभ्यासांनी स्त्रिया नेहमीच लिहित असल्याचा आग्रह होता.[३]
विद्वानांच्या आवडीच्या वाढीच्या अनुषंगाने, विविध छापखान्यांनी दीर्घकाळ-मुद्रित मजकूर पुन्हा जारी करण्याचे कार्य सुरू केले. विरागो प्रेसने १९७५ मध्ये १९व्या आणि २०व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या कादंबऱ्यांची मोठी यादी प्रकाशित करण्यास सुरुवात केली आणि पुनर्वसन प्रकल्पात सामील झालेल्या पहिल्या व्यावसायिक प्रेसपैकी एक बनले. १९८० च्या दशकात, पेंडोरा प्रेसने १८ व्या शतकातील स्त्रियांनी लिहिलेल्या कादंबऱ्या जारी केल्या.[४] अगदी अलीकडे, ब्रॉडव्ह्यू प्रेसने १८व्या आणि १९व्या शतकातील कादंबऱ्या जारी केल्या आहेत. केंटकी विद्यापीठात सुरुवातीच्या स्त्रियांच्या कादंबऱ्यांच्या पुनरावृत्तीची मालिका आहे.
साहित्यातील काही विशेष कार्ये प्रमुख स्त्रीवादी ग्रंथ म्हणून ओळखली जातात. मेरी वोल्स्टनक्राफ्ट द्वारे अ व्हिंडीकेशन ऑफ थे राइटस ओफ् विमेन (१७९२) हे स्त्रीवादी तत्त्वज्ञानाच्या सुरुवातीच्या कामांपैकी एक आहे.[५] व्हर्जिनिया वुल्फ लिखित अ रूम ऑफ वन्स ओन (१९२९), पुरुषसत्ताक वर्चस्व असलेल्या साहित्यिक परंपरेतील महिला लेखिकांसाठी शाब्दिक आणि अलंकारिक जागा या दोन्हीसाठी त्याच्या युक्तिवादात नोंद आहे.[६] जर्मेन ग्रीरची द फिमेल एनन्च (१९७०) हे पुस्तक स्त्री गृहिणीच्या स्व-मर्यादित भूमिकेवर प्रश्नचिन्ह लावते.[७]
एलिस रे हेल्फोर्ड यांच्या मते, "विज्ञान कथा आणि कल्पनारम्य कथा या स्त्रीवादी विचारांसाठी महत्त्वपूर्ण वाहने आहेत, विशेषतः सिद्धांत आणि रीत यांच्यातील पूल म्हणून."[८] स्त्रीवादी विज्ञान कथा कधीकधी विद्यापीठ स्तरावर लिंग समजून घेण्यासाठी सामाजिक रचनांची भूमिका शोधण्यासाठी शिकवली जाते.[९] उर्सुला के. ले गिन यांचे द लेफ्ट हँड ऑफ डार्कनेस (१९६९), जोआना रस यांचे द फिमेल मॅन (१९७०), ऑक्टाव्हिया बटलर यांचे किंड्रेड (१९७९), आणि मार्गारेट ॲटवुड यांचे हॅन्डमेड्स टेल (१९८५) हे या प्रकारचे उल्लेखनीय ग्रंथ आहेत.
स्त्रीवादी अ-काल्पनिक कथांनी स्त्रियांच्या जीवनातील अनुभवांबद्दल चिंता व्यक्त करण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. उदाहरणार्थ, माया अँजेलो यांचेआय नो व्हाय द केज्ड बर्ड सिंग्स हे अत्यंत प्रभावशाली होते, कारण ती युनायटेड स्टेट्समध्ये वाढणाऱ्या कृष्णवर्णीय स्त्रियांनी अनुभवलेल्या विशिष्ट वर्णद्वेष आणि लिंगवादाचे प्रतिनिधित्व करते.[१०]
याव्यतिरिक्त, अनेक स्त्रीवादी चळवळींनी काव्यसंग्रह आणि सार्वजनिक वाचनाद्वारे स्त्रीवादी कल्पनांना प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचवण्याचे साधन म्हणून कवितेचा स्वीकार केला आहे.[११]
उप-प्रकार
[संपादन]स्त्रीवादी विज्ञान कथा
[संपादन]स्त्रीवादी विज्ञान कथा हा विज्ञानकथांचा एक उपप्रकार आहे ज्या स्त्रीवादी विषयांवर केंद्रित आहे जसे: लिंग असमानता, लैंगिकता, वंश, अर्थशास्त्र, पुनरुत्पादन आणि पर्यावरण.[१२] स्त्रीवादी विज्ञान कथा राजकीय आहे कारण ती प्रबळ संस्कृतीवर टीका करण्याची प्रवृत्ती ठेवते. काही सर्वात उल्लेखनीय स्त्रीवादी विज्ञान कथांमध्ये या विशयाचे चित्रण यूटोपिया वापरून अशा समाजाचा शोध घेण्यासाठी केले आहे ज्यामध्ये लिंग-फरक किंवा लिंग-शक्ती असंतुलन अस्तित्वात नाही, किंवा डिस्टोपिया अशा जगाचा शोध घेण्यासाठी वापरले आहे जिथे लिंग-असमानता तीव्र आहे, अशा प्रकारे स्त्रीवादी कार्य चालू राहण्याची गरज आहे हे प्रतिपादन केले आहे.[१३][१४]
लोकप्रिय स्त्रीवादी साहित्य
[संपादन]- इतर पुस्तके वर्ग:स्त्रीवादी साहित्य
