तुलसी गौडा

तुलसी गौडा
राष्ट्रपती रामनाथ कोविंद यांच्याकडून पद्मश्री पुरस्कार स्वीकारताना तुलसी गौडा
जन्म	तुलसी गौडा १९४४ (वय: ७७/७८) उत्तर कन्नड, कर्नाटक
मृत्यू	१६ डिसेंबर, २०२४
निवासस्थान	कर्नाटक
राष्ट्रीयत्व	भारतीय
टोपणनावे	वनांचा विश्वकोश (Encyclopedia of Forest)
शिक्षण	निरक्षर
ख्याती	पर्यावरणवादी
जोडीदार	गोविंद गौडा
पुरस्कार	पद्मश्री पुरस्कार

तुलसी गौडा या कर्नाटक राज्यातील एक पर्यावरण कार्यकर्त्या होत्या. २०२० मध्ये भारत सरकारने त्यांना देशाचा चौथा सर्वोच्च नागरी पुरस्कार पद्मश्री देऊन सन्मानित केले. त्यांनी ३०,०००हून अधिक झाडे लावली आहेत, तसेच त्या वनविभागाच्या रोपवाटिकेची नियमित देखभाल करत असतं. कोणतेही औपचारिक शिक्षण नसतानाही त्यांनी पर्यावरण रक्षणासाठी मोठे योगदान दिले आहे. त्यांच्या कार्याचा भारत सरकार आणि विविध संस्थांनी गौरव केला आहे.

प्रत्येक जातीच्या झाडाचे मातृवृक्ष ओळखण्याच्या त्यांच्या क्षमतेसाठी त्यांना "वनाचा विश्वकोश" (इंग्रजी: Encyclopedia of Forest) म्हणून ओळखले जाते.

प्रारंभिक जीवन

तुलसी गौडा यांचा जन्म 1944 मध्ये कर्नाटक राज्यातील उत्तरा कन्नड जिल्ह्यातील होन्नल्ली गावातल्या हलक्की आदिवासी कुटुंबात झाला. कर्नाटक हे लोकप्रिय इको-टूरिझम स्थानांसाठी ओळखले जाते कारण त्यात पंचवीस पेक्षा जास्त वन्यजीव अभयारण्ये आणि पाच राष्ट्रीय उद्याने आहेत.

गौडांचा जन्म एका गरीब कुटुंबात झाला होता, आणि त्या 2 वर्षांची असताना त्यांचे वडील मरण पावले, ज्यामुळे त्यांना आईसोबत स्थानिक पाळणाघरात दिवसा मजूर म्हणून काम करावे लागले. त्या अशिक्षित असल्याने त्यांना लिहिता-वाचता येत नाही. तरुण वयात त्यांचे लग्न गोविंदे गौडा नावाच्या वृद्ध व्यक्तीशी झाले होते, परंतु लग्नाला सुरुवात झाली तेव्हा त्यांचे वय किती होते हे त्यांच्यासह कोणालाही ठाऊक नाही, परंतु त्यांचे वय अंदाजे 10 ते 12 वर्षे असावे असा अंदाज आहे. गौडा वयाच्या पन्नाशीत असताना त्यांच्या पतीचे निधन झाले.

रोपवाटिकेत, कर्नाटक वनीकरण विभागामध्ये उगवल्या जाणाऱ्या आणि कापणी करायच्या बियांची काळजी घेण्याची जबाबदारी गौडा यांच्यावर होती आणि त्या विशेषतः अगासुर बीजकोशाचा एक भाग असलेल्या बियांची काळजी घेत होत्या. गौडा 35 वर्षे रोजंदारी कामगार म्हणून त्यांच्या आईसोबत पाळणाघरात काम करत राहिल्या. नंतर वनस्पतिशास्त्राच्या संवर्धनासाठी केलेल्या कामाची आणि व्यापक माहितीसाठी कायमस्वरूपी पदाची ऑफर दिली गेली. त्यानंतर त्यांनी वयाच्या ७० व्या वर्षी निवृत्त होण्याचा निर्णय घेण्यापूर्वी आणखी १५ वर्षे कायमस्वरूपी नर्सरीमध्ये काम केले. या रोपवाटिकेतील त्यांच्या संपूर्ण कालावधीत, त्यांनी प्रत्यक्ष अनुभवातून मिळवलेल्या जमिनीबद्दलच्या त्यांच्या पारंपारिक ज्ञानाचा वापर करून वनविभागाच्या वनीकरणाच्या प्रयत्नांना मदत करण्यासाठी थेट योगदान दिले. त्यांनी केवळ वाढेल अशी रोपे लावली नाहीत, आणि ती झाडे बनली आहे ज्यामुळे जगाला चांगले जगण्यास मदत होते. तसेच त्यांनी शिकारींना वन्यजीव नष्ट करण्यापासून रोखण्यास मदत केली आहे. त्यांनी याबरोबरच जंगलातील अनेक आगी रोखण्यासाठी काम केले.

