अक्षरगण (वृत्त)

अक्षरगणवृत्ते म्हणजे लघु-गुरु अक्षरांचा साचेबद्ध आणि व्याकरणनिष्ठ आविष्कार करणे होय. अक्षरगणवृत्तामध्ये खालील उपप्रकार असतात अक्षरगणवृत्तात लघू म्हणजे र्‍हस्व उच्चार होणारी अक्षरे गुरू म्हणजे दीर्घ उच्चार होणारी अक्षरे यांचा क्रम रचनेतल्या प्रत्येक ओळीत पाळण्याचा नियम आहे. यामध्ये ४ ओळींची गण रचना सारखी असते, २ ओळींची सारखी असते अथवा सर्वच ओळींची वेगळी असू शकते.

• समवृत्त
• अर्धसमवृत्त
• विषमवृत्त.

अक्षरगण वृत्तांची लक्षणगीते आणि उदाहरणे

* इंद्रवज्रा
ती इंद्रवज्रा म्हणिजे कवीने
ता ता ज गा गा गण येति जीने
त्या अक्षरे येति पदात अक्रा
'तारी हरी जो धरि शंखचक्रा

* उपेंद्रवज्रा
उपेंद्रवज्रा म्हणतात तीला'
ज ता ज गा गा गण येती जीला

* पञ्चचामर
पञ्चचामर हे १६ अक्षरे प्रत्येक ओळीत असलेले अक्षरगणवृत्त आहे. दर आठ अक्षरांनंतर यती (अल्पविराम) असते. त्यात अनुक्रमे ज र ज र ज ग हे गण येतात.

लक्षणगीतः
१. जरौ जरौ ततो जगौ च पञ्चचामरं वदेत् ।

२. जनास राधिका जनास राधिका जनास गा । जनास राधिका जनास राधिका जनास गा ॥

उदाहरण: -
रावणविरचित शिवतांडवस्तोत्र हे काव्य पञ्चचामर वृत्तात बांधलेले आहे.

जटा कटाहसंभ्रम भ्रमन्निलिंपनिर्झरी । विलोलवीचिवल्लरी विराजमानमूर्धनि ॥ धगद्धगद्धगज्ज्वल ल्ललाटपट्टपावके । किशोरचंद्रशेखरे रतिः प्रतिक्षणं मम ॥

* पृथ्वी
१. सदैव धरिते जसाजसयलाग पृथ्वी पदी

२. आहे वृत्त विशाल म्हणती सू़ज्ञ पृथ्वी तया |
आधी जसज त्या पुढे सयलगा ही येती तया ||

* भुजंगप्रयात
१. म्हणावे तयाला भुजंगप्रयात,
क्रमानेच येती य चारी जयात,
पदी ज्याचिया अक्षरे येति बारा,
रमानायका, दु:ख माझे निवारा.

२. भुजंगप्रयाती य चारीहि येती |

3. यमाचा यमाचा यमाचा यमाचा, यमाचा यमाचा यमाचा यमाचा ।

* मंदाक्रांता उदा० १
१. मंदाक्रांता म्हणति तिजला, वृत्त हे मंद चाले |
ज्याच्या पादीं म भ न त त हे, आणि गा दोन आले ||

२. मंदाक्रान्ता मभनततगा गागणी मंद चाले ||

मंदाक्रांता उदा० ३
मेघांनी हे गगन भरता गाढ आषाढमासी
होई पर्युत्सुक विकल तो कांत एकांतवासी
तन्निःश्वास श्रवुनि रिझवी कोण त्याच्या जिवासी?
मंदाक्रांता सरस कविता कालिदासी विलासी

* मंदारमाला
मंदारमाला कवी बोलती हीस कोणी हिला अश्वघाटी असे
साता तकारी जिथे हा घडे पाद तेथे गुरू एक अंती वसे.

• मालिनी
  

न न म य य गणांनी मालिनी वृत्त होते.

उदा० अनुदिनि अनुतापे,तापलो रामराया
परमदिनदयाळा नीरसी मोह माया |

* वसंततिलका
१. जाणा वसंततिलका व्हय तेचि वृत्त
येती जिथे त भ ज जा ग ग हे सुवृत्त

२. येता वसंततिलकी तभजाजगागी

3. ताराप भास्कर जनास जनास गा गा । ताराप भास्कर जनास जनास गा गा ॥

* शार्दूलविक्रीडित आहे वृत्त विशाल त्यास म्हणती शार्दूलविक्रीडित
मा सा जा स त ता ग येति गण हे पादास की जोडित.

मासाजा सतताग येती गण ते शार्दूलविक्रीडिती (यात मसजसततग हे वापरून रचना केलेली आहे)

* शिखरिणी'
१. तया वृत्ता देती विबुधजन संज्ञा शिखरिणी
जयामध्ये येती य म न स भ ला गा गण गणी.

२. जयामध्ये येती य म न स भ ला गा शिखरिणी|

३.यमानासाभाला ग गण पदि येता शिखरिणी ।

४. यमाचा मानावा नमन समरा भास्कर ल गा । यमाचा मानावा नमन समरा भास्कर ल गा ॥

आक्षेप

वृत्तांच्या गण मात्रा वगैरे बंधनांमुळे काव्य नियमबद्ध होते व त्यातला सहजभाव नष्ट होतो जातो असा आक्षेप यावर येतो. परंतु सहजतेने काव्य प्रसवणार्‍या अनेक कवींनी वृत्तबंधनात राहून सुमधुर गेय कविता लिहून त्या लोकप्रिय केल्या आहेत.

हेही पाहा

• मात्रावृत्त

बाह्य दुवे

• अक्षरगणवृत्त आणि लक्षणाच्या ओळी
• वृत्ते – कवितेला जखडणारी की बांधणारी..?
• गझलची तोंडओळख -२ (वृत्त विचार)
• देणे कवितेचे...