संवत्सर

'संवत्सर (संवत) हा एक वर्षाचा किंवा बारा महिन्यांचा कालावधी असतो. चांद्र वर्षानुसार हा काळ सुमारे ३५४ दिवसांचा असतो. यास 'चांद्र वर्ष' असेही म्हणतात. गुढी पाडवा या दिवशी एक शक संवत्सर संपून दुसरे सुरू होते.

संवत्सर म्हणजे साठ वर्षाचे कालचक्र असेही एक कालमापन आहे.

शालिवाहन शकाखेरीज अन्य बरीच संवत्सरे आहेत. त्यांची यादी या लेखाच्या शेवटी दिली आहे.

६० वर्षांत सूर्याभोवती गुरूच्या ५ आणि शनीच्या २ प्रदक्षिणा पूर्ण होतात आणि दोघांच्या आकाशातील स्थितीची पुनरावृत्ती होते. गुरूच्या प्रदक्षिणेचा १/१२ काळ म्हणजे एक संवत्सर होय. गुरूला सूर्याभोवती प्रदक्षिणा करण्यास ११.८६२६ वर्षे लागतात. म्हणजे १ संवत्सर म्हणजे ०.९८८५५ वर्ष होय. या फरकामुळे ८६ संवत्सरांमध्ये ८५ वर्षे पूर्ण होतात. जर संवत्सर आणि वर्षामध्ये एकास एक संबंध जोडायचा असेल तर ८५ वर्षांत एका संवत्सराचा लोप करावा लागतो.

संवत्सर हा महाकालाचा एक भाग मानली जातो. सम्यक् वसन्ति मासादया:अस्मिन् ( ज्यात मास आदी विभाग व्यवस्थित सामावतात त्याला संवत्सर असे म्हणतात.

शालिवाहन शकाच्या संवत्सरांची नावे - ही नावे काही विशिष्ट घटनांची त्या त्या वर्षातील नोंद घेऊन केली असावीत. (भृगू संहिता - जातक खंड). हा काल दोन ते अडीच हजार वर्षांचा असावा. खाली देण्यात आलेली नावे 'चांद्र संवत्सरांची' आहेत. ही एकूण ६० संवत्सरे आहेत. ही साठ वर्षे संपली की (म्हणजे शेवटचे 'क्षय संवत्सर' झाल्यानंतर) पुन्हा प्रभव या नावाचे नवे संवत्सर सुरू होते. कंसात इसवी सनाचा क्रमांक दिला आहे.

