नवीन आणि नवीकरणीय ऊर्जा मंत्रालय (भारत)

नवीन आणि नवीकरणीय ऊर्जा मंत्रालय हे वर्तमान केंद्रीय कॅबिनेट मंत्री राज कुमार सिंग यांच्या अध्यक्षतेखालील भारत सरकारचे एक मंत्रालय आहे, जे प्रामुख्याने संशोधन आणि विकास, बौद्धिक संपदा संरक्षण आणि आंतरराष्ट्रीय सहकार्य, प्रोत्साहन आणि समन्वय यासाठी जबाबदार आहे. पवन ऊर्जा, लघु जलविद्युत, जैव वायू आणि सौर उर्जा यासारख्या अक्षय ऊर्जा स्त्रोतांमध्ये.

भारताच्या ऊर्जेच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी नवीन आणि नूतनीकरणक्षम ऊर्जा विकसित करणे आणि त्याचा वापर करणे हे मंत्रालयाचे व्यापक उद्दिष्ट आहे. मंत्रालयाचे सध्याचे सचिव आनंद कुमार आहेत.

मंत्रालयाचे मुख्यालय लोधी रोड, नवी दिल्ली येथे आहे. मंत्रालयाच्या २०१६-१७ च्या वार्षिक अहवालानुसार, भारताने अनेक अक्षय ऊर्जा क्षेत्रात लक्षणीय प्रगती केली आहे ज्यात सौर ऊर्जा, पवन ऊर्जा आणि जलविद्युत यांचा समावेश आहे.

इतिहास

१९७० च्या ऊर्जा संकटामुळे मार्च १९८१ मध्ये विज्ञान आणि तंत्रज्ञान विभाग (भारत) मध्ये अतिरिक्त ऊर्जा स्रोत आयोग (CASE)ची स्थापना झाली. CASE धोरणे तयार करणे आणि त्यांची अंमलबजावणी करणे, नवीन आणि नवीकरणीय उर्जेच्या विकासासाठी कार्यक्रम तयार करणे आणि क्षेत्रातील संशोधन आणि विकास समन्वय आणि तीव्र करणे यासाठी जबाबदार होते.

१९८२ मध्ये, तत्कालीन ऊर्जा मंत्रालयात, म्हणजे अपारंपरिक ऊर्जा स्रोत विभाग (DNES) मध्ये एक नवीन विभाग तयार करण्यात आला. DNES ने केसचा त्याच्या छत्राखाली समावेश केला.

मंत्रालयाची स्थापना १९९२ मध्ये अपारंपरिक ऊर्जा स्रोत मंत्रालय म्हणून करण्यात आली. ऑक्टोबर २००६ मध्ये त्याचे सध्याचे नाव स्वीकारले.

मिशन

याची खात्री करणे हे मंत्रालयाचे ध्येय आहे

1. ऊर्जा सुरक्षा: पर्यायी इंधने (हायड्रोजन, जैव-इंधन आणि सिंथेटिक इंधन) विकास आणि उपयोजनाद्वारे तेल आयातीवर कमी अवलंबित्व आणि देशांतर्गत तेलाचा पुरवठा आणि मागणी यांच्यातील अंतर कमी करण्यासाठी योगदान देण्यासाठी;
2. स्वच्छ उर्जेचा वाटा वाढवा: जीवाश्म इंधनावर आधारित वीज निर्मितीला पूरक म्हणून अक्षय (जैव, पवन, जल, सौर, भूऔष्णिक आणि भरती-ओहोटी) वीज;
3. ऊर्जेची उपलब्धता आणि प्रवेश: ग्रामीण, शहरी, औद्योगिक आणि व्यावसायिक क्षेत्रातील स्वयंपाक, गरम करणे, हेतू शक्ती आणि बंदिस्त पिढीच्या ऊर्जा गरजा पुरवणे;
4. ऊर्जा परवडणारी क्षमता: किमती-स्पर्धात्मक, सोयीस्कर, सुरक्षित आणि विश्वासार्ह नवीन आणि अक्षय ऊर्जा पुरवठा पर्याय; आणि
5. एनर्जी इक्विटी: शाश्वत आणि वैविध्यपूर्ण इंधन मिश्रणाद्वारे २०५० पर्यंत जागतिक सरासरी पातळीच्या बरोबरीने दरडोई ऊर्जा वापर.

दृष्टी

नवीन आणि नूतनीकरणक्षम ऊर्जा तंत्रज्ञान, प्रक्रिया, साहित्य, घटक, उप-प्रणाली, उत्पादने आणि सेवा आंतरराष्ट्रीय वैशिष्ट्ये, मानके आणि कार्यप्रदर्शन मापदंडांच्या बरोबरीने विकसित करणे आणि देशाला या क्षेत्रात परकीय चलन मिळवून देणारा निव्वळ परकीय चलन मिळवून देणारा देश बनवणे आणि अशा स्वदेशी विकसित ऊर्जा तैनात करणे. आणि/किंवा उत्पादित उत्पादने आणि सेवा ऊर्जा सुरक्षेच्या राष्ट्रीय उद्दिष्टाच्या पूर्ततेसाठी.

