चाफा

चाफा ही एक सुगंधित फुले देणारी वनस्पती आहे.चाफ्याच्या अनेक जाती आहेत.प्रत्येक फुल हे वेगवेगळे तर दिसतेच पण त्याचा सुगंधही इतरांपेक्षा वेगळा असतो.

देवचाफा किंवा खुरचाफा किंवा खैरचाफा

देवचाफा हा जुन्या देवळाच्या समोर दिमाखात उभा असतो. या चाफ्याची फुले पांढरी असून मध्ये पिवळा रंग असतो. या झाडाचे वनस्पतीशास्त्रातील नाव प्लुमेरिया अकटिफिलिया किंवा प्लुमेरिया रुबर. इंग्रजी नाव डेडमॅन्स‍ फ्लॉवर. मूळचा अमेरिकेतील उष्णकटिबंधातील वृक्ष. भारतातील उष्ण आणि दमट हवामानाच्या प्रदेशात सामान्यपणे आढळतो. सुंदर, सुबक अशा पाच पाकळ्या असणाऱ्या या झाडाचे खोड मात्र खडबडीत असते. त्याला खपल्या येतात.खोड राखी रंगाचे असून हात दीडहातदेखील रुंद होते. खोडाला धरून पारंब्या येतात, पण त्या चिकाळ असतात. देवचाफ्याची सुटी फुले किंवा त्यांच्या माळा देवाला वाहण्यासाठी उपयोगास येतात. फूल टिकाऊ असते,पण चिकाळपणामुळे झाड एकंदरीत राकटच असते.

अन्य नावे

आसामी भाषा - गलौची
इंग्रजी - Frangipani, Pagoda Tree, Champa, Temple Tree
उडीया - गोलोची
कानडी - काडुसंपीगे
गुजराती - धोळो चंपो
बंगाली - दलम फूल
मराठी -खैरचंपा
मल्याळी - अरळी; वेला चंपकम
तमिळ - इलाट्टलारी; पेरुंगळी
तेलुगू : अरभटगन्‍नेरू
शास्त्रीय नाव - Plumeria acutifolia
हिंदी- गुले-ए-चिन

भारतातील देवचाफ्याला सहसा फळे येत नाहीत. याची लागवड फांदी लावून होते.

पांढरा चाफा

शास्त्रीय नाव प्लुमेरिया अल्ब. इंग्रजी नाव व्हाईट फ्रांगीपनी. या चाफ्याची फुले पूर्णपणे पांढरी शुभ असून मध्ये पिवळा रंग नसतो. याचा दांडा हिरवट असतो.

सोनचाफा

सोनचाफा हा चाफ्याचा भारतीय प्रकार भारतात हिमालयापासून तामिळनाडू आणि सह्याद्रीपासून पूर्वेकडील सर्व राज्यांत दिसून येतो. या वृक्षाचे शास्त्रीय नाव मिकेलिया चंपका (Michelia champaca) आहे. कूल मॅग्नोलिएसी. सोनचाफ्याची सोनेरी पिवळ्या रंगाची फुले दाट अशा पर्णसंभारात लपलेली असतात. सुवर्णचंपक या नावानेही हे फूल ओळखले जाते.

पिवळा चाफा

पिवळा चाफ्याचा वृक्ष भारतात निलगिरी पर्वत, अन्नमलाई टेकड्यांचा भाग या प्रदेशात प्रामुख्याने आढळतो. म्हणूनच त्याला Magnolia nilagirica असे शास्त्रीय नाव देण्यात आले आहे. सोनचाफ्यापेक्षा या झाडाची फुले थोडी लहान आणि रंगाने पिवळट पांढरी असतात. फळे परिपक्व झाली की फळातून लालसर रंगाच्या बिया डोकावू लागतात. लालसर रंगाचे हे घोस आकर्षक दिसतात.

कवठी चाफा

कवठी चाफ्याचा छोटा वृक्ष असतो. कवठ पिकल्यावर जसा गोडसर वास येतो तसाच वास या चाफ्याच्या फुलाला येतो. त्यावरूनच याचे नाव कवठी चाफा असे पडले असावे. Magnolia pumila हे शास्त्रीय नाव असलेला कवठी चाफा हासुद्धा उत्तर अमेरिकेतील आहे; परंतु भारतातही हिमालय आणि निलगिरी पर्वतरांगा अशा थंड प्रदेशात आढळतो. फूल हिरवट पांढरे आणि गोलाकार असते. फुलात मॅग्निलिया हे सुवासिक तेल असते. कवठी चाफ्याचे पांढरे शुभ्र फूल तिन्हीसांजेला उमलते; सकाळपर्यंत याच्या पाकळ्या गळून जातात.

कवठी चाफ्याच्या पोटजाती पुष्कळ असल्या तरी त्यांतील भेद मामुली आहेत. असे असले तरी एक महापुष्प कवठी चाफा असतो. त्याला भरपूर आणि मोठमोठी फुले येतात. ती पाहिल्यावर झाडावर बगळेच बसले आहेत असा भास होतो.

