"वनस्पतींचे नामकरण" च्या विविध आवृत्यांमधील फरक

Content deleted Content added

Inline

२३:२८, २२ जुलै २०११ ची आवृत्ती

वनस्पतींच्या नामकरणाची भारतीय पद्धत

कोणत्याही एखाद्या खास वस्तूचे इतरांपासून वेगळेपणा जपण्यासाठी व ओळखण्यासाठी तिचे 'नामकरण' केले जाते. जुन्या भारतीय विद्वानांनी वनस्पतींचे नामकरण याच विचाराने केले होते.

प्राचीन पद्धत

भारतास इतर देशांप्रमाणेच किंबहुना, थोड्याशा जास्तच प्रमाणात प्राचीन परंपरा आहेत. पूर्वी संस्कृत भाषा प्रचलनात होती. त्यानंतर अनेक भारतीय भाषांचा जन्म झाला. मराठीही अशीच एक भाषा. त्यामुळे सध्या मराठीत प्रचलित असलेली वनस्पतींची बहुतेक नावे संस्कृतवरूनच आलेली आहेत.

मात्र वनस्पतींच्या काही नावांवर स्थानिक प्रभाव असल्याचे दिसून येते.. त्या विशिष्ट प्रदेशांत उगवणार्‍या वनस्पती जेव्हा महाराष्ट्रात आल्या, किंवा महाराष्ट्राला माहीत झाल्या, तेव्हा त्यांचे त्या प्रदेशातले मूळ नाव किरकोळ बदल होऊन मराठीत आले.

जसे :

अगरु=मूळचे दाक्षिणात्य नाव, मलबार प्रांतात उगवण
फणस= मूळ कोकण, गोव्याकडले

काही नावांना, ज्या देशांमधून ती वनस्पती आली त्या देशाचे नाव जोडण्यात आले आहे.

रेवाचिनी : चीनचे नाव
दालचिनी : चीनचे नाव

काही वनस्पतींना ज्या देशांमधून ती आली, त्या देशात तिचे असलेले नांव तसेच ठेवण्यात आले आहे.

खजूर
आलुबुखार

वनस्पती सहजगत्या ओळखण्यात यावी म्हणून सर्वसामान्यास पटकन आकलन होईल अशी त्या वनस्पतीच्या दर्शनानुसार नावे उदाहरण :

गोकर्णी :गाईच्या कानासमान=या वनस्पतीची फुले गाईच्या कानाच्या आकाराची असतात.
शिवलिंगी :शिवाच्या लिंगाप्रमाणे या वनस्पतीच्या बिया असतात.
गोजिव्हा :या वनस्पतीची पाने गाईच्या जिभेसारखी खरखरीत असतात.
उंदिरकानी :उंदराच्या कानाप्रमाणे असलेली.
काकजंघा :कावळ्याच्या पायाप्रमाणे शाखांची संधी असलेली.
कांडवेल :या वेलीचे खोड हे कांडाच्या कांडांपासून(तुकड्यांपासून) बनलेले असते
जटामासी :मुळास जटेप्रमाणे केस असणारी
शतावरी : शत=शंभर. यास जमिनीत अनेक कंद असतात
हाडमोडी : हाड मोडल्यावर ज्याचा पाला लावायचा ती
रानभेंडी : रानात उगवणारे भेंडीच्या झाडासारखे दिसणारे एक झाड
मयुरशिख :मोराच्या शेंडीप्रमाणे तुरे असणारे
मखमल : ज्याची फुले मखमलीप्रमाणे दिसतात

चवीनुसार नावे :

कडुलिंब :पानाची कडू चव
आंबा : कच्च्या फळाची आंबट चव
आंबटचुका : पानांची आंबट चव

गुणांनुसार नावे :

गुग्गुळ :गुळगुळीत असणारा=गुळगुळ(अपभ्रंश-गुग्गुळ)
दुधी भोपळा :चिरल्यावर आतून दुधाच्या रंगाप्रमाणे दिसणारा.
निर्मळी : ज्याच्या बिया पाण्यात टाकल्यावर गढूळ पाणी बरेच स्वच्छ होते, ती.

