शिक्षणाचा हक्क

                                                                                                                                                 

आर्थिक, सामाजिक आणि सांस्कृतिक हक्कांसाठी आंतरराष्ट्रीय करार, ज्या सर्वांना मोफत, सक्तीचे प्राथमिक शिक्षण मिळण्याचा हक्क मान्य करतात अशा माध्यमिक शिक्षणाचा विकास करण्याचे बंधन असलेल्या अनेक आंतरराष्ट्रीय अधिवेशनात शिक्षणाचा हक्क मानवाधिकार म्हणून मान्यता प्राप्त झाली आहे. सर्व, विशेषतः विनामूल्य माध्यमिक शिक्षणाच्या प्रगतीशील परिचयाद्वारे, तसेच उच्च शिक्षणात सम्यक प्रवेश विकसित करण्याची जबाबदारी, मुक्तपणे उच्च शिक्षणाच्या प्रगतीशील परिचयानुसार. आज जगभरातील सुमारे 75 दशलक्ष मुलांना दररोज शाळेत जाण्यापासून प्रतिबंधित केले आहे.

शिक्षणाच्या अधिकारामध्ये ज्या व्यक्तींनी शाळा व महाविद्यालयीन स्तरावरून प्राथमिक शिक्षण पूर्ण केले नाही त्यांना मूलभूत शिक्षण देण्याची जबाबदारी देखील समाविष्ट आहे. शैक्षणिक तरतूदींमध्ये या प्रवेश व्यतिरिक्त, शिक्षणाच्या अधिकारामध्ये शैक्षणिक प्रणालीच्या सर्व स्तरांवर भेदभाव टाळणे, शिक्षणाचे किमान मानक निश्चित करणे आणि शिक्षणाची गुणवत्ता सुधारणे या जबाबदा .्या समाविष्आहेत.

शिक्षणाचा हक्क एक  वैश्विक हक्क आहे. एक असा हक्क जो मानवी हक्क  म्हणून ओळखला जातो . आर्थिक , सामाजिक आणि सांस्कृतिक वरील आंतरराष्ट्रीय करारानुसार शिक्षणाचा हक्क म्हणजे सर्वांसाठी मुफ्त सक्तीचे प्राथमिक शिक्षण तसेच माध्यमिक शिक्षण सर्वांसाठी वापरण्याजोगे करावे म्हणून एक बंधन तसेच ज्या लोकांनी आपले प्राथमिक शिक्षण पूर्ण नाही कले,त्यांच्यासाठी पायाभूत शिक्षण देण्याची जबाबदारी सुद्धा शिक्षणाच्या हक्कात येते . कमीत कमी प्रमाण ठेवण्यासाठी आणि शिक्षणाच्या दर्जा वाढवण्यासाठी शिक्षण संस्थेच्या सर्व पातळीवरील भेद्भ्व कमी करण्याच्या बंधनाचा शिक्षणाच्या हक्कात  समावेश होतो. 

1.  आंतरराष्ट्रीय कायदेशीर आधार -  शिक्षणाचा  हक्क  हा मानवी हक्काचे वैश्विक प्रतिज्ञापत्र यातील २६ व्या लेखातील एक कायदा आहे . आर्थिक सामाजिक आणि सांस्कृतिक हक्कांवरील आंतरराष्ट्रीय अधिवेशन यातील २०० वा  आणि १४ वा कायदा आहे  .१९६० मध्ये शिक्षणाचा हक्क    मानवी हक्कांचे उनेस्को अधिवेशन यांच्याकडून आणि १९८१ मध्ये स्त्रीयान्विरोधात सर्व प्रकारचे  भेदभाव हटवण्याचे  अधिवेशन  यात पुन्हा एकदा ठासून सांगितले आहे.. युरोपेमध्ये मानवी हक्कांवरील युरोपिअन अधिवेशन च्या पहिल्या मुल प्रतीच्या दुसऱ्या लेखानुसार शिक्षणाचा हक्क हा एक मानवी हक्क म्हणून ओळखला जातो आणि शिक्षणाचा अधिकार निर्माण करण्यासाठी समजला जातो .आंतरराष्ट्रीय  आर्थिक,  सामाजिक, आणि सांस्कृतिक करारानुसार .स्त्रौस्बेर्ग्मधील मानवी हक्कांचे युरोपियन न्यायालयाने हा नियम लागू केलेला आहे उदाहरणार्थ - बेल्गीम भाषाविषयक घटना ..युरोपमधील सामाजिक सानादेतील दहाव्या घटनेत स्वताच्या आवडीचे शिक्षण घेण्याच्या अधिकाराची हमी देते .  

1.  व्याख्या - शिक्षण म्हणजे औपचारिक ,संस्थात्मक सूचना . साधारणपणे आंतरराष्ट्रीय साधने हा शब्द या अर्थाने वापरतात आणि आंतरराष्ट्रीय मानवी हक्क साधने यांच्याकडून  जतन केलेला शि-क्षणाचा हक्क प्रथमिकपणे  एका अर्थाने वापरला जातो .

