ठुमरी

ठुमरी

थुमरी अर्ध-शास्त्रीय भारतीय संगीत एक सामान्य शैली आहे. "थुमरी" हा शब्द हिंदी क्रिया थुमाकनापासून बनलेला आहे, ज्याचा अर्थ "डान्स स्टेप्सने चालणे म्हणजे गळपटीच्या घोट्या बनविणे." प्रादेशिक फरक असले तरी, या प्रकारात नृत्य, नाट्यमय भावना, सौम्य कामुकता, उत्परिवर्तनशील प्रेम कविता आणि उत्तर प्रदेशचे लोक गीत यासारखे रूप जोडलेले आहे. [1]

हा मजकूर रोमांटिक किंवा भक्तीपूर्ण स्वरूपाचा आहे, सामान्यतः उत्तर प्रदेश हिंदी भाषेत अवधी आणि बृज भाषा म्हणतात. थुमरीला त्याच्या संवेदनामुळे आणि रागाने जास्त लवचिकता दिली जाते.

दादर, होरी, काझरी, सावन, झुला आणि चैती यासारख्या इतर, अगदी हलक्या स्वरूपाच्या गोष्टींसाठी थुमरी देखील सामान्य नाव म्हणून वापरली जाते, जरी त्यांच्या प्रत्येकाची स्वतःची रचना आणि सामग्री आहे - दोन्हीपैकी एकतर वाद्य किंवा संगीत किंवा दोन्ही - आणि म्हणून या फॉर्मचे प्रदर्शन भिन्न आहे. भारतीय शास्त्रीय संगीतांप्रमाणे, यापैकी काही स्वरूपांचे मूळ लोक साहित्य आणि संगीत आहे.

परिचय

ठुमरीचा उगम इसवी सनाच्या १६-१७व्या शतकात उत्तर प्रदेशातील लोकसंगीतातून झाला. गंगा-यमुना ह्या नद्यांच्या मधल्या प्रदेशात ठुमरीचा प्रसार झाला.

ठुमरी हा शब्द ठुमकना म्हणजे एखाद्या तालावर आकर्षक अशी चाल (नृत्य) करणे, ह्या शब्दावरून बनला आहे. त्यामुळे ठुमरीमध्ये इंद्रियग्राह्यता हा घटक सर्वात महत्त्वाचा आहे. अर्थात काही ठुमऱ्या भक्तिरसप्रधान असल्या तरी पण बहुतेक ठुमऱ्या भावात्मक असतात आणि त्यातील हीच भावपूर्णता गायनातून दाखवणे हे मूळ उद्दिष्ट असते. ठुमरीचे व्याकरण, तिची विद्याविषयक परंपरा अतिशय एकमेव आहे.

आधीच्या ठुमऱ्या अवधी, भोजपुरी, मिर्झापुरी ह्या बोलीभाषांमध्ये रचल्या गेल्या. अर्थात काही ठुमऱ्या मराठी आणि बंगाली भाषेतही आहेत.

रागांच्या विविध रसांमुळे ठुमरीतील वेगवेगळ्या भावनांना योग्य तो न्याय देणे शक्य होते. त्यामुळे जरी ठुमरी हा उपशास्त्रीय गायनप्रकार असला तरी तो गाणे पक्की शास्त्रीय बैठक असल्याशिवाय सोपे नाही. कारण ही गाताना एका रागातून दुसऱ्यात जाऊन पुन्हा मूळ चालीवर येणे अगदी सहजरीत्या घडावे लागते. ठुमरी बहुतेक करून, ज्यांत ’बडे ख्याल’ गायले जात नाहीत, जे हलकेफुलके राग मानले जातात त्या काही ठराविक रागांमध्ये बांधलेली असते. असे राग म्हणजे खमाज, पिलू, तिलंग, देस, तिलक-कामोद, मांड, जोगिया, कलिंगडा, शिवरंजनी, भैरवी इत्यादी.. ह्या रागांमध्ये भावपूर्तीला जास्त वाव असतो. अपवाद म्हणून काही ठुमऱ्या ’मोठ्या’ म्हणजे ज्या रागांमध्ये ’बडे ख्याल’ गायले जातात अशा रागांमध्ये सुद्धा बांधल्या गेल्या आहेत. उदाहरणार्थ, राग बिहाग, शहाणा, सारंग, पूर्वी, कल्याण, सोहोनी, वगैरे.

बोल

ठुमरीतले शब्द अतिशय लडिवाळ असतात. उदाहरणार्थ ’पाणी’ ह्या शब्दाला ’पनिया’ असे काव्यमय रीतीने उच्चारले जाते. ’पिया’ हा शब्द ’पियू’ किंव्हा ’पिहरवा’ बनतो. ठुमरीमध्ये प्रेम, विरह, हृदयभंग, दुरावा, मानवी नाती असे विषय हाताळले जातात. ठुमरीचे शब्द जास्त करून प्रेमात असलेल्या स्त्रीवर आधारलेले असतात. ठुमरी गाताना “बोल-अंग” फार महत्त्वाचे असते. शब्दांच्या अर्थाला पूर्ण न्याय देण्याकरिता वेगवेगळ्या रागांचे मिश्रण करून ’बोल-वाट’ दाखवली जाते.

ताल

ठुमरी ही ठराविक तालांमध्ये गायली जाते – दीपचंदी (१४ मात्रा), अद्धा त्रिताल (१६ मात्रा), इक्वाई (१६ मात्रा), सितारखानी (१६ मात्रा). असे असले तरी काही ’बंध ठुमऱ्या’ झपताल किंव्हा एकतालात देखील बांधलेल्या असतात, तर काही ठुमऱ्या ठाय लयीच्या केहेरव्यात किंवा दादरा तालात गायल्या जातात.