मोरो केशव दामले

मोरो केशव दामले (जन्म : मालगुंड, ७ नोव्हेंबर १८६८; नागपूर-पुणे दरम्यान रेल्वे अपघातात मृत्यू, ३० एप्रिल १९१३) हे मराठीतील व्याकरणकार व निबंधकार होते. त्याचा जन्म रत्‍नागिरीनजीकच्या मालगुंड या गावी झाला. त्यांचे वडील केसो विठ्ठल हे प्राथमिक शिक्षक व पुढे रावसाहेब मंडलिक यांच्या वेळणे या गावच्या शेतीचे कारभारी होते. प्रसिद्ध कवी केशवसुत व पत्रकार सीताराम केशव हे मोरो केशवांचे अनुक्रमे थोरले व धाकटे बंधू. मधले बंधू मोरो केशव दामले हे मराठीतील नामवंत व्याकरणकार म्हणून प्रसिद्धी पावले. त्यांचे व्याकरण पुढील मराठी व्याकरणकारांस आधारभूत ठरले. त्यांच्या ग्रंथात असंख्य उदाहरणे, असंख्य शब्द गटवारीने उपलब्ध करून दिले आहेत. हे व्याकरणाच्या क्षेत्रातील मोठे काम म्हणले गेले. तसेच या ग्रंथात मोरो केशव दामले त्यांनी व्याकरणविषयक प्रश्नांची इतर अंगेही समोर आणली आहेत. विशेषतः विविध उपपत्तीही संकलित करून त्यांनी त्यांची चिकित्साही केली आहे. हा अभूतपूर्व ग्रंथ लिहून त्यांनी व्याकरणक्षेत्रात अभूतपूर्व कामगिरी केली. व्याकरणावर पीएच.डी. करणाऱ्यांसाठी मोरो केशव दामल्यांचे ’शास्त्रीय मराठी व्याकरण’ हा आजही मोलाचा संदर्भग्रंथ आहे.

शिक्षण व नोकरी

मोरो केशव दामले यांचे शालेय शिक्षण दाभोळ,बडोदे व अमरावती येथे, तर महाविद्यालयीन शिक्षण पुण्याच्या डेक्कन कॉलेजात झाले. इ.स. १८९२मध्ये बी.ए., व १८९४मध्ये इतिहास व तत्त्वज्ञान हे विषय घेऊन मोरो केशव मुंबई विश्वविद्यालयाचे एम.ए. झाले. त्यासाठी त्यांना डेक्कन कॉलेजची दक्षिणा फेलोशिप मिळाली होती. इ.स. १८९४ ते १९०७पर्यंत त्यांनी उज्जैन येथील ’माधव कॉलेजात’ लॉजिक व फिलॉसॉफी या विषयांचे अध्यापन केले. १९०८ साली त्यांनी नागपूर येथे ’सिटी स्कूल’वरील सरकारी पद स्वीकारले.

मोरो केशव यांनी इ.स.१९०४मध्ये भरलेल्या शुद्धलेखन परिषदेत भाग घेतला होता आणि त्यासंबधीची सडेतोड मते त्यांनी ’शुद्धलेखन सुधारणा अथवा सरकारी बंडावा’ या पुस्तकाद्वारे प्रसिद्ध केली होती.

मोरो केशव दामले यांच्या व्याकरणाआधी प्रसिद्ध झालेली मराठी भाषेच्या व्याकरणावरील पुस्तकांचे लेखक

• ’पंचवार्तिक’कार महानुभावीय लेखक भीष्माचार्य
• ’महाराष्ट्र भाषाभ्यास अथवा सुभाष्य’कार भास्करभट्ट बोरीकर
• द्वात्रिशलक्ष्णरत्नाकर’कार आनेराज व्यास
• इंग्रज लेखक :- फादर स्टीफन्स, विल्यम कॅरी, महंमद इब्राहिम मखबा, स्टीव्हन्सन, बॅलेन्टाइन, बेलर्स व आसखेडकर वगैरे. ही सर्व व्याकरणे इंग्रजीत होती.
• ’मराठी भाषेचे व्याकरण’कार दादोबा पांडुरंग तर्खडकर
• ’मराठी भाषेचे व्याकरण’कार गंगाधरशास्त्री फडके
• ’महाराष्ट्र प्रयोगचंद्रिका’कार वेंकटमाधव. हे ’महाराष्ट्र प्रयोगचंद्रिका’ नामक व्याकरण संस्कृतमध्ये होते आणि मद्रास येथून प्रकाशित झाले होते.
• कृष्णशास्त्री चिपळूणकर.
• कृष्णशास्त्री गोडबोले म्हणजेच कृष्णाजी पांडुरंग गोडबोले. यांनी ’मराठी भाषेचे नवीन व्याकरण’ हा ग्रंथ लिहिला होता.
• खेर,
• (प्रौढबोधकार)रा.भि. जोशी
• जगन्नाथशास्त्री क्रमवंत, बाळशास्त्री घगवे आणि गंगाधरशास्त्री फडके (यांचेकडून सरकारने शालेय व्याकरण लिहवून घेतले.)
• आगरकर
• ’सुबोधव्याकरण’कार गुंजीकर. गुंजीकरांचे मराठी भाषेवरील लेख विविधज्ञानविस्तारात प्रसिद्ध होत असत. त्यांचा संग्रह ’रामचंद्र भिकाजी गुंजीकर : संकलित लेख’ (संपादक अ.का.प्रियोळकर) या ग्रंथात समाविष्ट झाले आहेत.
• रेव्हरंड नवलकर. यांचे व्याकरण इंग्रजीत होते.
• रावजीशास्त्री गोडबोले (मराठी भाषेचे मध्यम व्याकरण)
• बाळकृष्ण विष्णू भिडे
• ’बालव्याकरण’कार बाळशास्त्री जांभेकर
• ’लघुव्याकरण’कार गंगाधरशास्त्री रा. टिळक
• गोपाळ जिवाजी केळकर
• वागळे
• विश्वनाथ काशिनाथ राजवाडे यांचे ’श्रीज्ञानेश्वरीतील मराठी व्याकरण’ आदी.

इतकी व्याकरणे असूनसुद्धा ’मोरो केशव दामले’ यांचे व्याकरण सर्वोत्तम समजले गेले आणि सर्वार्थाने गाजले.

मोरो केशव दामले यांची ग्रंथरचना

• त्यांचा ’शास्त्रीय मराठी व्याकरण नावाचा ९९० पृष्ठांचा ग्रंथ१९११मध्ये प्रकाशित झाला. या ग्रंथामुळे त्यांनी मराठीच्या व्याकरणकारांत अग्रस्थान मिळविले.
• शुद्धलेखन सुधारणा अथवा सरकारी बंडावा (१९०५)
• विचारभ्रमण आणि आधुनिक असंतोष (एडमंड बर्कच्या Present Discontentचे मराठी भाषांतर). हे पुस्तक ’ग्रंथमाला’नामक मासिकात क्रमाक्रमाने प्रसिद्ध होत असे.
• न्यायशास्त्र निगमन (१८९६)
• न्यायशास्त्र निगमन-२रे पुस्तक (१९०२). तर्कशास्त्रावरील ही दोन्ही पुस्तके बडोदा सरकारने प्रसिद्ध केली होती.

मृत्यू

१९१३ साली नागपूरहून पुण्यास येताना मोरो केशव दामले यांचा रेल्वे अपघातात मृत्यू झाला.