मुख्य कार्यात्मक क्षेत्रे

MNREचे प्रमुख कार्यात्मक क्षेत्र किंवा व्यवसायाचे वाटप आहेत:

• कमिशन फॉर अ‍ॅडिशनल सोर्स ऑफ एनर्जी (CASE);
• इंडियन रिन्यूएबल एनर्जी डेव्हलपमेंट एजन्सी (आयआरईडीए);
• एकात्मिक ग्रामीण ऊर्जा कार्यक्रम (IREP);
• बायोगॅसचे संशोधन आणि विकास आणि बायोगॅस युनिट्सशी संबंधित कार्यक्रम;
• सोलर फोटोव्होल्टेइक उपकरणांसह सौर ऊर्जा आणि त्यांचा विकास, उत्पादन आणि अनुप्रयोग;
• सुधारित चुलीशी संबंधित कार्यक्रम आणि त्यांचे संशोधन आणि विकास;
• लहान/लघु/सूक्ष्म जलविद्युत प्रकल्प आणि २५ मेगावॅटपेक्षा कमी क्षमतेच्या सर्व बाबी;
• ऊर्जेच्या इतर अपारंपरिक/नूतनीकरणीय स्त्रोतांचे संशोधन आणि विकास आणि त्यांच्याशी संबंधित कार्यक्रम;
• ज्वारीय ऊर्जा ;
• जिओथर्मल एनर्जी ;
• जैवइंधन : (i) राष्ट्रीय धोरण; (ii) वाहतूक, स्थिर आणि इतर अनुप्रयोगांवर संशोधन, विकास आणि प्रात्यक्षिक; (iii) राष्ट्रीय जैव-इंधन विकास मंडळाची स्थापना आणि विद्यमान संस्थात्मक यंत्रणा मजबूत करणे; आणि (iv) एकूण समन्वय.

उपक्रम

• जवाहरलाल नेहरू नॅशनल सोलर मिशन (JNNSM) - राष्ट्रीय सौर मिशन ११ जानेवारी २०१० रोजी पंतप्रधानांनी लॉन्च केले होते. मिशनने २०२२ पर्यंत २०,००० मेगावॅट ग्रिड-कनेक्टेड सौर ऊर्जा तैनात करण्याचे महत्त्वाकांक्षी लक्ष्य ठेवले आहे. पुढे, सरकारने राष्ट्रीय सौर अभियानांतर्गत ग्रीड कनेक्टेड सौर ऊर्जा प्रकल्पांचे उद्दिष्ट २०२१-२२ पर्यंत २०,००० मेगावॅट वरून २०२१-२२ पर्यंत १,००,००० मेगावॅटवर सुधारित केले आहे आणि १७ जून २०१५ रोजी मंत्रिमंडळाने त्याला मान्यता दिली आहे.
• राष्ट्रीय बायोगॅस आणि खत व्यवस्थापन कार्यक्रम (NBMMP)
• सौर कंदील कार्यक्रम LALA
• सौर औष्णिक ऊर्जा प्रात्यक्षिक कार्यक्रम
• दुर्गम गाव प्रकाश कार्यक्रम
• राष्ट्रीय बायोमास कुकस्टोव्ह इनिशिएटिव्ह (NBCI)
• राष्ट्रीय ऑफशोर पवन ऊर्जा प्राधिकरण
• असोसिएशन ऑफ रिन्युएबल एनर्जी एजन्सी ऑफ स्टेट्स (एआरईएएस): हे मंत्रालयाने नवीनीकरणीय उर्जेसाठी विविध राज्य नोडल एजन्सींमध्ये उत्तम समन्वय आणि सर्वोत्तम पद्धती सामायिक करण्यासाठी स्थापन केले होते. MNRE (नवीन आणि नवीकरणीय ऊर्जा मंत्रालय)चे प्रभारी मंत्री हे संरक्षक असतात तर MNREचे सचिव असोसिएशनचे पदसिद्ध अध्यक्ष असतात.
• वन सन वन वर्ल्ड वन ग्रीड उपक्रम : महत्त्वाकांक्षी प्रकल्पाचे उद्दिष्ट दक्षिण पूर्व आशिया आणि मध्य पूर्वेतील १४० देशांना ट्रान्स-नॅशनल सौर ऊर्जा ग्रीडशी जोडण्याचे आहे. २०१८ च्या आंतरराष्ट्रीय सौर आघाडीच्या संमेलनात भारताने ही कल्पना सर्वप्रथम मांडली होती आणि सरकारच्या उर्जेच्या ४०% गरजा अक्षय स्रोतांमधून तयार करण्याच्या दिशेने एक पाऊल पुढे जाण्याचे उद्दिष्ट आहे. या उपक्रमामागील कल्पना अशी आहे की, "सूर्य कधीही मावळत नाही" आणि तो एका विशिष्ट भौगोलिक स्थानावर ठराविक वेळी स्थिर असतो. नवीन आणि नवीकरणीय ऊर्जा मंत्रालय जागतिक बँकेच्या तांत्रिक सहाय्याने या उपक्रमाचे नेतृत्व करेल.

नवीन उपक्रम

• ग्रीन एनर्जी कॉरिडॉर
• नूतनीकरणयोग्य खरेदी दायित्वे
• नेट मीटरिंग धोरण
• पवन उर्जा प्रकल्पांचे पुनर्उर्जाीकरण
• आंतरराष्ट्रीय सौर युती
• सूर्य मित्र योजना

उपलब्धी

नवीकरणीय ऊर्जा पासून ऊर्जा

ग्रिड-आधारित

मंत्रालयाच्या २०१६-१७ च्या वार्षिक अहवालानुसार, डिसेंबर २०१६ पर्यंत, मंत्रालयाने एकूण ५००६८.३७ मेगावॅट (MW) क्षमता ग्रीड-आधारित नवीकरणीय ऊर्जेची स्थापना करण्यात यश मिळवले. पैकी २८७००.४४ मेगावॅट पवन ऊर्जेतून, ४३३३.८५ मेगावॅट लघु जलविद्युत, ७९०७.३४ मेगावॅट जैव उर्जेतून ९०१२.६६ मेगावॅट सौरऊर्जेपासून (एसपीव्ही) आणि उर्वरित ११४.०८ मेगावॅट कचऱ्यापासून वीजनिर्मिती होते.