कुलदीप नायर

कुलदीप नायर
जन्म	कुलदीप नायर १४ ऑगस्ट १९२३ सियालकोट, ब्रिटिश भारत
मृत्यू	२३ ऑगस्ट २०१८ नवी दिल्ली
राष्ट्रीयत्व	भारतीय
वांशिकत्व	भारतीय
नागरिकत्व	भारतीय
शिक्षण	मेडिल स्कूल ऑफ जर्नालिझम
धर्म	हिंदू
अपत्ये	२,
पुरस्कार	पद्मभूषण (२०१९, मरणोत्तर)

कुलदीप नायर (१४ ऑगस्ट १९२३ - २३ ऑगस्ट २०१८) हे एक भारतीय पत्रकार, स्तंभलेखक, मानवाधिकार कार्यकर्ते, लेखक आणि युनायटेड किंगडममधील भारताचे माजी उच्चायुक्त होते. त्यांच्या प्रदीर्घ कारकिर्दीसाठी ते डाव्या विचारसरणीचे राजकीय समालोचक म्हणून प्रसिद्ध होते. १९९७मध्ये त्यांना भारतीय संसदेच्या वरिष्ठ सभागृहाचे सदस्य म्हणूनही नामांकन मिळाले होते.

प्रारंभिक जीवन

नायर यांचा जन्म सियालकोट, पंजाब, ब्रिटिश भारत येथे १४ ऑगस्ट १९२३ रोजी एका पंजाबी हिंदू खत्री कुटुंबात झाला. त्यांनी बी.ए. (ऑनर्स) फॉरमन ख्रिश्चन कॉलेज लाहोरमधून आणि एलएलबी. लॉ कॉलेज लाहोर मधून पूर्ण केले. 1952 मध्ये त्यांनी शिष्यवृत्तीवर नॉर्थवेस्टर्न युनिव्हर्सिटीच्या मेडिल स्कूल ऑफ जर्नलिझममधून पत्रकारितेचा अभ्यास केला.

कारकीर्द

नय्यर सुरुवातीला उर्दू प्रेस रिपोर्टर होते. ते द स्टेट्समन या इंग्रजी वृत्तपत्राच्या दिल्ली आवृत्तीचे संपादक होते आणि भारतीय आणीबाणीच्या (१९७५-७७) अखेरीस त्यांना अटक करण्यात आली होती.1978 मध्ये त्यांनी एडिटर्स गिल्ड ऑफ इंडियाची स्थापना केली. ते मानवाधिकार कार्यकर्ते आणि शांतता कार्यकर्ते देखील होते. 1996 मध्ये ते संयुक्त राष्ट्रात भारताच्या शिष्टमंडळाचे सदस्य होते. 1990 मध्ये त्यांची ग्रेट ब्रिटनमध्ये उच्चायुक्त म्हणून नियुक्ती करण्यात आली आणि ऑगस्ट 1997 मध्ये भारतीय संसदेच्या राज्यसभेच्या वरिष्ठ सभागृहात त्यांची नियुक्ती झाली. डेक्कन हेराल्ड (बेंगळुरू), द डेली स्टार, द संडे गार्डियन, द न्यूझ, द स्टेटसमन, एक्सप्रेस ट्रिब्यून, डॉन, आणि प्रभासाक्षी. नायर जून 2014 मध्ये शांतता कार्यकर्ता सुधारणे 2000 पासून दरवर्षी, नायर हे अमृतसरजवळील अटारी-वाघा भारत-पाकिस्तान सीमेवर पाकिस्तान आणि भारताच्या स्वातंत्र्यदिनी (14/15 ऑगस्ट) शांतता कार्यकर्त्यांचे नेतृत्व करत होते. ते आणखी एका पाकिस्तानी राजकारण्याचे जवळचे मित्र होते. जलील अहमद खान (माजी MNA) ज्यांनी 2013 मध्ये आवारी हॉटेल लाहोरमध्ये नायर यांच्या पुस्तकाचे (Beyond the lines : An Autobiography) लोकार्पण सोहळा आयोजित केला होता. दोघांनीही दोन्ही देशांतील शांतता वाढवणाऱ्या विविध कार्यक्रमांमध्ये ch. 1947 मध्ये भारतातून स्थलांतरित झालेल्या पाकिस्तानातील ज्येष्ठ राजकारणी जलील अहमद खान यांनीही दोन शेजारी देशांमधील शांततेचा जोरदार पुरस्कार केला. ते पाकिस्तानातील भारतीय कैद्यांना आणि भारतातील पाकिस्तानी कैद्यांना मुक्त करण्याचे काम करत होते, ज्यांनी त्यांची शिक्षा पूर्ण केली आहे, परंतु त्यांना मुक्त केले नाही. त्यांनी 1995 पासून भारत-पाकिस्तान वाघा बॉर्डरवर 14-15 ऑगस्टच्या मध्यरात्री भारत-पाकिस्तान शांततेसाठी स्वातंत्र्य दिन साजरा करून आणि दोन्ही बाजूच्या लोकांच्या स्मरणार्थ मेणबत्ती पेटवण्याची परंपरा सुरू केली होती. त्यांच्या आयुष्याच्या उत्तरार्धात, वृद्धापकाळामुळे ते यात सहभागी होऊ शकले नाहीत, परंतु अनेक तरुणांना ही परंपरा पुढे चालवण्यास प्रेरित केले. त्यांच्या मृत्यूच्या दहा दिवस आधी त्यांनी 'अमन-दोस्ती यात्रे'ला हिरवा झेंडा दाखवला होता, जो आघाज-ए-दोस्तीच्या 40 सदस्यीय शिष्टमंडळाने दिल्लीहून वाघा बॉर्डरपर्यंत मोर्चा-ए-दोस्तीचे संस्थापक रवी नितेश आणि गांधी ग्लोबल यांच्या नेतृत्वाखाली कूच केला होता. कुटुंबाचे सचिव राम मोहन राय यांनी भारत-पाक शांततेसाठी मेणबत्त्या पेटवल्या आणि अशा प्रकारे त्यांचा वारसा पुढे चालू ठेवला. ही त्यांची शेवटची सार्वजनिक उपस्थिती होती.

