सरतचंद्र मित्र

सरचंद्र मित्र

सरतचंद्र मित्र ( त्यांच्या इंग्रजी लेखनात सरतचंद्र मित्रा) (15 नोव्हेंबर 1863 - 15 डिसेंबर 1938) एक बंगाली लोकसाहित्यकार आणि विद्वान होते. त्यांनी भारतीय शास्त्रातील वनस्पती आणि प्राण्यांवर विस्तृतपणे अभ्यास केला आणि त्याबद्दल लिहिले. कायदेशीर सरावाचे प्रशिक्षण घेतले असले तरी, नंतरच्या आयुष्यात त्यांची कलकत्ता विद्यापीठात मानववंशशास्त्र विभागाचे संस्थापक प्रमुख आणि प्राध्यापक म्हणून नियुक्ती झाली होती.

चरित्र

सरतचंद्र हे सुतानिती तालुक्यातील होगुलकुरिया येथील कुटुंबातून आले होते. जेथे त्यांचे पूर्वज राममोहन मित्र हे त्यांचे मूळ घर बोरीशा येथे महारत्त्यांनी टाकलेल्या छाप्यांमुळे सोडून गेले होते. सरतचंद्राचे वडील नरसिंहचंद्र मित्र हे हथवा राजचे कायदेशीर सल्लागार आणि वकील होते. त्यांची आई निस्तारिणी दासी होती. सरतचंद्राचा मोठा भाऊ अमुल्यचंद्र लहानपणीच मरण पावला आणि बहीण सैलाबाला दासी हिचा विवाह सिमला येथील पूर्णचंद्र चौधरी यांच्याशी झाला होता.

सरतचंद्र यांनी १८७५ मध्ये छपरा येथील कलकत्ता ट्रेनिंग अकादमी शाळेत शिक्षण घेतले. त्यानंतर १८८० मध्ये कलकत्ता येथील सिटी स्कूलमधून प्रथम श्रेणीतील प्रवेश परीक्षा उत्तीर्ण होण्यापूर्वी ईश्वरचंद विद्यासागर यांनी स्थापन केलेल्या मेट्रोपॉलिटन इन्स्टिट्यूटमध्ये शिष्यवृत्तीसह अभ्यास केला होता. त्यांनी मेट्रोपॉलिटन इन्स्टिट्यूटमधून १८८५ मध्ये इंग्रजीमध्ये ऑनर्ससह बीए आणि शिष्यवृत्तीसह पुर्ण केले. १८८६ मध्ये इंग्रजीमध्ये एमए आणि १८८८ मध्ये बीएल प्राप्त केले . मे १८८९ मध्ये ते छपरा बारमध्ये सामील झाले आणि त्यांना त्यांच्या वडिलांचे मार्गदर्शन मिळाले. राजपत्रित अधिकारी म्हणून त्यांनी न्यायिक सेवांमध्ये जाण्याचा प्रयत्न केला तरीही १८९४ पर्यंत त्यांनी बारमध्ये काम सुरू ठेवले. फेब्रुवारी १८९४ ते मार्च १९०३ पर्यंत त्यांनी हुथवा राजमध्ये सर्वेक्षण आणि सेटलमेंटचे अधीक्षक म्हणून काम केले. तथापि, कोर्ट ऑफ वॉर्ड्स रद्द करण्यात आले आणि ते १९०४ मध्ये छपरा बारमध्ये परत आले (सरतचंद्रचे वडील येथे काम केले होते आणि ११ जुलै १९०५ रोजी त्यांचे निधन झाले) आणि नोव्हेंबर १९११ पर्यंत काम केले. १९११ पासून त्यांनी हथुआच्या महाराणीने नियुक्त केलेले सहाय्यक व्यवस्थापक म्हणून काम केले. १९२१ मध्ये त्यांची कलकत्ता विद्यापीठात नव्याने तयार करण्यात आलेल्या मानववंशशास्त्र विभागाचे प्रभारी प्राध्यापक म्हणून नियुक्ती करण्यात आली परंतु प्रकृती अस्वास्थ्यामुळे आणि दृष्टी कमी झाल्यामुळे ते १९२६ मध्ये निवृत्त झाले. त्यानंतर त्यांचे स्थान अमेरिकन प्रशिक्षित बिराजा शंकर गुहा यांनी घेतले होते, जे मात्र सरकारी सेवेत रुजू होण्यासाठी विद्यापीठातून बाहेर पडले.

लेखन

प्रवास, इतिहास, लोककथा, चरित्र आणि मानववंशशास्त्र यात सरचंद्र यांना आवड होती. हर्बर्ट रिस्ले यांच्या अंतर्गत १९०५ मध्ये सुरू झालेल्या एथनोग्राफिक सर्व्हे ऑफ इंडिया तसेच जॉर्ज गियरसन यांच्या भाषिक सर्वेक्षण ऑफ इंडियाचा त्यांच्यावर प्रभाव होता. त्यांनी इंडो-हेलेनिस्टिक आर्टमधील द लिजेंड्स ऑफ बुद्धा ( इस्ट अँड वेस्ट, ऑगस्ट १९१३ मध्ये बॉम्बे-आधारित मासिकात) यासारख्या अनेक विषयांवर लिहिले ज्याचे एबरडीनच्या इव्हनिंग गॅझेटने पुनरावलोकन केले. उत्तर बिहारमधील पोस्टिंग आणि प्रवासादरम्यान त्यांनी स्थानिक लोकांकडून माहिती गोळा केली. ते एक विविध विषयात लिहिणारे लेखक होते. त्यांनी जर्नल ऑफ द अँथ्रोपोलॉजिकल सोसायटी ऑफ बॉम्बेमध्ये जवळपास १८३ शोधनिबंध प्रकाशित केले. मिथिक सोसायटीच्या त्रैमासिक जर्नलमध्ये ९७ , नॅशनल मॅगझिन, कलकत्तामध्ये ३७, मॅन-इन-इंडिया (रांची) मध्ये ३४ पेपर प्रकाशित केले. प्रत्येक जर्नल ऑफ द एशियाटिक सोसायटी ऑफ बंगाल आणि हिंदुस्तान रिव्ह्यू आणि इतर अनेक विद्यापीठांच्या जर्नल्समध्ये. त्यांनी कलकत्ता रिव्ह्यूला "एस्कायम" (त्याच्या आद्याक्षरांसाठी) टोपणनावाने लिहिले. १८९५ पासून ते बॉम्बेच्या मानववंशशास्त्रीय संस्थेचे संबंधित सदस्य होते. १९१२ मध्ये सोसायटीने मित्रा यांच्या संग्रहित लेखनाचे पुस्तक म्हणून पुनर्मुद्रण करण्याचा निर्णय घेतला.

सरचंद्र मित्र हे शाळांमध्ये बाहेरच्या नैसर्गिक इतिहासाच्या शिक्षणाचे प्रवर्तकही होते.

सरचंद्र मित्र यांनी शोधलेल्या विषयांपैकी लोकगीते, गझल, किस्से, कोडे आणि श्रद्धा असे आहेत. त्यांनी पौराणिक कथा आणि वनस्पती आणि प्राणी यांच्या भोवती असलेल्या दंतकथांमध्ये विशेष रस घेतला आणि अनेक उपदेशात्मक आणि एटिओलॉजिकल मिथकांची नोंद केली.

वैयक्तिक जीवन

सरचंद्र यांनी गया जिल्ह्याच्या अधीनस्थ न्यायाधीश दिनेशचंद्र रे यांची मुलगी सरसीबाला रे यांच्याशी विवाह केला. त्यांना तीन मुले होती.