1. प्रभव (१९२७-२८, १९८७-८८)
2. विभव (१९२८-२९, १९८८-८९)
3. प्रमोद (१९२९-३०, १९८९-९०)
4. शुक्ल (१९३०-३१, १९९०-९१)
5. प्रजाधीश ( १९३१-३२, १९९१-९२)
6. अंगिरा (१९३२-३३, १९९२-९३)
7. श्रीमुख (१९३३-३४, १९९३-९४)
8. भाव (१९३४-३५, १९९४-९५)
9. युव (१९३५-३६, १९९५-९६)
10. धातृ (१९३६-३७, १९९६-९७)
11. ईश्वर (१९३७-३८, १९९७-९८)
12. बहुधान्य (१९३८-३९, १९९८-९९)
13. प्रमाथी (१९३९-४०, १९९९-२०००)
14. विक्रम (१९४०-४१, २०००-२००१)
15. वृष (१९४१-४२, २००१-२००२)
16. चित्रभानु (१९४२-४३, २००२-२००३)
17. सुभानु (१९४३-४४, २००३-२००४)
18. तारण (१९४४-४५, २००४-२००५)
19. पार्थिव (१९४५-४६, २००५-२००६)
20. व्यय (१९४६-४७, २००६-२००७)
21. शरत्‌ (सर्वजित) (१९४७-४८, २००७-२००८)
22. सर्वधारी (१९४८-४९, २००८-२००९)
23. विरोधी (१९४९-५०, २००९-२०१०)
24. विकृत (१९५०-५१, २०१०-२०११)
25. खर (१९५१-५२, २०११-२०१२)
26. नंदन (१९५२-५३, २०१२-२०१३)
27. विजय (१९५३-५४, २०१३-२०१४)
28. जय (१९५४-५५, २०१४-२०१५)
29. मन्मथ (१९५५-५६, २०१५-२०१६)
30. दुर्मुख (१९५६-५७, २०१६-२०१७)
31. विलंब (१९५७-५८, २०१७-२०१८)
32. हेमलंब (१९५८-५९, २०१८-२०१९)
33. विकारी (१९५९-६०, २०१९-२०२०)
34. शार्वरी (१९६०-६१, २०२०-२०२१)
35. प्लव (१९६१-६२, २०२१-२०२२)
36. शुभकृत्‌ (१९६२-६३, २०२२-२०२३)
37. शोभन (१९६३-६४, २०२३-२०२४)
38. क्रोधी (१९६४-६५, २०२४-२०२५)
39. विश्वावसु (१९६५-६६, २०२५-२०२६)
40. पराभव (१९६६-६७, २०२६-२०२७)
41. प्लवंग (१९६७-६८, २०२७-२०२८)
42. कीलक (१९६८-६९, २०२८-२०२९)
43. सौम्य (१९६९-७०, २०२९-२०३०)
44. साधारण (१९७०-७१, २०३०-२०३१)
45. विरोधकृत्‌ (१९७१-७२, २०३१-२०३२)
46. परिधावी (१९७२-७३, २०३२-२०३३)
47. प्रमादी (१९७३-७४, २०३३-२०३४)
48. आनंद (१९७४-७५, २०३४-२०३५)
49. राक्षस (१९७५-७६, २०३५-२०३६)
50. नल (१९७६-७७, २०३६-२०३७)
51. पिंगल (१९७७-७८, २०३७-२०३८)
52. काल (युक्त) (१९७८-७९, २०३८-२०३९)
53. सिध्दार्थ (१९७९-८०, २०३९-२०४०)
54. रौद्र (१९८०-८१, २०४०-२०४१)
55. दुर्मति (१९८१-८२, २०४१-२०४२)
56. दुंदुभी (१९८२-८३, २०४२-२०४३)
57. रुधिरोद्गारी (१९८३-८४, २०४३-२०४४)
58. रक्ताक्षि (१९८४-८५, २०४४-२०४५)
59. क्रोधन (१९८५-८६, २०४५-२०४६)
60. क्षय (१९८६-८७, २०४६-२०४७)

हीच नावे विक्रम संवत्सरांची आहेत, पण त्यांचा इसवी सन वेगळा असतो.

शालिवान संवत्सराचे नाव वरील नावापैकी एक असते. ते कसे निश्‍चित करतात याचे गणित

१). शालिवाहन शकाच्या संख्येत १२ मिळवावे. या बेरजेला ६० ने भागावे जी बाकी राहील त्या अंकाइतक्या क्रमांकाचा संवत्सर, म्हणजे प्रभव संवत्सरापासून मोजल्यावर त्या क्रमांकावर जे नाव येईल ते त्या शकाचे नाव समजावे.

इ.स. २०१३सालच्या गुडीपाडव्याला शके १९३५ सुरू झाला.

१९३५ + १२ = १९४७

१९४७ ला ६० ने भागितल्यास भागाकार ३२ आणि बाकी २७ राहील.

या बाकी २७ अंकासाठी प्रथम संवत्सर ‘प्रभव’ पासून क्रमाने मोजल्यास २७ वे विजय संवत्सर येते. हे शके १९३५ या शकाचे नाव. इ.स. २०१४च्या शकाचे नाव जय; आणि २०१५साली मन्मथ या नावाचा शक-संवत्सर असेल.

विक्रम संवत्सराचे नाव काढण्याची रीत

विक्रम संवत्सराच्या आकड्यात ९ मिळवावे. या बेरजेला ६० ने भागावे. उरलेल्या बाकी एवढे अंक प्रभव संवत्सरापासून मोजावे म्हणजे विक्रम संवत्सराचे नाव मिळेल.

२०१३साली दिवाळीच्या पाडव्याला विक्रम संवत २०७० सुरू झाला.

२०७० + ९ = २०७९

२०७९ ला ६० ने भागल्यास भागाकार ३४ व बाकी ३९ उरते.

३९वे संवत्सर ‘विश्‍वावसु’ आहे.

म्हणून इ.स. २०१३साली दिवाळीच्या पाडव्यानंतर चालू झालेल्या विक्रम संवत्सराचे नाव विश्‍वावसु संवत्सर होते. इ.स. २०१४ला पराभव नावाचा विक्रम संवत होता, तर २०१५ सालच्या विक्रम संवत्सराचे नाव प्लवंग.