वापरानुसार नावे :

गवती चहा :चहामध्ये टाकावयाचे, गवतासारखी पाने असणारे

इतर देशांमधील प्राचीन नामकरण पद्धत

लिबेलस दि मेडिसिनालिबस इंदोरम हेर्बिस (मूळ लॅटिन शब्द. अर्थ: इंडियनांचे वैद्यकीय वनस्पतींवरचे छोटे पुस्तक) हा ग्रंथ म्हणजे वनस्पतिविषयक हस्तलिखित असून, त्यात अझ्टेकांकडून विविध वैद्यकीय गुणधर्म असलेल्या ज्या वनस्पती वापरल्या जातात, त्यांची माहिती दिलेली आहे. याचे भाषांतर १५५२मध्ये मार्तिन दि ला क्रुझ ह्याने ट्लाटेलोल्कोमध्ये नाहुआट्ल भाषेत केले. (ही प्रत खूप काळ टिकली नाही). नंतर जुआन बादियानोने मूळ नाहुआट्लमधून लॅटिनमध्ये भाषांतरित केले. लिबेलस हा ग्रंथ बादियानोने अनुवादित केल्यानंतर बादियानस मॅन्युस्क्रिप्ट ह्या नावानेही ओळखला जाई. नंतर तो ग्रंथ मूळ लेखक आणि अनुवादक ह्याच्या नावाने - कोडेक्स दि ला क्रुझ-बादियानो - ह्या नावाने ओळखला जाऊ लागला. यानंतर १७व्या शतकातील हस्तलिखितांचा संग्रह ज्या कार्डिनल फ्रान्सिस्को बर्बेरिनीकडे होता, तो त्याच्याच नावाने म्हणजे, कोडेक्स बर्बेरिनी म्हणूनही ओळखला जाऊ लागला. मुळातल्या भारतीय ग्रंथाची ही स्थानांतरे, स्थित्यंतरे आणि नामकरणे मजेदार आहेत.

वनस्पतीशास्त्रीय नामकरणाची आधुनिक पद्धत

वनस्पतींच्या शास्त्रीय नामकरणासाठी काही नियम हवेत हे एकोणिसाव्या शतकात कळून चुकले. त्यानुसार, कायद्याचा एक ढाचा तयार करण्यात आला. उत्तरोत्तर याच ढाच्याची अधिकाधिक चांगली संस्करणे प्रकाशित होत गेली. वनस्पतींसाठी, प्रकाशनात सुधारणा होण्याच्या सन १८६७, १९०६, १९५२ ह्या प्रमुख तारखा आहेत. त्या वर्षी, अनुक्रमे लुईस-डी-कॅन्डोले,(lois de Candolle), ’व्हिएन्ना नियम’ नावाचे वनस्पतीशास्त्रीय नामकरणासाठी आंतराष्ट्रीय नियम (International Rules of Botanical Nomenclature, 'Vienna Rules') आणि त्याचसाठीचे ’स्टॉकहोम कोड’ नावाचे आंतरराष्ट्रीय संकेत स्थापित केले गेले.. (International Code of Botanical Nomenclature, 'Stockholm Code').

हेही बघा

वनस्पतींची यादी
ऍझटेक प्राचीन ग्रंथ
en:Wikipedia:Flora naming conventions फुलोर्‍यास नामाभिधानाचे ठोकताळे
en:Wikipedia:Botanical nominclature वनस्पतीशास्त्रिय नामकरण
en:Wikipedia:Nomenclature Codes नामकरणाचे संकेत
en:Wikipedia:International Code of Botanical Nomenclature
en:Wikipedia:International Code of Nomenclature for Cultivated Plants
en:Wikipedia:Systematic name पद्धतशीर नावे