राजकीय भाष्यकार

एक राजकीय समालोचक म्हणून, नायर यांनी राजकीयदृष्ट्या वर्तमान समस्यांवर मुक्तपणे त्यांचे विचार लिहिले. त्यांनी अण्णा हजारे यांच्या आंदोलनाला पाठिंबा दिला होता आणि 1971 मध्ये पूर्व पाकिस्तानमध्ये झालेल्या लष्करी अत्याचारांबद्दल माफी न मागितल्याबद्दल आणि बांगलादेशाची निर्मिती आणि भारतात अंमली पदार्थांची तस्करी करण्यास परवानगी दिल्याबद्दल त्यांनी पाकिस्तान सरकारला फटकारले. नय्यर यांच्यावर "भारतविरोधी कट सिद्धांत" चे समर्थन केल्याचा आरोप आहे. पाकिस्तानी वृत्तपत्र डॉन मधील फेब्रुवारी 2010 च्या लेखात त्यांनी आरोप केला की भारतीय दहशतवाद विरोधी पथकाचे नेते हेमंत करकरे यांची हिंदू उजव्या विचारसरणीच्या कार्यकर्त्यांनी हत्या केली होती. जुलै 2011 मध्ये यूएस अधिकाऱ्यांनी पुष्टी केली की नायर युनायटेड स्टेट्समध्ये पाकिस्तान आयएसआय द्वारे निधी पुरवलेल्या सय्यद गुलाम नबी फई यांनी आयोजित केलेल्या आणि समर्थित अनेक कार्यक्रमांना उपस्थित होते.

लेखक

कुलदीप नायर यांनी जवाहरलाल नेहरू आणि बॅरी मॅनिलो यांच्यासह वर्तमान समस्या आणि ऐतिहासिक व्यक्तींबद्दल विस्तृतपणे लिहिले आहे. नय्यर यांनी भारताच्या शेजारी पाकिस्तानशी द्विपक्षीय चर्चा आणि संलग्नतेच्या धोरणाची वकिली केली आहे. ते एका नवीन दक्षिण आशियाच्या त्यांच्या दृष्टीसाठी ओळखले जातात, ज्यामध्ये पाकिस्तान आणि भारत मैत्रीपूर्ण अटींवर असतील. नायर यांच्या आत्मचरित्राचे शीर्षक बियॉन्ड द लाइन्स आहे. हे पुस्तक जुलै 2012 मध्ये प्रसिद्ध झाले. 1999 मध्ये, त्यांना नॉर्थवेस्टर्न युनिव्हर्सिटीने माजी विद्यार्थी मेरिट पुरस्कार प्रदान केला.

*2003- प्रेस स्वातंत्र्यासाठी अॅस्टर पुरस्कार

2007- जीवनगौरवसाठी शहीद नियोगी स्मृती पुरस्कार

2015- रामनाथ गोएंका जीवन गौरव पुरस्कार. 2019- पद्मभूषण (मरणोत्तर)