औंढा नागनाथ तालुका

औंढा नागनाथ मंदिर ( नागेश्वर ज्योतिर्लिंग )
स्थानिक नाव
चित्र मथळा
नाव
भूगोल
गुणक	19.537087°N 77.041508°E / 19.537087; 77.041508
राज्य	महाराष्ट्र
जिल्हा	हिंगोली
स्थान	औंढा नागनाथ, हिंगोली, महाराष्ट्र
संस्कृती
मूळ आराध्यदैवत	शिव
उत्सव दैवत	महाशिवरात्री
स्थापत्य
स्थापत्यशैली	हेमाडपंथी
इतिहास व प्रशासन

श्री नागेश्वर ज्योतिर्लिंग मंदिर

औंढा नागनाथ Aundha Nagnath
औंढा नागनाथ महाराष्ट्र में स्थिति
गुणक: 19.535°N 77.040°E / 19.535; 77.040
ज़िला	हिंगोली ज़िला
प्रान्त	महाराष्ट्र
देश	भारत
लोकसंख्या  (2011)
• एकूण	१४,८०१
भाषा
• प्रचलित	मराठी
प्रमाणवेळ	UTC+5:30 (भारतीय मानक समय)

औंढा नागनाथ मंदिर हे महाराष्ट्र राज्यातील मराठवाडा विभागातील हिंगोली जिल्हात असलेले एक प्राचीन शिवमंदिर आहे. हे भगवान शंकराला समर्पित असलेल्या १२ ज्योतिर्लिंगांपैकी आठवे ज्योतिर्लिंग मानले जाते. इतिहास, स्थापत्यशास्त्र, श्रद्धा आणि संस्कृती यांचा अद्भुत संगम असलेले हे स्थान केवळ एक धार्मिक स्थळ नसून एक महत्त्वपूर्ण ऐतिहासिक वारसा आहे.

या मंदिराला महाभारतातील पांडवांपासून ते देवगिरीचे यादव आणि नंतर पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर यांच्यापर्यंतच्या अनेक महत्त्वपूर्ण राजवटी आणि घटनांचा समृद्ध इतिहास लाभला आहे. संत नामदेवांच्या भक्तीमुळे मंदिर फिरल्याची अलौकिक कथा या स्थानाचे महत्त्व अधिकच वाढवते. हेमाडपंती आणि मराठा स्थापत्यशैलीचा संगम, तळघरातील वैशिष्ट्यपूर्ण गर्भगृह, सभोवतालच्या निसर्गरम्य पर्वतरांगा आणि महाशिवरात्रीला होणारा भव्य रथोत्सव ही या मंदिराची प्रमुख वैशिष्ट्ये आहेत. भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण विभागाने या मंदिराला 'राष्ट्रीय महत्त्वाचे संरक्षित स्मारक' म्हणून घोषित केले आहे.

धार्मिक महत्त्व आणि ओळख

ज्योतिर्लिंगातील स्थान

शिवपुराण आणि इतर धार्मिक ग्रंथांनुसार, औंढा नागनाथ हे बारा ज्योतिर्लिंगांपैकी आठवे महत्त्वाचे स्थान आहे. ज्योतिर्लिंग म्हणजे शिवाचा स्वयंभू आणि प्रकाशमान स्तंभ. 'नागनाथ' या नावावरून हे नागांचे अधिपती असलेल्या शिवाचे स्थान मानले जाते. येथे पूजा केल्याने कालसर्प योग किंवा नागदोषापासून मुक्ती मिळते, अशी भाविकांमध्ये दृढ श्रद्धा आहे.

दारुकवन आणि पौराणिक कथा

पौराणिक मान्यतेनुसार, या परिसराचे प्राचीन नाव 'दारुकवन' होते. शिवपुराणातील कथेनुसार, दारुका नावाच्या राक्षसीने या वनात तप करून देवी पार्वतीला प्रसन्न केले. तिच्या पतीचे नाव दारुक होते. या वरदानाचा दुरुपयोग करून दारुकाने सुप्रिय नावाच्या शिवभक्तासह अनेकांना त्रास देण्यास सुरुवात केली. सुप्रियच्या प्रार्थनेने भगवान शिव येथे प्रकट झाले आणि त्यांनी दारुकासुराचा वध केला. त्यानंतर भक्तांच्या विनंतीवरून शिव येथे 'नागनाथ' ज्योतिर्लिंग रूपात कायमचे वास करू लागले. (टीप: ही कथा काहीवेळा गुजरातमधील नागेश्वर ज्योतिर्लिंगाशीही जोडली जाते, परंतु महाराष्ट्रात औंढा नागनाथ हेच 'दारुकवनातील' ज्योतिर्लिंग मानले जाते.)

