भारतातील सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम

भारतातील सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम (इंग्रजी: Public Sector Undertakings (PSU)) हे राज्य-मालकीचे उद्योग आहेत, जे भारत सरकार किंवा भारताच्या राज्य सरकारांच्या मालकीचे आहेत. सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम एकतर राष्ट्रीयीकरणाद्वारे किंवा केंद्र सरकार आणि राज्य सरकारच्या कार्यकारी आदेशाद्वारे बनतात.

सरकारला नफा मिळवून देण्यासाठी, खाजगी क्षेत्रातील संस्थांच्या मक्तेदारीवर नियंत्रण ठेवण्यासाठी, स्वस्त दरात उत्पादने आणि सेवा देण्याच्या उद्देशाने ही स्थापित केले जातात.

या आस्थापना पूर्णपणे किंवा अंशतः भारत सरकारच्या आणि/किंवा भारतातील अनेक राज्य सरकारांच्या मालकीच्या आहेत. केंद्रीय सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम (CPSU) पूर्णतः किंवा अंशतः भारत सरकारच्या मालकीचे आहेत, तर राज्य सार्वजनिक क्षेत्रातील उपक्रम (SPSU) पूर्णतः किंवा अंशतः राज्य किंवा प्रादेशिक सरकारांच्या मालकीचे आहेत.

१९५१ मध्ये, भारतात सरकारी मालकीखाली पाच सार्वजनिक उपक्रम होते. मार्च २०२१ पर्यंत, अशा सरकारी संस्थांची संख्या ३६५ पर्यंत वाढली होती. या सरकारी संस्थांनी ३१ मार्च २०१९ पर्यंत एकूण ₹ १६.४१ लाख कोटी गुंतवणुकीचे प्रतिनिधित्व केले.

व्यवस्थापन

सार्वजनिक क्षेत्रातील सर्व उपक्रमांना अतिरिक्त आर्थिक स्वायत्तता प्रदान करण्यात आली आहे. १९९७ मध्ये सुरुवातीला नऊ सार्वजनिक उपक्रमांना नवरत्न दर्जा म्हणून आर्थिक स्वायत्तता प्रदान करण्यात आली होती.

सर्वाधिक नफा कमावणारे केंद्रीय सार्वजनिक उपक्रम

२०२१-२२ आर्थिक वर्षात सर्वाधिक नफा कमावणारे

S. क्र.	CPSE नाव	निव्वळ नफा (₹ करोड)	शेअर करा (%)
१	ऑइल अँड नॅचरल गॅस कॉर्पोरेशन लिमिटेड (ONGC)	40,305	१५.२७
२	इंडियन ऑइल कॉर्पोरेशन लिमिटेड (IOCL)	२४,१८४	९.१६
3	पॉवर ग्रिड कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (PGCIL)	१७,०७४	६.४८
४	नॅशनल थर्मल पॉवर कॉर्पोरेशन (NTPC)	16,111	६.११
५	स्टील अथॉरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड (सेल)	१२,०१५	४.५५
६	कोल इंडिया लिमिटेड (CIL)	11,202	४.२४
७	गॅस अथॉरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड (गेल)	१०,३६४	३.९३
८	ग्रामीण विद्युतीकरण महामंडळ (REC)	१०,०४६	३.८१
९	पॉवर फायनान्स कॉर्पोरेशन लिमिटेड (PFCL)	१०,०२२	३.८०
१०	नॅशनल मिनरल डेव्हलपमेंट कॉर्पोरेशन लिमिटेड (NMDC)	९,३९८	३.५६
	एकूण (१-१०)	१,६०,७४२	६०.९१
	इतर CPSEs	१,०३,१५३	३९.०९
	नफा मिळवणाऱ्या CPSE चा एकत्रित नफा	२,६३,८९५	100

केंद्रीय सार्वजनिक उपक्रमांची यादी

ऑक्टोबर २०२१ पर्यंत, १२ महारत्न, १३ नवरत्न आणि ७२ मिनीरत्न (श्रेणी १ आणि श्रेणी २ मध्ये विभागलेले) आहेत.

महारत्नांची यादी

1. तेल आणि नैसर्गिक वायू महामंडळ (ONGC)
2. भारत हेवी इलेक्ट्रिकल्स लिमिटेड (भेल)
3. भारत पेट्रोलियम कॉर्पोरेशन लिमिटेड (BPCL)
4. कोल इंडिया लिमिटेड (CIL)
5. गॅस अथॉरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड (गेल)
6. हिंदुस्तान पेट्रोलियम कॉर्पोरेशन लिमिटेड (HPCL)
7. इंडियन ऑइल कॉर्पोरेशन लिमिटेड (IOCL)
8. नॅशनल थर्मल पॉवर कॉर्पोरेशन (NTPC)
9. पॉवर ग्रिड कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (PGCIL)
10. पॉवर फायनान्स कॉर्पोरेशन लिमिटेड (PFCL)
11. ग्रामीण विद्युतीकरण निगम लिमिटेड (REC)
12. स्टील अथॉरिटी ऑफ इंडिया लिमिटेड (सेल)