 १९६०  मध्ये युनेस्को प्रकरण शिक्षणाची व्याख्या खालीलप्रमाणे देते - शिक्षणाचे सर्व प्रकार आणि पटली त्यामध्ये शिक्षणाचे वापर प्रमाण आणि शिक्षणाचा दर्जा तसेच अटी ज्यांवर ते दिले गेलेले आहेत   एका मोठ्या अर्थाने शिक्षणाचे वर्णन खालीलप्रमाणे केले जाते -अशा सर्व हालचाली (क्रिया) ज्यामुळे एक मानवी समूह त्यांच्या वंशजांना एक ज्ञान आणि प्राविण्य देतात आणि एक नैतिक संकेत पण देतात  जे त्यांना  अस्तित्वात राहण्यास मदत करतात  .या अर्थाने शिक्षण म्हणजे पुढच्या पिढीला दररोजच्या जगण्याची कार्ये करण्याची कौशल्ये देणे आणि एका विशेष समूहाचे सामाजिक,सांस्कृतिक आध्यात्मिक आणि तात्त्विक मूल्ये देणे    शिक्षणाचा हक्क हा एक  वैश्विक हक्क आहे. एक असा हक्क जो मानवी हक्क  म्हणून ओळ-खला जातो . आर्थिक , सामाजिक आणि सांस्कृतिक वरील आंतरराष्ट्रीय करारानुसार शिक्षणाचा हक्क म्हणजे सर्वांसाठी मुफ्त सक्तीचे प्राथमिक शिक्षण तसेच माध्यमिक शिक्षण सर्वांसाठी वापरण्याजोगे करावे म्हणून एक बंधन तसेच ज्या लोकांनी आपले प्राथमिक शिक्षण पूर्ण नाही कले,त्यांच्यासाठी पायाभूत शिक्षण देण्याची जबाबदारी सुद्धा शिक्षणाच्या हक्कात येते . कमीत कमी प्रमाण ठेवण्यासाठी आणि शिक्षणाच्या दर्जा वाढवण्यासाठी शिक्षण संस्थेच्या सर्व पातळीवरील भेद्भ्व कमी करण्याच्या बंधनाचा शिक्षणाच्या हक्कात  समावेश होतो.

मानवी हक्काचे युरोपिअन न्यायालय शिक्षणाची व्याख्या देते -शिक्वाने किंवा सूचना खास करून ज्ञान देणे आणि बौद्धिक विकास आणि थोड्या विस्तृत अर्थाने एक पूर्ण   प्रक्रिया  कोणत्याही  समाजात  ज्याने  प्रौढ  त्यांचे  मूल्ये युवाना  प्रसारित करतात.

पूर्तेचे मूल्यमापन - शिक्षणाच्या हक्काचे मूल्यमापन 4Aच्या सहाय्याने केले जाते जे ठासून सांगतात कि शिक्षण एक अर्थपूर्ण हक्क बनवण्यासाठी ते AVAILABLE (उपलब्ध ),ACCESSIBLE (सुगम) ,ACCEPTIBLE  (स्वीकार्य) आणि ADAPTABLE (अनुकूल) असायलाच पाहिजे. हा 4Aचा सांगाडा  माजी UN  REAPPORTEUR  TOMASEVELS   यांच्याकडून शिक्षणाच्या हक्कावर विकसित झाला होता .4A  चा सांगाडा सांगतो  कि  सरकारला एक सर्वात महत्त्वाचे कर्तव्याधारक म्हणून शिक्षण  AVAILABLE (उपलब्ध ),ACCESSIBLE (सुगम) ,ACCEPTIBLE  (स्वीकार्य) आणि ADAPTABLE (अनुकूल) बनवून शिक्षणाच्या हक्काचा आधार ,संरक्षण आणि पूर्तता करायला हवी. हा सांगाडा शिक्षण व्यावेस्थेतील आणखी लोकांना पण जबाबदारी देतो उदा.एक लहान मुल जो शिक्षणाच्या हक्काचा विशेष विषय आहे  त्याची जबाबदारी म्हणजे सक्तीच्या शिक्षणाच्या विनंतीस मान देणे .पालान्काची जबाबदारी म्हणजे पाल्याचा पहिले शिक्षक बनणे आणि व्यावहारिक शिक्षकांची जबाबदारी म्हणजे एक चांगले गुरू बनणे.