शालिवाहन आणि विक्रम संवत यांसह अन्य संवत्सरे (अन्य शक)

• अमली सन :
• इलाही सन :
• इसवी सन :
• कलचुरी संवत : यालाच चेदी संवत किंवा त्रैकूटक संवत म्हणतात. गुजरातमधील, कोकणातील आणि मध्य प्रदेशातील शिलालेखांत हा संवत वापरलेला असतो. कलचुरी संवताच्या आकड्यामध्ये २४९ मिळवले की इसवी सनाचा आकडा येतो.
• कलियुग संवत : यालाच महाभारत संवत किंवा युधिष्ठिर संवत म्हणतात. ज्योतिष ग्रंथांत आणि शिलालेखांत कलियुग संचत्सराचा उल्लेख असतो. याची सुरुवात इसवी सनपूर्व ३१०२ या वर्षी झाली. इसवी सनाच्या आकड्यात ३१०२, विक्रम संवताच्या आकड्यात ३०४३/४४ आणि शक संवताच्या आकड्यात ३१७९/८० मिळवले की कलियुग संवताचे साल मिळते.
• कोल्सम्‌ (कोलंब) संवत :
• गांगेय संवत : हा तामिळनाडूमधील कलिंगनगरच्या कोणा राजाने सुरू केलेला हा संवत आहे. दक्षिणी भारतातील अनेक ठिकाणी हा वापरलेला आढळतो. गांगेय संवताच्या आकड्यामध्ये ५७९ मिळवले की इसवी सनाचा अंक येतो.
• गुप्त संवत : यालाच गुप्त काल किंवा गुप्त वर्ष किंवा वलभी संवत म्हणतात. गुप्तवंशातील एखाद्या राजाने हा संवत सुरू केला असावा. नेपाळपासून ते गुजराथपर्यंत ह्याचा वापर होत असे. गुप्त संवताच्या सालामध्ये ३२० मिळवले की इसवी सनाचे वर्ष येते.
• ग्रह परिवृत्ती संवत :
• चांद्र वर्ष :
• चालुक्य विक्रम संवत : आंध्र प्रदेशातील कल्याणपूरचा चालुक्य सोळंकी राजा ६वा विक्रमादित्य, ह्याने हा संवत सुरू केला. या संवताला चालुक्य विक्रमकाल, चालुक्य विक्रम वर्ष किंवा वीर विक्रम काल अशीही नावे आहेत. या संवताच्या अंकात १०७६ मिळवले की इसवी सन येतो.
• चेदी संवत : कलचुरी संवताचे पर्यायी नाव.
• तामिळी वर्ष : हे १४ एप्रिलला किंवा त्याच्या अजूबाजूच्या दिवशी सुरू होते.
• नेवार (नेपाळ) संवत :
• पारसी सन : पारसी नवीन वर्ष जगभरात २१ मार्चला सुरू होते, भारतात आणि पाकिस्तानात ते बहुधा १७ ऑगस्टला सुरू होते.
• फसली सन :
• मौर्य संवत :
• बंगाली वर्ष :
• बार्हस्पत्य संवत : गुरू ग्रहाच्या आकाशातील उदयास्ताप्रमाणे हा चालतो.
• बुद्धनिर्वाण संवत :
• भारतीय (सरकारी) राष्ट्रीय वर्ष : हे २१/२२ मार्चला सुरू होते.
• भाटिक (भट्टिक) संवत :
• मगी सन :
• महाभारत संवत : कलियुग संवताचे पर्यायी नाव
• यहूदी सन :
• युधिष्ठिर संवत : कलियुग संवताचे पर्यायी नाव
• राज्याभिषेक संवत : शिवाजीच्या राज्याभिषेकानंतर सुरू झालेला संवत. इसवी सन १६७४ सालच्या जून महिन्यात याचा प्रारंभ झाला.
• लक्ष्मणसेन संवत :
• वर्षमान आश्विन संवत :
• वर्षमान कार्तिक संवत :
• विक्रम संवत :
• विलायती सन :
• वीरनिर्वाण संवत :
• शालिवाहन शक संवत :
• शाहूर (शुहूर) सन :
• सप्तर्षी संवत :
• सिंह संवत :
• सेल्युकिडी संवत :
• सौर वर्ष
• हर्ष संवत :
• हिजरी सन :

(अपूर्ण)

हेही पहा

• संवत्सरांची नावे
• गुढीपाडवा