लेखक | पुस्तक | वर्ष |
---|---|---|
मेरी वोल्स्टनक्राफ्ट | अ व्हिंडीकेशन ऑफ द राइटस ओफ् विमेन | १७९२ |
व्हर्जिनिया वूल्फ | अ रूम ऑफ वन्स ओन | १९२९ |
बेल हुकस | फेमिनिझम इज फॉर एव्हरीबडी | २००० |
केट बोर्नस्टीन | जेंडर आउटलॉ | १९९५ |
सॅन्ड्रा सिस्नेरोस | द हाउस ऑन मँगो स्ट्रीट | १९८४ |
रोक्सेन गे | बॅड फेमिनिस्ट | २०१४ |
लुईसा मे अल्कोट | लिटिल वुमन | १८६८ |
रेबेका सॉलनिट | मेन एक्सप्लेन थिंग्ज टू मी | २०१४ |
जेनेट मॉक | रिडिफाइनिंग रियलनेस | २०१४ |
ऑड्रे लॉर्डे | सिस्टर आउटसाइडर | १९७६ ते १९८४ |
सिल्व्हिया प्लाथ | द बेल जार | १९६३ |
अँजेला कार्टर | द ब्लडी चेंबर | १९७९ |
जर्मेन ग्रीर | द फिमेल एनन्च | १९७० |
इव्ह एन्स्लर | द व्हॅजीना मोनोलॉग्स | १९९६ |
ॲलिस वॉकर | इन सर्च ऑफ अवर मदर्स दार्डन्स | १९८३ |
बेट्टी फ्रीडन | द फेमिनाइन मिस्टिक | १९६३ |
मार्गारेट अॅटवुड | द हँडमेड्स टेल | १९८५ |
सिमोन दि बोव्हा | द सेकंड सेक्स | १९४९ |
एंजेला वाई. डेव्हिस | वुमन, रेस ॲन्ड क्लास | १९८१ |
डोरिस लेसिंग | द गोल्डन नोटबुक | १९६२ |
संदर्भ
[संपादन]- ^ "Simone de Beauvoir Explains "Why I'm a Feminist" in a Rare TV Interview (1975)". 6 फेब्रुवारी 2025 रोजी पाहिले.
- ^ Blain, Virginia; Clements, Patricia; Grundy, Isobel (1990). The feminist companion to literature in English: women writers from the Middle Ages to the present. New Haven: Yale University Press. pp. vii–x. ISBN 978-0-300-04854-4.
- ^ Spender, Dale (१९८६). Mothers of the Novel: 100 Good Women Writers Before Jane Austen. Pandora Press, London, Routledge & Kegan Paul, New York. ISBN 0863580815.
- ^ Gilbert, Sandra M. (4 May 1986). "Paperbacks: From Our Mothers' Libraries: women who created the novel". The New York Times.
- ^ Wollstonecraft, Mary (१९७२). A Vindication of the Rights of Woman. इंग्लंड.
- ^ Woolf, Virginia. "A Room of One's Own". [Project Gutenberg Australia.
- ^ Greer, Germaine. "Germaine Greer discusses The Female Eunuch". BBC World Book Club. Italic or bold markup not allowed in:
|website=
(सहाय्य) - ^ Helford, Elyce Rae (2005). "Feminist Science Fiction". In Westfahl, Gary (ed.). The Greenwood Encyclopedia of Science Fiction and Fantasy. Greenwood Press. pp. 289–291. ISBN 978-0-300-04854-4.
- ^ Lips, Hilary M. (1990). "Using Science Fiction to Teach the Psychology of Sex and Gender". Teaching of Psychology. 17 (3): 197–98. doi:10.1207/s15328023top1703_17.
- ^ Shah, Mahvish (2018). "I Know Why The Caged Bird Sings: Angelou's Quest to Truth and Power". Feminism in India.
- ^ Poetry Foundation. "A Change of World". Poetry Foundation.
- ^ Vakoch, Douglas A., ed. (2021). Ecofeminist Science Fiction: International Perspectives on Gender, Ecology, and Literature. London: Routledge. ISBN 9780367716417.
- ^ Helford, Elyce Rae (2005), "Feminism", in Westfahl, Gary (ed.), The Greenwood Encyclopedia of Science Fiction and Fantasy: themes, works and wonders, Westport, Connecticut: Greenwood Press, pp. 289–291, ISBN 9780313329531. Preview.
- ^ Vakoch, Douglas A., ed. (2021). Dystopias and Utopias on Earth and Beyond: Feminist Ecocriticism of Science Fiction. London: Routledge. ISBN 9780367716233.