@@ ओळ १: / ओळ १: @@
 {{विस्तार}}
-===वनस्पतींचे नामकरणाची भारतीय पध्दत===
+===वनस्पतींच्या नामकरणाची भारतीय पद्धत===
-कोणाचेही,ईतरांपासुन वेगळेपणा जपण्यासाठी व ओळखण्यासाठी 'नामकरण' केले जाते.
+कोणत्याही एखाद्या खास वस्तूचे इतरांपासून वेगळेपणा जपण्यासाठी व ओळखण्यासाठी तिचे 'नामकरण' केले जाते. जुन्या भारतीय विद्वानांनी वनस्पतींचे नामकरण याच विचाराने केले होते.
-===प्राचिन पद्धत===
+===प्राचीन पद्धत===
-भारतास इतर देशांप्रमाणेच किंबहुना,जास्तच प्रमाणात प्राचिन परंपरा आहेत.पुर्वी,[[संस्कृत]] भाषा प्रचलनात होती.त्यापासुनच, अनेक भारतीय भाषांचा उगम झाला आहे.
+भारतास इतर देशांप्रमाणेच किंबहुना, थोड्याशा जास्तच प्रमाणात प्राचीन परंपरा आहेत. पूर्वी [[संस्कृत]] भाषा प्रचलनात होती. त्यानंतर अनेक भारतीय भाषांचा जन्म झाला. मराठीही अशीच एक भाषा. त्यामुळे सध्या मराठीत प्रचलित असलेली वनस्पतींची बहुतेक नावे संस्कृतवरूनच आलेली आहेत.
+मात्र वनस्पतींच्या काही नावांवर स्थानिक प्रभाव असल्याचे दिसून येते.. त्या विशिष्ट प्रदेशांत उगवणार्‍या वनस्पती जेव्हा महाराष्ट्रात आल्या, किंवा महाराष्ट्राला माहीत झाल्या, तेव्हा त्यांचे त्या प्रदेशातले मूळ नाव किरकोळ बदल होऊन मराठीत आले.
-सध्या मराठीत प्रचलीत असलेली वनस्पतींची नावे बहुतेक संस्कृतमधुनच आलेली आहेत.
-काही नावांवर,स्थानिक प्रभाव आहेत.त्या विशिष्ट प्रांतात उगवणार्‍या वनस्पती,इतर ठिकाणी नेल्या गेल्या तरी,त्यांचे त्या प्रांतातले मुळ नाव त्यासोबत तेथे गेले.
 जसे :
-* अगरु=मुळचे दाक्षिणात्य नाव,मलबार प्रांतात उगवण
+* अगरु=मूळचे दाक्षिणात्य नाव, मलबार प्रांतात उगवण
-* फणस=मुळ कोकण,गोव्याकडले
+* फणस= मूळ कोकण, गोव्याकडले
-काही नावांसमवेत,ज्या देशांमधुन ती वनस्पती आली त्या देशाचे नाव जोडण्यात आले आहे.
+काही नावांना, ज्या देशांमधून ती वनस्पती आली त्या देशाचे नाव जोडण्यात आले आहे.
-* रेवाचिनी : चिनची
+* रेवाचिनी : चीनचे नाव
-* दालचिनी : चिनची
+* दालचिनी : चीनचे नाव
-काही नावांस,ज्या देशांमधुन ती वनस्पती आली, त्या देशात तिचे असलेले नांव तसेच ठेवण्यात  आले आहे.
+काही वनस्पतींना ज्या देशांमधून ती आली, त्या देशात तिचे असलेले नांव तसेच ठेवण्यात  आले आहे.
+* खजूर
-* खजुर
 * आलुबुखार
-वनस्पती सहजगत्या ओळखण्यात यावी म्हणुन सर्वसामान्यास पटकन आकलन होइल अशी त्या वनस्पतीच्या दर्शनानुसार नावे उदाहरण :
+वनस्पती सहजगत्या ओळखण्यात यावी म्हणून सर्वसामान्यास पटकन आकलन होईल अशी त्या वनस्पतीच्या दर्शनानुसार नावे उदाहरण :
 * गोकर्णी    :गाईच्या कानासमान=या वनस्पतीची फुले गाईच्या कानाच्या आकाराची असतात.
@@ ओळ २८: / ओळ २७: @@
 * उंदिरकानी  :उंदराच्या कानाप्रमाणे असलेली.
