यमाई देवी मंदिर (औंध)

श्री यमाई देवी (मुळपीठ)
स्थानिक नाव
नाव
भूगोल
संस्कृती
स्थापत्य
इतिहास व प्रशासन

यमाई देवी मंदिर हे महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील खटाव तालुक्यातील औंध गावच्या डोंगरावरती वसलेले आहे. देवीचे हे मुळ उगमस्थान असल्याने या ठिकाणास मुळपीठ त्याचबरोबर देवीलाही यमाईदेवी व्यतिरिक्त मुळपीठदेवी म्हणून देखील ओळखले जाते. शिव-पार्वती यांचे एकत्रित पुजले जाणारे रूप म्हणजे यमाई. शिवशक्तीस्वरुपिनी यमाई देवीला पार्वती मातेचा त्याचबरोबर रेणुकादेवीचा अवतार मानले जाते. महाराष्ट्रात व अन्य राज्यांत यमाई देवीची अनेक उपपीठे (मंदिरे) आहेत.

औंधासूर राक्षसाचा भक्तजणांवर चाललेला अन्याय दूर करण्यासाठी दख्खनचा राजा श्री जोतिबा दक्षिणेस(सध्याचे औंध) पर्वतावर चालून आले. परंतु त्यांची शक्ती या बलाढ्य राक्षसाच्या शक्ती पुढे कमी पडू लागली. दिव्यस्मरण करताच या असुराचा वध आदिशक्तीच्या हातून घडणार हे नाथांस उमगले. तेव्हा जोतिबांनी आदिमायेस "ये माई" अशी साद घातली. जोतिबांनी घातलेली साद ऐकताच आदिमाया आदिशक्ती रेणुका मातेने यमाईदेवीचा अवतार धारण केला. आयुधे हातात घेऊन प्रकट झालेली भवानीमाता पाहून सर्वांचे डोळे दिपून गेले. देवीच्या हातात खड्ग, त्रिशूल, धनुष्य होते. पाठीवर बाणांनी भरलेला भात प्रत्येक टोकदार बाण असुराच्या रक्तासाठी तहानेने व्याकूळ झालेला. आग ओकणारे जगदंबेचे डोळे असुरांना शोधात होते. औंधसूराचे आणि देवीचे निकराचे तुंबळ युद्ध झाले. देवी प्रचंड क्रोधीत झाली होती. तिने उचललेला निर्वाणीचा शेवटचा बाण सळसळत औंधासुराजवळ गेला व क्षणात त्याने धड आणि डोके वेगळे केले. अशाप्रकारे मुळमाया यमाई देवीने औंधसूराचा वध केला आणि जनतेस भयमुक्त केले.

टेकडीच्या पायथ्यापासून सुरू होणाऱ्या पायऱ्या वापरून किंवा ऐवजी घाटाचा रस्ता वापरून कारने टेकडीच्या माथ्यावर पोहोचता येते. आता रस्त्यांची स्थिती पहिल्या पेक्षा चांगली सुधारल्याने वाहने वरपर्यंत पोहोचू शकतात. वरच्या बाजूला पार्किंग उपलब्ध आहे. काळ्या पाषाणातील यमाई देवीची बैठी मूर्ती जवळपास दोन मीटर उंच असून, पायाची मांडी अढी घालून बसलेल्या स्थितीत आहे. हे मंदिर मोठ्या संख्येने मराठी कुटुंबांचे कुळ-दैवत आहे. मंदिराच्या शिखरावर विविध हिंदू देवतांच्या प्रतिमा आणि मूर्ती आहेत. हे शहर आणि मंदिर अनेक शतकांपासून चालुक्य,यादव ,भोसले जगदाळे या शासकांशी गुरवघराणे कुंटूण्बाशी संबंधित आहे.अलीकडेच लोकवर्गनीतून देवीस या सोन्याचा कलश स्थापित केला आहे. टेकडीवरील मंदिरा व्यतिरिक्त यमाई देवीचं आणखी एक मंदिर खाली गावात आहे.

श्री भवानी संग्रहालय

मंदिर संकुलात औंधच्या महाराजांच्या आपल्या खाजगी संग्रहातून स्थापन केलेले श्री भवानी संग्रहालय देखील आहे. संग्रहालयाची इमारत मंदिराच्या टेकडीच्या मध्यभागी वसलेली आहे. अभ्यागत पायऱ्या आणि रस्त्याने संग्रहालयापर्यंत पोहोचू शकतात. संग्रहालयात एकोणिसाव्या आणि विसाव्या शतकातील प्रसिद्ध भारतीय कलाकार जसे की एमव्ही धुरंधर, बाबुराव पेंटर, माधव सातवळेकर आणि राजा रवि वर्मा तसेच ब्रिटिश कलाकार हेन्री मूर यांच्या प्रसिद्ध मदर आणि चाइल्ड स्टोन स्ट्रक्चरची चित्रे देखील आहेत.