खालीलप्रमाणे 4Aचे व्यवस्थित वर्णन केलेले आहे -

१. ACCEPTIBILITY - (उपलब्धता )- सरकारकडून निधी दिलेले शिक्षण हे वैश्विक , मुफ्त आणि सक्तीचे आहे . विध्यार्थ्यांसाठी  जेथे ते शिकतात तेथे आधारभूत संरचना आणि सुविधा ,पुरेशा पुस्तके आणि साहित्ये असली पाहिजेत

२.ACCESSIBILITY - (सुगमता)-सर्व मुलांना लिंग , जात , धर्म ,जातीयता  सामाजिक किंवा आर्थिक स्थितीची परवा केल्याविना सुगमता  असायला हवी .कुठल्याही प्रकारची विलगता किंवा कुठल्याही विध्यार्थ्याला वापरण्याला विरोध होऊ नये .बालकामगार आणि बालकांना प्राथमिक शिक्षण घेण्यापासून रोखणे या शोषणाच्या  विरोधात योग्य कायदे आहेत कि नाही याची खात्री करण्याचाही समावेश यात होतो .समाजातील मुलांसाठी शाळा एका योग्य अंतरावर असायला हवी नसल्यास वाहतूकव्यवस्था पुरवली जावी खासकरून ज्यांना जे खेडेगावातून आहेत .पुस्तके ,गरजा ,आणि गणवेश मुलांना काही अधिक पैसे न देता पुरवायला हवे आणि शिक्षण सर्वाना परवडणारे असावे . विशेष मुलांना शिक्षण हक्क आहे

३.ACCEPTIBILITY -(स्वीकार्यता) -दिले गेलेले शिक्षण हे भेदभाव मुफ्त ,प्रासंगिक आणि सांस्कृतिक अशा सगळ्या विध्यार्थ्यांसाठी उपयोगी असायला हवे. विध्यार्थ्याकडून कुठल्याही प्रकारच्या धार्मिक किंवा वैचारिक मतांशी जुळल्यास अपेक्षा करू नये . शिकवण्याची पद्धत निपक्षपाती आणि वस्तुनिष्ठ असावी. आणि उपलब्ध साहित्य एक विस्तृत विश्वास आणि विचारांची रचना प्रतिबिंबित करायला हवे.शाळामध्ये स्वच्छता आणि सुरक्शावर भर दिला गेला पाहिजे .यामध्ये कोणत्याही प्रकारच्या शिक्षा करणे याचाही समावेश होतो .शिक्षकांची  व्यावसायिकता राखायला हवी.

४.ADAPTABILITY -(अनुकुल्नियाता)-शिक्षणाचे उपक्रम लवचिक आणि सामाजिक बदलानुसार आणि गरजानुसार  जुळवून घेण्यासारखे आहे . धार्मिक किंवा सांस्कृतिक सुत्त्यांशी  जुळवून घेण्याचा शाळांकडून आदर झाला पाहिजे.तसेच विकलांग मुलांना पुरेशी मदत झाली पाहिजे.

ऐतिहासिक सुधारणा -युरोपमध्ये १८व्या  आणि १९व्या शतकातील प्रबोधानापूर्वी शिक्षण ,आई ,आणि वडील ही चर्चची जबाबदारी होती . फ्रेंच आणि अमेरिका क्रांतीच्या सोबतच शिक्षण पण एक सार्वजनिक कार्य म्हणून घोषित केले गेले .असा विचार केला गेला होता कि शिक्षणाच्या क्षेत्रात एक सक्रीय भूमिका पार पडण्याची मदत ,शिक्षण सर्वांसाठी उपलब्ध आणि वापरण्याजोगे करण्यात मदत होईल .त्यामुळेच शिक्षण हे आधी केवळ वरच्या वर्गालाच उपलब्ध होते आणि सार्वजनिक शिक्षण हे  एक समतावादी विचार निर्माण होण्याचे साधन होते त्या दोन्ही क्रांतीमधील                                                                                                                                                                                                                                                    

पालक हे कर्तव्य पार पडतात कि नाही हे पाहणे हे राज्याचे बंधन होते आणि भरपूर राज्यांनी शाळेतील हजेरी सक्तीचे करून हा कायदा मानला .त्यानंतर बालाकाम्गराचे  नियम सुधा पाळले गेले आणि मुलानो शाळेत यावे म्हणून त्यांनी किती तास काम करावे हे ठरवण्यात आले .राज्य अमेरिका  पण शाषण नियामवली मध्ये समाविष्ट झाले आणि शिक्षणाचे कमीत कमी प्रमाणे निर्माण केली.लीबेर्त्य जोहन स्तुअर्त मिल्ल मध्ये लिहिले आहे कि राज्यांद्वारे स्थापन केलेले शिक्षण केवेल अस्तित्वात असायला हवे .१९व्या शतकातील उदारमतवादी विचाराचे लोकांना धोक्यांपेक्षा जास्त इशारा शिक्षणाकडे केलेला आहे .परंतू राज्याचा हस्तक्षेप कमी करण्यासाठी आणि मुलांच्या शिक्षणाचा हक्क त्यांच्या स्वतःच्या आई-वडिलांपासून वाचवण्यासाठी रक्षा करत होते .१९व्या शतकाच्या उत्तरार्धात शिक्षेचा हक्क घरघुती हक्कांमध्ये समाविष्ट केला गेला .