 * काकजंघा   :कावळ्याच्या पायाप्रमाणे शाखांची संधी असलेली.
-* कांडवेल    :या वेलीचे खोड हे कांडा कांडांपासुन बनलेले असते.(Pieces)
+* कांडवेल    :या वेलीचे खोड हे कांडाच्या कांडांपासून(तुकड्यांपासून) बनलेले असते
-* जटामासी   :मुळास जटेप्रमाणे केस असणारी.
+* जटामासी   :मुळास जटेप्रमाणे केस असणारी
-* शतावरी    : शत=शंभर ,यास जमिनीत अनेक कंद असतात.
+* शतावरी    : शत=शंभर. यास जमिनीत अनेक कंद असतात
-* हाडमोडी    : हाड मोडल्यावर ज्याचा पाला लावायचा ती.
+* हाडमोडी    : हाड मोडल्यावर ज्याचा पाला लावायचा ती
-* रानभेंडी    : रानात उगवणारे भेंडीच्या झाडासारखे दिसणारे एक झाड.
+* रानभेंडी    : रानात उगवणारे भेंडीच्या झाडासारखे दिसणारे एक झाड
 * मयुरशिख   :मोराच्या शेंडीप्रमाणे तुरे असणारे
 * मखमल    : ज्याची फुले मखमलीप्रमाणे दिसतात
-चवीनुसार नावे :
+:चवीनुसार नावे :
-* कडुलिंब   :पानाची कडु चव
+* कडुलिंब   :पानाची कडू चव
-* आंबा     :फळाची आंबट चव
+* आंबा     : कच्च्या फळाची आंबट चव
 * आंबटचुका : पानांची आंबट चव
-गुणांनुसार नावे :
+:गुणांनुसार नावे :
-* गुग्गुळ :गुळगुळीत असणारा=गुळगुळ(अपभ्रंष-गुग्गुळ)
+* गुग्गुळ :गुळगुळीत असणारा=गुळगुळ(अपभ्रंश-गुग्गुळ)
+* दुधी भोपळा :चिरल्यावर आतून दुधाच्या रंगाप्रमाणे दिसणारा.
+* निर्मळी : ज्याच्या बिया पाण्यात टाकल्यावर गढूळ पाणी बरेच स्वच्छ होते, ती.
-* दुधी भोपळा :चिरल्यावर आतुन दुधाच्या रंगाप्रमाणे दिसणारा.
-* निर्मळी : ज्याच्या बिया पाण्यात टाकल्यावर गढुळ पाणी बरेच स्वच्छ होते,ती.
 वापरानुसार नावे :
 * गवती चहा :चहामध्ये टाकावयाचे, गवतासारखी पाने असणारे
-===इतर देशांमधिल प्राचीन नामकरण पद्धत===
+===इतर देशांमधील प्राचीन नामकरण पद्धत===
-लिबेलस दि मेडिसिनालिबस इंदोरम हेर्बिस (मूळ लॅटिन शब्द. अर्थ: इंडियनांचे वैद्यकीय वनस्पतींवरचे छोटे पुस्तक) हा ग्रंथ म्हणजे वनस्पतिविषयक हस्तलिखित असून, त्यात अझ्टेकांकडून विविध वैद्यकीय गुणधर्म असलेल्या ज्या वनस्पती वापरल्या जातात, त्याचे माहिती दिलेली आहे. १५५२मध्ये मार्तिन दि ला क्रुझ ह्याने ट्लाटेलोल्कोमध्ये नाहुआट्ल भाषेत निर्माण केली (ज्याची प्रत खूप काळ टिकली नाही). नंतर जुआन बादियानोने मूळ नाहुआट्लमधून लॅटिनमध्ये भाषांतरीत केले. लिबेलस हा ग्रंथ बादियानोने अनुवादित केल्यानंतर बादियानस मॅनुस्क्रिप्ट ह्या नावानेही ओळखला जाई, नंतर तो तो मूळ लेखक आणि अनुवादक ह्याच्या नावाने - कोडेक्स दि ला क्रुझ-बादियानो ह्या नावाने ओळखला जाई. या नंतर १७व्या शतकातील हस्तलिखितांचा संग्राहक ज्याच्याकडे हा ग्रंथही होता, तो कार्डिनल फ्रान्सिस्को बर्बेरिनी ह्याच्या नावाने तो ग्रंथ कोडेक्स बर्बेरिनी म्हणूनही ओळखला जाई.