श्री यमाई देवीची महाराष्ट्र राज्यातील प्रमुख बारा पीठे

दैत्यसंहारासाठी व भक्तकल्याणासाठी यमाई देवीची अनेक ठिकाणी उपपीठे निर्माण झालेली आहेत व ती मुळपीठाइतकीच पूजनीय मानली जातात. त्यातील बारा प्रमुख मुळपीठ व उपपीठे खालीलप्रमाणे :

१. मुळपीठ (उगमस्थान) : श्री यमाई देवी देवस्थान, औंध (मुळपीठ), ता. खटाव, जि. सातारा.

• श्री यमाई देवीची प्रमुख उपपीठे :-

२. श्री जगदंबा यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र राशिन, ता. कर्जत, जि. अहमदनगर

३. श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र जोतिबा डोंगर (वाडी रत्‍नागिरी), ता.पन्हाळा, जि. कोल्हापूर

४. श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र मार्डी, ता. उत्तर सोलापूर, जि. सोलापूर

५. श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र कन्हेरसर, ता. खेड, जि. पुणे

६. श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र शिवरी, ता. पुरंदर, जि. पुणे

७. श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र कवठे यमाई, ता. शिरूर, जि. पुणे

८. श्री साखरगडनिवासिनी अंबाबाई - यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र किन्हई, ता. कोरेगाव, जि. सातारा

९. श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र हिंगणगाव, ता. परंडा, जि. धाराशिव

१०. श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र हिप्परगाराव, ता. उमरगा, जि. धाराशिव

११. श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र महाळुंग, ता. माळशिरस, जि. सोलापूर

१२. श्री यमाई देवी देवस्थान, श्री क्षेत्र कोरेगाव, ता. बार्शी, जि. सोलापूर

श्री यमाई देवीची अन्य प्रसिद्ध मंदिरे

1. श्री क्षेत्र बिटले, ता. मोहोळ, जि. सोलापूर
2. श्री क्षेत्र मालेगाव खुर्द, ता. मावळ, जि. पुणे
3. श्री क्षेत्र राजुरी, ता. परांडा, जि. धाराशिव
4. श्री क्षेत्र टाकळी, ता. धाराशिव, जि. धाराशिव
5. श्री क्षेत्र जातेगांव, ता. गेवराई, जि. बीड
6. श्री क्षेत्र तुळजापूर, ता. तुळजापूर, जि. धाराशिव -  महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी आई तुळजाभवानी मंदिर परिसरात देखील श्री यमाई देवीचे जागृत स्थान आहे. यमाई देवीला तुळजाभवानीची मोठी बहीण मानली जाते. त्यामुळे बरेच भाविक तुळजाभवानी दर्शनानंतर जवळच असलेल्या मार्डी किंवा मुळपीठ म्हणजेच औंधच्या यमाई देवीचे दर्शन घेण्याची प्रथा आज देखील पाळतात.
7. श्री क्षेत्र सांगोला, ता. सांगोला, जि. सोलापूर (अंबिका मंदिर) - अंबिका मंदिर हे सोलापूरच्या सांगोला शहरातील हिंदू मंदिर आहे. हे मंदिर १४ व्या शतकातील आहे असे सांगितले जाते. एकाच सिंहासनावर अंबिका माता, तुकाई (तुळजाभवानी) आणि औंधची यमाईदेवी येथे विराजमान आहे. मूळ अंबिका माता ग्रामदैवत असून त्यानंतर तत्कालीन मराठा साम्राज्य असताना महाराष्ट्राची कुलस्वामिनी म्हणून तुकाई अर्थात तुळजाभवानीची स्थापना करण्यात आली व पेशवे साम्राज्यात पेशवे घराण्याची कुलस्वामिनी औंधनिवासिनी यमाई देवीची स्थापना करण्यात आली. एकाच सिंहासनावर अंबिका, तुकाई आणि यमाई देवी विराजित असल्याने; या क्षेत्रास विशेष धार्मिक महत्त्व प्राप्त झालेले आहे. सांगोला शहराचे हे ग्रामदैवत आहे.
8. श्री क्षेत्र कुळधरण, ता. कर्जत, जि. अहमदनगर
9. श्री क्षेत्र पंढरपूर, ता. पंढरपूर, जि. सोलापूर (श्री यमाई - तुकाई देवस्थान)
10. श्री क्षेत्र केरळ, ता. पाटण, जि. सातारा
11. श्री क्षेत्र अतीत, ता. सातारा, जि. सातारा
12. श्री क्षेत्र कोरफळे, ता. बार्शी, जि. सोलापूर
13. श्री क्षेत्र सनपाने, ता. जावळी, जि. सातारा
14. श्री क्षेत्र कोनवडे, ता. भुदरगड, जि. कोल्हापूर
15. श्री क्षेत्र इंदापूर, ता. इंदापूर, जि. पुणे (श्री यमाई देवी मंदिर मठ)
16. श्री क्षेत्र न्हावी, ता.भोर, जि. पुणे