भूदृश्य

कोणताही भूभाग संपूर्णतया एकसुरी नसतो, वेगवेगळ्या अधिवासांनी बनलेला असतो. अशा अधिवासांच्या साधारण हेक्टर अथवा जास्त क्षेत्रफळाच्या तुकड्यांना भूदृश्य म्हणले जाते.

भूदृश्यांचे प्रकार

गेल्या तीस वर्षात परिसर विज्ञानाची एक उपशाखा भूदृश्य विज्ञान –लॅन्डस्केप इकॉलाॅजी-विकसित झाली आहे. कोणताही भूप्रदेश हा वेग-वेगळ्या प्रकारच्या भूदृश्यांची व जलदृश्यांची एक गोधडीच असते. उदाहरणार्थ, गडचिरोली जिल्ह्यातल्या वनप्रदेशात दाट जंगले, झाडोरा, शेतीची खाचरे, गावठाणे, रस्ते, ओढे, तळी यांच्या तुकड्या तुकड्यांनी पूर्ण प्रदेश साकारतो, तर कोंकण किनाऱ्यावर समुद्र, खाड्या, खडकाळ किनारा, वाळवंटे, खाजण, शेते, भाताची खाचरे, नारळ-पोपळीच्या बागा, आमराया यांचे तुकडे तुकडे एकास एक जुळलेले दिसतील. शास्त्रीय उपयोग पद्धतीप्रमाणे ओढे, तळी, समुद्र, खाड्या हे जलभागाचे वेगवेगळे प्रकार व भातखाचरे, माळराने, आमराया, लोकवस्त्या हे भूदृश्यांचे वेगवेगळे प्रकार समजले जातात.  या प्रत्येक प्रकाराचे अनेक तुकडे तुकडे असतील. उदा. सलग नारळ-पोफळींच्या बागा असलेले अनेक तुकडे, भातखाचरांच्या, माळरानांच्या तुकड्यांसमवेत विखुरलेले असतील किंवा नद्या-ओढे-तलाव वेगवेगळ्या जागी आढळतील. या एकेक तुकड्याला त्या त्या प्रकारच्या भूदृश्याचा अथवा जलदृश्याचा अंश अशी संज्ञा वापरतात. जसे तळ्यांनी व्यापलेल्या भंडारा जिल्ह्यात एखाद्या अभ्यास क्षेत्रात तळे या प्रकारच्या जलभागाचे १५-२० वेगवेगळे अंश असतील, किंवा एखाद्या शहरात दाट लोकवस्ती, विरळ लोकवस्ती, मैदाने या तीन प्रकारच्या भूभागांचे अनेक अंश असतील.

संदर्भानुसार लँडस्केप म्हणजे काय याची अनेक व्याख्या आहेत. तथापि, सामान्य वापरात, लँडस्केप म्हणजे जमिनीच्या क्षेत्राच्या (सामान्यतः ग्रामीण) सर्व दृश्यमान वैशिष्ट्यांचा संदर्भ, बहुतेकदा सौंदर्यात्मक आकर्षणाच्या दृष्टीने विचारात घेतले जाते किंवा ग्रामीण भागाचे चित्रमय प्रतिनिधित्व, विशेषतः लँडस्केप पेंटिंगच्या शैलीमध्ये. जेव्हा लोक जाणूनबुजून जमिनीच्या तुकड्याचे सौंदर्यात्मक स्वरूप सुधारतात - आकृतिबंध आणि वनस्पती इत्यादी बदलून - तेव्हा ते लँडस्केप केलेले असल्याचे म्हटले जाते, जरी काही व्याख्यांनुसार त्याचा परिणाम लँडस्केप नसू शकतो.