कारकीर्द आणि पुरस्कार

कर्नाटक वनीकरण विभागातील त्यांच्या विस्तृत कार्यकाळाव्यतिरिक्त, गौडा यांना बीज विकास आणि संवर्धनातील त्यांच्या कार्यासाठी अनेक पुरस्कार आणि मान्यता प्राप्त झाली आहे. 1986 मध्ये, त्यांना इंदिरा प्रियदर्शिनी वृक्षमित्र पुरस्कार मिळाला, ज्याला IPVM पुरस्कार म्हणूनही ओळखले जाते. आयपीव्हीएम पुरस्कार हा वनीकरण आणि पडीक जमीन विकासाच्या क्षेत्रात व्यक्ती किंवा संस्थांनी केलेल्या अग्रगण्य आणि नाविन्यपूर्ण योगदानाला मान्यता देतो.

1999 मध्ये, गौडा यांना कर्नाटक राज्योत्सव पुरस्कार मिळाला, ज्याला काहीवेळा कन्नड रायज्योत्सव पुरस्कार म्हणून ओळखले जाते आणि हा "भारतातील कर्नाटक राज्याचा दुसरा सर्वोच्च नागरी सन्मान" आहे. कर्नाटक राज्योत्सव पुरस्कार दरवर्षी कर्नाटक राज्यातील ६० वर्षांपेक्षा जास्त वयाच्या नागरिकांना त्यांच्या संबंधित क्षेत्रात उल्लेखनीय कामगिरी करणाऱ्या नागरिकांना दिला जातो. 1999 मध्ये, गौडा हा पुरस्कार प्राप्त करणाऱ्या 68 पैकी 1 व्यक्ती होत्या आणि पर्यावरणातील योगदानासाठी हा पुरस्कार मिळवणाऱ्या 2 पैकी 1 होत्या.

26 जानेवारी 2020 रोजी, भारत सरकारने गौडा यांना प्रतिष्ठित पद्मश्री पुरस्काराने पुरस्कृत केले, हा भारतातील नागरिकांना दिला जाणारा चौथा सर्वोच्च पुरस्कार आहे. पद्मश्री हा भारत सरकारकडून दरवर्षी भारताच्या प्रजासत्ताक दिनी दिला जाणारा पुरस्कार आहे. पुरस्कार जिंकल्यानंतर, गौडा यांनी पद्मश्री मिळाल्याचा आनंद असताना, ती “जंगल आणि झाडांना अधिक महत्त्व देते” असे सांगून त्यांच्या कृतीमागील त्यांच्या उद्देशाची पुष्टी केली.

लिगसी

गौडा यांनी कर्नाटकात स्वतःहून एक लाख (100,000) झाडे लावल्याचा अंदाज आहे. या योगदानामुळे त्यांच्या समुदायातील सदस्यांवरही कायमचा प्रभाव पडला आहे. उत्तरा कन्नड जिल्ह्यातील नागराज गौडा, जे हलक्की जमातीच्या कल्याणासाठी काम करतात, तुळशी हा त्यांच्या समुदायाचा अभिमान असल्याचे सांगतात, "त्यांना जंगल आणि औषधी वनस्पतींचे अनमोल ज्ञान आहे. कोणीही त्याचे दस्तऐवजीकरण केलेले नाही आणि ती एक चांगली संवादक नाही, त्यामुळे तुम्ही त्यांचे काम पाहिल्याशिवाय त्यांचे योगदान समजणे कठीण आहे.”

येल्लाप्पा रेड्डी, एक सेवानिवृत्त अधिकारी, गौडा यांच्या समाजाप्रती कायम असलेल्या वचनबद्धतेची प्रशंसा करतात, गौडा यांनी 300हून अधिक औषधी वनस्पतींची लागवड केली आहे आणि त्यांची ओळख करून दिली आहे, ज्यांचा उपयोग त्यांच्या गावात आजारांवर उपचार करण्यासाठी केला जातो.

गौडा कर्नाटक वनीकरण विभागातून सेवानिवृत्त झाल्या असल्या तरी, त्यांनी आपले उर्वरित आयुष्य आपल्या गावातील मुलांना जंगलाचे महत्त्व तसेच बियाणे कसे शोधावे आणि त्यांची काळजी कशी घ्यावी हे शिकवण्यासाठी समर्पित केले आहे.

पर्यावरणवादाच्या बाहेर, गौडा यांनी त्यांच्या गावातील महिलांच्या हक्कांसाठी देखील लढतात. एका मोठ्या भांडणानंतर एका हलक्की महिलेला बंदुकीने धमकी देण्यात आली, तेव्हा गौडा त्यांच्या मदतीला गेल्या आणि म्हणाल्या की, "जर गुन्हेगाराला शिक्षा झाली नाही तर ती तीव्र आंदोलन करेल."