संत नामदेव आणि मंदिराची आख्यायिका

वारकरी संप्रदायाचे थोर संत नामदेव (इ.स. १२७०-१३५०) यांच्या जीवनातील एक प्रसिद्ध घटना या मंदिराशी जोडलेली आहे. असे सांगितले जाते की, संत नामदेव कीर्तन करत असताना, तत्कालीन पुजाऱ्यांनी त्यांना अडवून मंदिराच्या मागील बाजूस जाण्यास सांगितले. तेव्हा नामदेवांनी अत्यंत भक्तीभावाने देवाची आळवणी केली. त्यांच्या भक्तीने प्रसन्न होऊन, देवाने संपूर्ण मंदिर फिरवले आणि मंदिराचे प्रवेशद्वार नामदेवांच्या दिशेने आले.

मंदिराची सध्याची रचना या कथेला पुष्टी देते असे मानले जाते, कारण नंदीची मूर्ती मंदिराच्या मागील बाजूस आहे, जी पारंपरिक रचनेपेक्षा वेगळी आहे. या घटनेमुळे हे स्थान वारकरी संप्रदायासाठीही एक पवित्र तीर्थक्षेत्र बनले आहे.

शीख धर्माशी संबंध

औंढा नागनाथ मंदिराचे शीख धर्मातही विशेष महत्त्व आहे. याचा मुख्य संबंध संत नामदेव यांच्याशी आहे, ज्यांचे ६१ अभंग (शब्द/बानी) शीख धर्माचा पवित्र ग्रंथ गुरू ग्रंथ साहिब मध्ये समाविष्ट आहेत. संत नामदेव हे वारकरी संप्रदायाचे महत्त्वाचे संत असले तरी, शीख धर्मात त्यांना एक महान 'भगत' म्हणून पूजनीय स्थान आहे.

पाचवे शीख गुरु, श्री गुरू अर्जन देव जी यांनी गुरू ग्रंथ साहिबचे संकलन करताना केवळ शीख गुरूंचीच नव्हे, तर संत नामदेव, कबीर, रविदास यांच्यासारख्या अनेक भारतीय संतांच्या रचनांचाही समावेश केला. यातून 'एक ईश्वर' हा संदेश दिला गेला. संत नामदेवांच्या जीवनातील अविभाज्य भाग असलेले औंढा नागनाथ, त्यांच्या कार्यामुळे शीख परंपरेतही आदराचे स्थान बनले आहे.

अशीही मान्यता आहे की, शीख धर्माचे संस्थापक, श्री गुरू नानक देव जी यांनी आपल्या दक्षिण भारताच्या प्रवासादरम्यान (उदासी) या पवित्र ज्योतिर्लिंग स्थानाला भेट दिली होती. त्यामुळे अनेक शीख भाविक या स्थानाला गुरू नानकांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेले स्थान मानतात. या ऐतिहासिक आणि आध्यात्मिक संबंधामुळे, औंढा नागनाथ हे हिंदू आणि शीख धर्मासाठी एक सामायिक श्रद्धेचे प्रतीक मानले जाते.

इतिहास

प्राचीन इतिहास आणि यादवकालीन बांधकाम

या मंदिराच्या मूळ उभारणीचे श्रेय महाभारतातील पांडवांना दिले जाते. पौराणिक कथेनुसार, युधिष्ठिराने आपल्या वनवासाच्या काळात या मंदिराची उभारणी केली होती. या कथेला ठोस ऐतिहासिक पुरावा नसला तरी, ती मंदिराच्या प्राचीनत्वाचे आणि लोकमानसातील श्रद्धेचे प्रतीक आहे.

ऐतिहासिक दृष्ट्या, मंदिराच्या मूळ बांधकामाचा काळ १३व्या शतकातील देवगिरीचे यादव राजवटीत निश्चित केला जातो. यादव राजांचे प्रधान मंत्री हेमाद्री पंडित (हेमाडपंत) यांनी विकसित केलेल्या, चुना न वापरता केवळ दगडांच्या एकमेकांत खाचा करून (Interlocking System) बांधकाम करण्याच्या हेमाडपंती शैलीचे हे मंदिर एक उत्कृष्ट उदाहरण आहे. मंदिराच्या तळघरातील गर्भगृह आणि बाहेरील भिंतींवरील कोरीवकाम या मूळ रचनेचे अवशेष आहेत.

पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर आणि पुनर्बांधणी

मध्ययुगीन काळात दिल्ली सल्तनतच्या आक्रमणांमुळे यादव साम्राज्याचा अस्त झाला आणि अनेक मंदिरांप्रमाणेच औंढा नागनाथ मंदिराचीही मोठ्या प्रमाणावर हानी झाली. पुढे, १८व्या शतकात इंदूरच्या होळकर साम्राज्याच्या शासक पुण्यश्लोक अहिल्यादेवी होळकर (१७२५-१७९५) यांनी भारतभरातील अनेक ज्योतिर्लिंगांचा आणि तीर्थक्षेत्रांचा जीर्णोद्धार केला. त्यांच्याच काळात या मंदिराचाही जीर्णोद्धार झाल्याचे मानले जाते.

या जीर्णोद्धारामध्ये मंदिराच्या वरच्या भागाची पुनर्बांधणी, शिखराचे काम आणि परिसराची डागडुजी यांचा समावेश होता. मंदिराचे सध्याचे शिखर हे मूळ हेमाडपंती शैलीपेक्षा वेगळे असून, त्यावर मराठाकालीन स्थापत्यशैलीची छाप दिसते. मात्र, अहिल्यादेवींच्या या कार्याचे समकालीन आणि ठोस दस्तऐवजी पुरावे मर्यादित असल्याने यावर अधिक संशोधनाची गरज आहे. तरीही, लोकपरंपरेनुसार, मंदिराच्या सध्याच्या अस्तित्वात अहिल्यादेवींचे योगदान अत्यंत महत्त्वपूर्ण मानले जाते.

स्थापत्यशास्त्र

औंढा नागनाथ मंदिराचे स्थापत्यशास्त्र हे दोन भिन्न कालखंडांतील शैलींचे मिश्रण दर्शवते:

• मूळ हेमाडपंती रचना: मंदिराचा पाया आणि गर्भगृहासह बाहेरील भिंतींचा खालचा भाग मूळ यादवकालीन (१३ वे शतक) आहे. या भागावर देव-देवता, पौराणिक प्रसंग, हत्ती, आणि भौमितिक नक्षीकाम असलेले उत्कृष्ट हेमाडपंती कोरीवकाम आढळते.
• मराठाकालीन पुनर्बांधणी: मंदिराचा वरचा भाग आणि शिखर हे नंतरच्या काळात (बहुधा १८ वे शतक) पुनर्बांधणी केलेले आहे. यात विटा आणि चुन्याचा वापर दिसतो आणि त्याची शैली मूळ रचनेपेक्षा भिन्न आहे.
• तळघरातील गर्भगृह: हे औंढा नागनाथ मंदिराचे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य आहे. मुख्य गर्भगृह जमिनीच्या पातळीखाली एका लहान खोलीत असून, तिथे जाण्यासाठी काही पायऱ्या उतराव्या लागतात. येथेच ज्योतिर्लिंग स्थापित आहे.
• नंदीची जागा: संत नामदेवांच्या आख्यायिकेमुळे, मंदिराच्या मागील बाजूस एक नंदी मंडप आहे, जो पारंपरिक रचनेला अपवाद आहे.

मंदिर परिसर आणि इतर वैशिष्ट्ये

सभोवतालच्या पर्वतरांगा

मंदिर परिसराच्या चारही बाजूंना कमी उंचीच्या पर्वतरांगांचे किंवा टेकड्यांचे नैसर्गिक कडे आहे. या टेकड्या दख्खनच्या पठारावरील बालाघाट पर्वतरांगेच्या पूर्वेकडील विस्तारित शाखा मानल्या जातात. या रांगांमुळे मंदिराला एक नैसर्गिक संरक्षण आणि शांत, एकांतमय वातावरण लाभले आहे.

औंढा तलाव आणि उद्यान

मंदिरापासून जवळच एक मोठा औंढा तलाव आहे. या तलावाच्या काठावर मंदिर ट्रस्टने एक सुंदर आणि भव्य उद्यान विकसित केले आहे. येथे हिरवळ, शोभेची झाडे, बसण्यासाठी बाकडे आणि लहान मुलांसाठी खेळणी आहेत. हे उद्यान भाविकांसाठी आणि स्थानिक नागरिकांसाठी एक लोकप्रिय विरंगुळ्याचे ठिकाण बनले आहे.