नवरत्नांची यादी

1. भारत इलेक्ट्रॉनिक्स लिमिटेड (BEL)
2. कंटेनर कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (CONCOR)
3. इंजिनियर्स इंडिया लिमिटेड (EIL)
4. हिंदुस्तान एरोनॉटिक्स लिमिटेड (एचएएल)
5. महानगर टेलिफोन निगम लिमिटेड (MTNL)
6. नॅशनल अॅल्युमिनियम कंपनी (नाल्को)
7. नॅशनल बिल्डिंग कन्स्ट्रक्शन कॉर्पोरेशन (NBCC)
8. राष्ट्रीय खनिज विकास महामंडळ (NMDC)
9. एनएलसी इंडिया लिमिटेड (नेवेली लिग्नाइट)
10. ऑइल इंडिया लिमिटेड (OIL)
11. राष्ट्रीय इस्पात निगम लिमिटेड (RINL)
12. शिपिंग कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया (SCI)
13. रेल विकास निगम लिमिटेड (RVNL)

मिनीरत्नांची यादी

मिनीरत्न श्रेणी १ (६१)

1. Airports Authority of India (AAI)
2. ONGC Videsh Limited
3. Antrix Corporation
4. Balmer Lawrie
5. Braithwaite & Co.
6. Bharat Coking Coal Limited (BCCL)
7. Bharat Dynamics Limited (BDL)
8. Bharat Earth Movers Limited (BEML)
9. Bharat Sanchar Nigam Limited (BSNL)
10. Bridge and Roof Company (India)
11. Central Electronics Limited
12. Central Warehousing Corporation
13. Central Coalfields Limited
14. Central Mine Planning & Design Institute Limited
15. Chennai Petroleum Corporation (CPCL)
16. Cochin Shipyard (CSL)
17. Cotton Corporation of India Limited (CCIL)
18. EdCIL (India) Limited
19. Garden Reach Shipbuilders & Engineers (GRSE)
20. Goa Shipyard (GSL)
21. Hindustan Copper (HCL)
22. HLL Lifecare
23. Hindustan Newsprint
24. Hindustan Paper Corporation Limited
25. Housing and Urban Development Corporation (HUDCO)
26. HSCC India Limited
27. Indian Tourism Development Corporation (ITDC)
28. Indian Rare Earths
29. Indian Railway Catering and Tourism Corporation (IRCTC)
30. Indian Railway Finance Corporation
31. Indian Renewable Energy Development Agency Limited
32. India Trade Promotion Organisation (ITPO)
33. Ircon International
34. Kudremukh Iron Ore Company (KIOCL)
35. Mazagon Dock Limited
36. Mahanadi Coalfields (MCL)
37. MOIL Limited
38. Mangalore Refinery and Petrochemicals Limited (MRPL)
39. Mineral Exploration Corporation Limited
40. Mishra Dhatu Nigam
41. MMTC Ltd.
42. MSTC Limited
43. National Fertilizers (NFL)
44. National Projects Construction Corporation
45. National Small Industries Corporation
46. National Seed Corporation (NSC)
47. NHPC Limited
48. Northern Coalfields (NCL)
49. North Eastern Electric Power Corporation Limited (NEEPCL)
50. Numaligarh Refinery
51. Pawan Hans Helicopters Limited
52. Projects and Development India Limited (PDIL)
53. RailTel Corporation of India
54. Rashtriya Chemicals & Fertilizers (RCF)
55. RITES
56. SJVN Limited
57. Security Printing and Minting Corporation of India
58. Solar Energy Corporation of India
59. South Eastern Coalfields (SECL)
60. Telecommunications Consultants India (TCIL)
61. THDC India Limited
62. Western Coalfields (WCL)
63. WAPCOS Limited

मिनीरत्न श्रेणी २ (12)

1. आर्टिफिशियल लिम्ब्स मॅन्युफॅक्चरिंग कॉर्पोरेशन ऑफ इंडिया
2. भारत पंप आणि कंप्रेसर
3. ब्रॉडकास्ट इंजिनियरिंग कन्सल्टंट्स इंडिया लिमिटेड
4. सेंट्रल रेलसाइड वेअरहाऊस कंपनी लिमिटेड
5. अभियांत्रिकी प्रकल्प (इंडिया) लिमिटेड
6. एफसीआय अरवली जिप्सम अँड मिनरल्स (इंडिया) लिमिटेड
7. फेरो स्क्रॅप निगम लिमिटेड
8. एचएमटी इंटरनॅशनल लिमिटेड
9. इंडियन मेडिसिन्स फार्मास्युटिकल कॉर्पोरेशन लिमिटेड
10. मेकॉन
11. भारतीय राष्ट्रीय चित्रपट विकास महामंडळ (NFDC)
12. राजस्थान इलेक्ट्रॉनिक्स आणि इन्स्ट्रुमेंट्स लिमिटेड