+लिबेलस दि मेडिसिनालिबस इंदोरम हेर्बिस (मूळ लॅटिन शब्द. अर्थ: इंडियनांचे वैद्यकीय वनस्पतींवरचे छोटे पुस्तक) हा ग्रंथ म्हणजे वनस्पतिविषयक हस्तलिखित असून, त्यात अझ्टेकांकडून विविध वैद्यकीय गुणधर्म असलेल्या ज्या वनस्पती वापरल्या जातात, त्यांची माहिती दिलेली आहे. याचे भाषांतर १५५२मध्ये मार्तिन दि ला क्रुझ ह्याने ट्लाटेलोल्कोमध्ये नाहुआट्ल भाषेत केले. (ही प्रत खूप काळ टिकली नाही). नंतर जुआन बादियानोने मूळ नाहुआट्लमधून लॅटिनमध्ये भाषांतरित केले. लिबेलस हा ग्रंथ बादियानोने अनुवादित केल्यानंतर बादियानस मॅन्युस्क्रिप्ट ह्या नावानेही ओळखला जाई. नंतर तो ग्रंथ मूळ लेखक आणि अनुवादक ह्याच्या नावाने - कोडेक्स दि ला क्रुझ-बादियानो - ह्या नावाने ओळखला जाऊ लागला. यानंतर १७व्या शतकातील हस्तलिखितांचा संग्रह ज्या कार्डिनल फ्रान्सिस्को बर्बेरिनीकडे होता, तो त्याच्याच नावाने म्हणजे, कोडेक्स बर्बेरिनी म्हणूनही ओळखला जाऊ लागला. मुळातल्या भारतीय ग्रंथाची ही स्थानांतरे, स्थित्यंतरे आणि नामकरणे मजेदार आहेत.
+===वनस्पतीशास्त्रीय नामकरणाची आधुनिक पद्धत===
-===आधुनिक वनस्पतीशास्त्रिय नामकरण पद्धत===
-एकोणीसाव्या शतकात,हे स्पष्ट आले की शास्त्रिय नामकरणासाठी काही नियम हवे व त्यानुसार, कायद्याचा ढाचा तयार कर ण्यात आला.उत्तरोत्तर,याचे चांगल्या संस्करणात प्रकाशन केल्या गेले. वनस्पतींसाठी, सन१८६७,१९०६,१९५२ ह्या प्रमुख तारखा आहेत. त्यात, अनुक्रमे-लुइस-डी-कॆन्डोले,(lois de Candolle),वनस्पतीशास्त्रिय नामकरणासाठी आंतराष्ट्रीय नियम’व्हिएन्ना नियम’  (International Rules of Botanical Nomenclature, 'Vienna Rules')  आणि वनस्पतीशास्त्रिय नामकरणासाठी आंतराष्ट्रीय संकेत ’स्टॊकहोम कोड’ हे केल्या गेले. (International Code of Botanical Nomenclature, 'Stockholm Code').
+वनस्पतींच्या शास्त्रीय नामकरणासाठी काही नियम हवेत हे एकोणिसाव्या शतकात कळून चुकले. त्यानुसार, कायद्याचा एक ढाचा तयार करण्यात आला.  उत्तरोत्तर याच ढाच्याची अधिकाधिक चांगली संस्करणे प्रकाशित होत गेली. वनस्पतींसाठी, प्रकाशनात सुधारणा होण्याच्या सन १८६७, १९०६, १९५२ ह्या प्रमुख तारखा आहेत. त्या वर्षी, अनुक्रमे लुईस-डी-कॅन्डोले,(lois de Candolle), ’व्हिएन्ना नियम’ नावाचे वनस्पतीशास्त्रीय नामकरणासाठी आंतराष्ट्रीय नियम (International Rules of Botanical Nomenclature, 'Vienna Rules')  आणि त्याचसाठीचे ’स्टॉकहोम कोड’ नावाचे आंतरराष्ट्रीय संकेत स्थापित केले गेले.. (International Code of Botanical Nomenclature, 'Stockholm Code').
-===हे ही बघा===
+===हेही बघा===
 *[[वनस्पतींची यादी]]
 *[[ऍझटेक प्राचीन ग्रंथ]]