ऐतिहासिक जलस्रोत

• हरिहर कुंड: मंदिराच्या जवळच 'हरिहर कुंड' नावाचे एक प्राचीन कुंड (पवित्र जलाशय) आहे. 'हरिहर' हे नाव भगवान विष्णू (हरी) आणि भगवान शिव (हर) यांच्या एकरूपतेचे प्रतीक आहे. पूर्वीच्या काळी मंदिरात प्रवेशापूर्वी येथे स्नान करण्याची परंपरा असावी.
• सासू-सुनेची बारव: परिसरात 'सासू-सुनेची बारव' या नावाने ओळखली जाणारी एक ऐतिहासिक पायऱ्यांची विहीर (Stepwell) आहे. ही बारव मध्ययुगीन जल व्यवस्थापनाचे उत्तम उदाहरण असून, तिच्या नावामागे स्थानिक लोककथा दडलेली आहे.

परंपरा आणि उत्सव

महाशिवरात्री रथोत्सव आणि यात्रा

महाशिवरात्री हा येथील सर्वात मोठा उत्सव आहे. या दिवशी लाखो भाविक दर्शनासाठी जमतात. रात्री निघणारा भव्य रथोत्सव हे या उत्सवाचे मुख्य आकर्षण असते. भगवान नागनाथांची उत्सवमूर्ती सुशोभित रथात विराजमान करून, 'हर हर महादेव'च्या जयघोषात आणि वाद्यांच्या गजरात हा रथ ओढला जातो. हा सोहळा पाहण्यासाठी प्रचंड गर्दी जमते.

इतर सण आणि उत्सव

• श्रावण महिना: संपूर्ण श्रावण महिना, विशेषतः श्रावणी सोमवार, येथे उत्सवाचे वातावरण असते. हजारो भाविक खांद्यावर कावड घेऊन पायी प्रवास करत येतात आणि पवित्र जलाचा अभिषेक करतात.
• विजयादशमी: या दिवशी पालखी सोहळ्याचे आयोजन केले जाते. पालखी गावाच्या सीमेवर असलेल्या लवंडेश्वर मंदिरात जाते, जे नागनाथाचे मामा म्हणून ओळखले जाते.
• त्रिपुरी पौर्णिमा: या दिवशी मंदिरात दीपोत्सव साजरा केला जातो.

व्यवस्थापन आणि सद्यस्थिती

• पुरातत्त्वीय महत्त्व आणि देखभाल: हे मंदिर भारतीय पुरातत्त्व सर्वेक्षण (ASI) अंतर्गत एक संरक्षित स्मारक आहे. ASI आणि स्थानिक मंदिर ट्रस्ट यांच्यामार्फत मंदिराची देखभाल आणि संवर्धनाची कामे केली जातात.
• आर्थिक आणि दैनंदिन व्यवस्थापन: मंदिराचे व्यवस्थापन एका नोंदणीकृत ट्रस्ट/समितीमार्फत चालते. भाविकांकडून मिळणाऱ्या देणग्या, पूजा-अभिषेकाचे शुल्क आणि इतर उत्पन्नातून मंदिराचा दैनंदिन खर्च, कर्मचाऱ्यांचे वेतन, सण-उत्सवांचे आयोजन आणि भाविकांसाठी सुविधा पुरवल्या जातात.
• भाविकांसाठी सुविधा: मंदिर परिसरात भक्त निवास, धर्मशाळा, अन्नछत्र, पिण्याचे पाणी, स्वच्छतागृहे आणि वाहनतळ यांसारख्या आधुनिक सोयीसुविधा उपलब्ध आहेत.
• स्थानिक अर्थव्यवस्थेवरील प्रभाव: मंदिरामुळे औंढा शहराच्या स्थानिक अर्थव्यवस्थेला मोठी चालना मिळते. पूजा साहित्य, हॉटेल, वाहतूक आणि इतर अनेक व्यवसायांना या तीर्थक्षेत्रामुळे रोजगार मिळतो.

सारांश

औंढा नागनाथ मंदिर हे केवळ एक ज्योतिर्लिंग स्थान नसून, ते इतिहास, स्थापत्य, निसर्ग, लोकश्रद्धा आणि जिवंत परंपरा यांचा एक चैतन्यमय संगम आहे. पांडवकालीन आणि यादवकालीन इतिहासाचा वारसा, संत नामदेवांच्या भक्तीची शक्ती आणि पुण्यश्लोक अहिल्यादेवींच्या कार्याची स्मृती जपणारे हे स्थान महाराष्ट्राचा एक अमूल्य सांस्कृतिक ठेवा आहे.

बाह्य दुवे

• औंढा नागनाथ मंदिर संस्थान अधिकृत संकेतस्थळ