टाकणकार

टाकणकार ही आदिवासी समाजातील एक जमात आहे.ती भारताच्या महाराष्ट्रातील अमरावती, अकोला व बुलढाणा जिल्ह्यातील काही तालुक्यात आढळते. हा समाज अंदाजे चारशे-पाचशे वर्षापुर्वी राजस्थान-गुजरात मधून महाराष्ट्रात स्थलांतरित झाला असावा.समाजातील लोकगीते(खूळ), लोककथा (परसंग) यातून तसे उल्लेख येतात. समाजाचे कुलदैवत मातृदेवता आहे. तिला ते 'वळेखन' या नावाने संबोधतात. या शिवाय खुऱ्याळ, मेळली, चोयटी इत्यादी नावेसुद्धा तिला आहेत. या समाजाची बोलीभाषा 'वाघरी' आहे, ती राजस्थानी व गुजराती बोलीशी जवळीक साधते.

संस्कृती

या समाजातील देवीची स्तुतिपर भजने म्ह्टली जातात त्याला ते 'खुळ'असे म्हणतात.ज्या गावात टाकणकार समाज आहे त्या गावात आपल्या तांड्यात निबांच्या झाडाखाली देवीचा थळा वटा / ओटा किंवा मंदिर असते.

मावली देवीचे ओठयावरील तोंड केव्हाही पूर्वेकडे असते व देवीच्या ओठयाच्या पाठीमागे मंदिर असल्यास जवळपास कड्निंबाचे झाड असते. देवीचा खुना (कुळाचाराचे देव) घराच्या नैऋत्य कोपरा निवडुन तेथे ठेवतात त्यास वळखुणा म्हणतात.

तसेच ज्याच्या अंगात देवी येते तो देवीचा भुवा असतो त्याच्या घरी वळखुना असतो,तोच वळागोत्री असतो किंवा काही लोक एक वेगळे घर वळखुना म्हणुन तयार करतात.

टाकणकार ही जमात महाराष्ट्रातील अकोला, बुलढाणा, अमरावती मध्ये मुख्य प्रमाणात आढळते. या समाजातील लोक हे निसर्ग व मातृपुजक आहेत या समाजाची निर्मिती सात कुळापासुन झालेली आहे म्हणुनच या संस्कृती ला खातमोघ्या संस्कृती म्हणून ओळखल्या जाते.

कुळे आणि देस्तान

या समाजात मुख्यतः सात कुळे आहेत

1. खानंदे हे कुळ आहे व ते सिसोदिया,खांदे हे आडनाव वापरतात.
2. हदे हे कुळ आहे व ते हळदे, चव्हाण व सुसतकर हे आडनाव वापरतात.
3. राठोळ हे कुळ आहे व ते राठोड हे आडनाव वापरतात.
4. खातले/खुर्याळे हे कुळ आहे ते सोळंके हे आडनाव वापरतात.
5. शेले हे कुळ आहे ते पवार,झाकर्डे व भरगडे हे आडनाव वापरतात.
6. खोनगरे हे कुळ आहे ते सोनोने,खोनगरे हे आडनाव वापरतात.
7. कुवारे/मावले हे कुळ आहे ते डाबेराव हे आडनाव वापरतात.

क्र.	कूळ	आडनावे	देस्तान १	देस्तान २	देस्तान ३
१	खांदे	खानंदे,सिसोदे, सुसतकर, सिसोदिया	वळेखण	मेळ्ळी	चोहट्टी मावली
२	खुराळे/खातले	सोळंके	वळेखण/दगाव देवी	खुऱ्‍याळ	मावली
३	कुवारे/मावले	डाबेराव, मालवे, माळवे,कुवारे	वळेखण	मरठ्ठी	सिंदवी मावली
४	राठोड	राठोड	वळेखण	मेमाय	मावली
५	हदे	चव्हाण, हळदे, सुसतकर	वळेखण	गुजरातन	मावली
६	शेले/भरगडे	पवार,झाकर्डे,	वळेखण	मर्ह्याटी	मावली
७	खोनगरे	सोनोने	वळेखण	कोखळनी	मावली

शिंगाळू (मेंढा) झाळणी

शिंगाळू झाळणी ही महाराष्ट्रातील वाघरी, टाकणकर आणि काही आदिवासी जमातींच्या धार्मिक परंपरेतील एक विशेष धार्मिक विधी आहे. या विधीत देवीला अर्पण केल्या जाणाऱ्या मेंढ्याच्या (शिंगाळू) माध्यमातून देवीची 'स्वीकृती' घेतली जाते, ज्याला झाळणी देणे असे म्हटले जाते.