नागचाफा

नागचाफ्याचे शास्त्रीय नाव Mesua ferrea. हा मूळचा श्रीलंकेतला. मसाल्याच्या पदार्थातील नागकेशर (नाकेसर) म्हणजेच नागचाफ्याच्या फुलातील केसर. नागचाफ्याचे झाड हा भारतातील मिझोरम प्रांताचा राज्यवृक्ष आहे.

हिरवा चाफा

हिरवा चाफा (शास्त्रीय नाव Artabotrys odoratissamus) ही एक सुवासिक फुले देणारी वेली आहे. चढण्यास आधार मिळाला नाही तरे हा वेल आपसात पकडी घेऊन एखाद्या झुडपासारखा गोळा होऊन राहतो. वेलाच्या फुलाच्या डेखाआधी एक आकडी असते. तिने आधार पडून वेल वर चढते. हिरव्या चाफ्याची पाने दाट हिरवी., गुळ्गुळीत व चकवकीत असतात. पानांच्या बगलात चार सेंटिमीटर लांबीची सुवासिक हिरवीगार फुले येतात, ती जोडीची किंवा एकेकटी असतात. दाट हिरव्या पालवीत लपलेले फुलाच्या पाकळ्या हिरव्या रंगाच्या असतात. फूल त्याच्या हिरव्या रंगामुळे एका नजरेत सहसा दिसत नाही. हिरव्या चाफ्याची फुले साधारणपणे पावसाळ्यात येतात.

हिरव्या चाफ्याच्या कळीला वास येत नाही. ज्या दिवशी फूल तयार होते, त्यादिवशी ह्याचा सुगंध परिसरात दरवळायला लागतो. हिरव्या चाफ्याचा सुगंध फूल पिकून पिवळे झाल्यावर जास्तच दरवळतो. ह्याच्या सुगंधामुळे साप ह्या झाडाखाली येतात असे म्हणतात. हिरव्या चाफ्याचा सुगंध दडत नाही.

चीन आणि जावा या देशांत हिरवा चाफा विपुल प्रमाणात आढळतो. हिरव्या चाफ्याच्या झाडाला फळेही हिरवीगार लागतात. लंबगोलाकार टोकाला निमुळती असलेल्या या फळांचे घड लागतात. त्याच्या बीपासून रोप तयार करता येते.

तांबडा चाफा

ह्या झाडाला इंग्रजीत रेड फ्रँगिपनी म्हणतात. शास्त्रीय नाव Plumeria rubra किंवा Plumeria acuminata/acutifolia. सात आठ मीटर उंचीच्या या वृक्षाला गुलाबी, पांढऱ्या आणि पिवळ्या रंगांची छटा असलेली सुगंधी फुले येतात. फुले उन्हाळ्यात किंवा हिवाळ्याच्या आरंभी येतात.

भुईचाफा

भुईचाफा (शास्त्रीय नाव Kaempferia rotunda) हे थेट जमिनीतून उगवणारे थोडेफार दुर्मीळ फूल आहे. पावसाळ्यात बहरणारी ही हिरवीगार रोपे हिवाळ्यात पुरती वाळून जातातनी उन्हाळ्यात उगवतात. गर्द जांभळ्या रंगाची संदले (मोठ्या पाकळ्या) आणि त्यातून वर आलेल्या निळसर पांढऱ्या पाकळ्या हे या फुलाचे वर्णन.

अन्य नावे

कानडी - नेल संपिगे
गुजराती - भुईचंपो
शास्त्रीय नाव - केंफेरिया रोटुंडा
संस्कृत - भूमिचंपा, भूचंपक
हिंदी- भुई चंपा

भुईचाफा ही आकर्षक, सुगंधी फुले देणारी व अनेक वर्षे जगणारी भुईसरपट पसरणारी वनस्पती मलायात व भारतात सर्वत्र आढळते आणि शोभेकरिता बागेत सर्वत्र लावले जातात. हिला जमिनीखाली असणारे आयताकृती गाठीसारखे खोड असून जाडसर शाखांपासून जमिनीत अनेक गड्डे बनतात. पाने दोन वा क्वचित अधिक, साधी, आखूड व पन्हळी देठाची, लांबट, मोठी (३० ते ४५ संटीमीटर बाय ७ ते ११ सेंटीमीटर आकारमानाची) व उभी, अंडाकृती भाल्यासारखी असून त्यांचा वरचा पृष्ठभाग हिरवट व चित्रविचित्र आकृतिबंधाचा आणि खालचा पृष्ठभाग लालसर जांभळा असतो. झाडाला बोंडे येतात. दोन आवरणांच्या बोंडात अनेक बिया असतात

बाह्य दुवे

चित्रदालन

चाफा लाल दांडा

(अपूर्ण)