रंगीत लँडस्केप्स इमारती, रस्ते आणि फुटपाथ सारख्या कृत्रिम घटकांना पर्वत, जंगले, वनस्पती, आकाश आणि नद्या यासारख्या नैसर्गिक वैशिष्ट्यांसह एकत्र करतात. दूरच्या आणि जवळच्या दृश्यांच्या या रचना लोकांच्या भावनांवर लक्षणीय परिणाम करू शकतात. शहरीकरण वेगाने वाढत असताना, शहरांना त्यांच्या अद्वितीय वैशिष्ट्य आणि वातावरणाचे वेगळेपण आणि प्रतीक म्हणून शहरी रंगीत लँडस्केप डिझाइन आवश्यक बनले आहे. तथापि, या परिवर्तनामुळे आव्हाने निर्माण झाली आहेत. प्रथम, काही शहरांमधील पारंपारिक रंगीत लँडस्केप्सवर नैसर्गिक भूगोल, हवामान, स्थानिक साहित्य, वांशिक संस्कृती, धर्म आणि सामाजिक-आर्थिक घटकांचा मोठा प्रभाव पडला आहे. दुसरे म्हणजे, "रंग प्रदूषण" ची वाढती समस्या - चमकदार, घन रंगाच्या इमारती, बिलबोर्ड आणि प्रकाशयोजनांच्या समूहांद्वारे - लोकांवर शारीरिक आणि मानसिकदृष्ट्या प्रतिकूल परिणाम करते. तिसरे म्हणजे, शहरांमधील रंगांचे एकरूपीकरण सांस्कृतिक ओळख नष्ट करत आहे, कारण अनेक आधुनिक इमारती समान पॅलेट सामायिक करतात, ज्यामुळे स्थानिक वैशिष्ट्ये सौम्य होतात. संशोधकांनी या रंगीत लँडस्केप समस्यांना तोंड देण्यासाठी आणि शहरांना त्यांची विशिष्ट ओळख जपण्यास आणि दोलायमान, भावनिकदृष्ट्या आकर्षक शहरी वातावरण तयार करण्यास मदत करण्यासाठी अधिक एकत्रित शहरी दृश्य दृष्टिकोन प्रस्तावित केले आहेत.

भौतिक भूदृश्य

भू-रूपशास्त्र: भूदृश्याची भौतिक उत्क्रांती

भू-रूपशास्त्र म्हणजे पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर किंवा जवळ कार्यरत असलेल्या भौतिक किंवा रासायनिक प्रक्रियांद्वारे तयार केलेल्या स्थलाकृतिक आणि बाथिमेट्रिक वैशिष्ट्यांच्या उत्पत्ती आणि उत्क्रांतीचा वैज्ञानिक अभ्यास. भू-रूपशास्त्रज्ञ भूदृश्ये अशा का दिसतात हे समजून घेण्याचा, भू-रूपाचा इतिहास आणि गतिशीलता समजून घेण्याचा आणि क्षेत्र निरीक्षणे, भौतिक प्रयोग आणि संख्यात्मक मॉडेलिंगच्या संयोजनाद्वारे बदलांचा अंदाज घेण्याचा प्रयत्न करतात. भू-रूपशास्त्र भौतिक भूगोल, भूगर्भशास्त्र, भूगर्भशास्त्र, अभियांत्रिकी भूगर्भशास्त्र, पुरातत्वशास्त्र आणि भू-तंत्रज्ञान अभियांत्रिकीमध्ये वापरले जाते. आवडींचा हा व्यापक आधार क्षेत्रातील अनेक संशोधन शैली आणि आवडींमध्ये योगदान देतो.

विचारात घेण्यास सोईस्कर असे भूभाग व जलभाग

1. गवताळ रान : मुख्यत: गवताचे आच्छादन असलेला भूभाग
2. झुडपी माळरान : विखुरलेली झुडपी असलेले रान
3. झाडोरे माळरान : विखुरलेली झाडे असलेले रान
4. झाड-झाडोरा : दाट झुडपे व थोडी झाडे असलेले रान
5. जंगल : दाट झाडी असलेले रान
6. शेती : हंगामी पिके पिकणारी जमीन
7. बागायत : फळबागा (आंबा, संत्रे) अथवा रोपवने (सागवन, कॅशुरीना, निलगिरी)
8. खडकाळ भूमी : उघडा-बोडका खडकाळ प्रदेश.
9. दाट लोकवस्तीचा भाग
10. विरळ लोकवस्तीचा भाग
11. ओढे, नद्या
12. कालवे
13. नैसर्गिक तळी
14. मनुष्यनिर्मित तलाव, धरणे
15. खाड्या
16. दलदलीचा प्रदेश
17. समुद्र
18. भूजल
19. चिखलाट समुद्र किनारा
20. वालुकायुक्त समुद्र किनारा
21. खडकाळ समुद्र किनारा
22. बाजारपेठ
23. गुदामे
24. कारखाने
25. जैवविविधतेचे खास साठे, उदा. प्राणिसंग्रहालये, उद्याने
26. पशुउत्पादक भूमी उदा : डेअऱ्या, पोल्ट्र्‌या.

पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर भूदृश्ये तयार करणाऱ्या पृष्ठभागाच्या प्रक्रिया आणि भूगर्भीय उत्थान आणि अवनती निर्माण करणाऱ्या भूगर्भीय प्रक्रिया आणि किनारपट्टीच्या भूगोलाला आकार देणाऱ्या भूगर्भीय प्रक्रियांच्या संयोजनाने बदल केला जातो. पृष्ठभागाच्या प्रक्रियांमध्ये पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर पाणी, वारा, बर्फ, अग्नि आणि सजीवांची क्रिया, माती तयार करणाऱ्या आणि भौतिक गुणधर्मांमध्ये बदल करणाऱ्या रासायनिक अभिक्रियांसह, गुरुत्वाकर्षणाच्या बळाखाली स्थलाकृति बदलाची स्थिरता आणि दर आणि इतर घटक, जसे की (अलीकडच्या काळात) मानवी भूदृश्य बदल यांचा समावेश होतो. यापैकी बरेच घटक हवामानाद्वारे जोरदारपणे मध्यस्थी करतात. भूगर्भीय प्रक्रियांमध्ये पर्वतरांगांचे उत्थान, ज्वालामुखींची वाढ, जमिनीच्या पृष्ठभागाच्या उंचीमध्ये समस्थानिक बदल (कधीकधी पृष्ठभागाच्या प्रक्रियेच्या प्रतिसादात) आणि खोल गाळाच्या खोऱ्यांची निर्मिती यांचा समावेश आहे जिथे पृथ्वीचा पृष्ठभाग खाली पडतो आणि भूदृश्यातील इतर भागांमधून क्षरण झालेल्या पदार्थांनी भरलेला असतो. म्हणून पृथ्वीचा पृष्ठभाग आणि त्याची भूगर्भीय रचना ही भूगर्भीय प्रक्रियांसह हवामान, जलविज्ञान आणि जैविक क्रियेचे छेदनबिंदू आहेत.

लँडस्केप इकोलॉजी

लँडस्केप इकोलॉजी हे पर्यावरणातील पर्यावरणीय प्रक्रिया आणि विशिष्ट परिसंस्थांमधील संबंधांचा अभ्यास आणि सुधारणा करण्याचे शास्त्र आहे. हे विविध लँडस्केप स्केल, विकास अवकाशीय नमुने आणि संशोधन आणि धोरणाच्या संघटनात्मक पातळींमध्ये केले जाते.

लँडस्केप इकोलॉजीमध्ये लँडस्केप ही एक मध्यवर्ती संकल्पना आहे. तथापि, ती पूर्णपणे वेगळ्या प्रकारे परिभाषित केली जाते. उदाहरणार्थ: कार्ल ट्रोल लँडस्केपची कल्पना मानसिक रचना म्हणून करत नाहीत तर वस्तुनिष्ठपणे दिलेली 'सेंद्रिय अस्तित्व', जागेची एक सुसंवादी व्यक्ती म्हणून करतात. अर्न्स्ट नीफ लँडस्केप्सची व्याख्या भू-घटकांच्या अखंड पृथ्वी-व्यापी परस्परसंबंधातील विभाग म्हणून करतात जे विशिष्ट भू-वापराच्या दृष्टीने त्यांच्या एकरूपतेच्या आधारावर परिभाषित केले जातात आणि अशा प्रकारे मानवकेंद्रित आणि सापेक्षतावादी पद्धतीने परिभाषित केले जातात.

रिचर्ड फोरमन आणि मायकेल गोड्रॉन यांच्या मते, [16] लँडस्केप म्हणजे परस्परसंवादी परिसंस्थांच्या समूहाने बनलेला एक विषम भूभाग आहे जो संपूर्ण जगात समान स्वरूपात पुनरावृत्ती होतो, ज्यामध्ये ते जंगले, कुरण, दलदल आणि गावे लँडस्केपच्या परिसंस्थांची उदाहरणे म्हणून सूचीबद्ध करतात आणि म्हणतात की लँडस्केप म्हणजे किमान काही किलोमीटर रुंद क्षेत्र आहे. जॉन ए. वियन्स कार्ल ट्रोल, आयझॅक एस. झोनवेल्ड, झेव्ह नॅव्हेह, रिचर्ड टी. टी. फोरमन/मिशेल गोड्रॉन आणि इतरांनी मांडलेल्या पारंपारिक दृष्टिकोनाचा विरोध करतात की लँडस्केप हे असे क्षेत्र आहेत जिथे मानव त्यांच्या वातावरणाशी किलोमीटर-रुंद प्रमाणात संवाद साधतात; त्याऐवजी, ते 'लँडस्केप' - स्केल काहीही असो - "ज्या टेम्पलेटवर अवकाशीय नमुने पर्यावरणीय प्रक्रियांवर प्रभाव पाडतात" अशी व्याख्या करतात. काही जण 'लँडस्केप' ची व्याख्या दोन किंवा अधिक परिसंस्था जवळच्या परिसरात असलेले क्षेत्र म्हणून करतात.