विधी आणि धार्मिक महत्त्व

शिंगाळू झाळणी हा विधी एका विशिष्ट धार्मिक आणि भावनिक प्रक्रियेद्वारे पार पाडला जातो. सदरवर (देवस्थानी पवित्र जागी) उभ्या केलेल्या मेंढ्याला आधी पवित्र केले जाते — त्याला गोमूत्र, पाणी लावून स्वच्छ केले जाते, फुलांचा हार घालून सजवले जाते, आणि पाच भाईगोत्री मिळून उचलून देवीसमोर ठेवले जाते. त्यानंतर आई देई असा संकल्प घेत देवीकडे प्रार्थना केली जाते की, हा मेंढा तिला अर्पण केला आहे.

यावेळी मेंढा स्वतः झाळणी देतो — म्हणजे अंग झटकतो, डावा पाय पुढे करतो, मान हलवतो — यालाच झाळणी म्हणतात. हे मानले जाते की ही क्रिया देवीच्या स्वीकाराची नांदी आहे. झाळणी दिल्यानंतरच मेंढ्याचा बळी दिला जातो.

झाळणीचा सांस्कृतिक दृष्टिकोन

या प्रथेचे केवळ धार्मिकच नव्हे, तर सामाजिक व सांस्कृतिक महत्त्वही मोठे आहे. प्रत्येक वर्षी अखाड्याच्या दिवशी सर्व भावकी एकत्र येते, मेलोनी (वर्गणी) जमा केली जाते, आणि एकत्र भोजन, पूजन, गलगले (देवदर्शन) होतात. या निमित्ताने जावयाचे स्वागत, लेकीचा सन्मान असे कौटुंबिक सौहार्दाचे स्वरूपही निर्माण होते.

श्रद्धा आणि अंधश्रद्धेतील सीमारेषा

ही परंपरा काही जण अंधश्रद्धा मानतात, मात्र संबंधित समाजासाठी ती श्रद्धा, परंपरा आणि आत्मिक नात्याचा भाग आहे. आदिवासी संस्कृतीमध्ये मेंढ्याचा बळी ही अर्पणाची प्रक्रिया आहे, जी पूर्वजांच्या संकल्पनेवर आधारित आहे. हे मानले जाते की, हा बळी केवळ मावली देवीचाच नसून, तिच्या बरोबर असलेल्या ३६४ जोगण्या व गलगल्यांचा देखील आहे.

अभ्यासकांचे दृष्टिकोन

या प्रथेविषयी काही मतभिन्नता असूनही, बहुसंख्य मान्यवरांनी या विधीचा दैवी संकेत म्हणून स्वीकार केला आहे. या प्रथेतील झाळणीला देवीच्या चमत्कारी उपस्थितीचे प्रतीक मानले जाते.

या प्रथा अन्य संस्कृतींमध्ये फारशा आढळत नाहीत, हे या विधीचे वैशिष्ट्य मानले जाते.

निसर्ग पूजक परंपरा – मावली बाण पूजा

टाकणकार वाघरी समाजामध्ये मावली बाण पूजा ही एक प्राचीन निसर्गपूजक परंपरा आहे. ही पूजा कोणत्याही मूर्तीची नसून निसर्गातील घटकांना दैवत मानून केली जाते. सूर्य, चंद्र, निंबाचे झाड, नदी, वृक्ष, वल्ली यांना श्रद्धेने पूजले जाते.

समाजाने मावली सदर स्थापन करून आपली सांस्कृतिक ओळख जपली आहे. अमावस्या किंवा पौर्णिमेला निंबाच्या झाडाखाली बसून सामूहिक पूजा केली जाते. येथे ‘मावली दरबार’ मांडला जातो. मावली हे प्रतीक मातृशक्तीचे, निसर्गाचे आणि जीवनाच्या सुरुवातीचे मानले जाते.

ही पूजा मातृप्रधान असून, समाजातील स्त्रिया यामध्ये अग्रभागी असतात. निसर्ग हाच देव मानून केल्या जाणाऱ्या या परंपरेतून पर्यावरणस्नेही आणि सहअस्तित्वाच्या मूल्यांचा प्रसार होतो.