भारतातील कृषी क्षेत्रात महिला

भारतातील हिमाचल प्रदेश, कुल्लू शहराजवळील त्यांच्या शेतात काम करताना महिला मजूर.

भारताची अर्थव्यवस्था आपल्या ऐतिहासिक कृषी परंपरेला बांधलेली आहे. उत्तरेकडे, सिंधु, ब्रह्मपुत्रा व गंगा हे पाणी पुरवठा करणारे प्रमुख स्रोत आहे व ह्यांच्या सिंचनाचे हे मुख्य कृषी क्षेत्र आहे. भारतातील बहुसंख्य लोकांसाठी शेती हा जीवन जगण्याचा मार्ग आहे. २०११ च्या जागतिक बँकेच्या आकडेवारीवर आधारित, भारताच्या एकूण देशांतर्गत उत्पादनाच्या (जीडीपी) फक्त १७.५% कृषी उत्पादनाचा वाटा आहे. स्त्रिया ह्या भारताच्या कृषी उत्पादनात गुंतलेला महत्त्वाचा परंतु अनेकदा दुर्लक्षित लोकसंख्या घटक आहे. त्या भारतातील बहुसंख्य कृषी कामगारांचे प्रतिनिधित्व करतात. कृषी कामगार दलातील महिलांचा सहभाग विविध मार्गांनी दिसून येतो, ज्यामुळे त्यांच्या आर्थिक स्वातंत्र्यावर, निर्णय घेण्याची क्षमता, त्यांची संस्था आणि शिक्षण आणि आरोग्य सेवांवर परिणाम होतो. शेतकरी समुदायातील अनेक महिलांना गरिबी आणि उपेक्षितपणा आणि लैंगिक असमानतेच्या समस्यांचा सामना करावा लागतो.

भारतीय शेतीचे स्त्रीकरण

हरित क्रांती आणि नंतर उदारीकरणाच्या आगमनाने, पुरुष कामगार अधिकाधिक शहरी केंद्रांकडे खेचले गेले, ज्यामुळे शेतमजुरीमध्ये सहभागी होणाऱ्या महिलांची संख्या वाढली.

ग्रामीण भारतात, चरितार्थासाठी शेतीवर अवलंबून असलेल्या महिलांची टक्केवारी ८४% इतकी आहे. स्त्रिया सुमारे ३३% शेतकरी आणि सुमारे ४७% शेतमजूर आहेत. ही आकडेवारी देशातील पशुधन, मत्स्य पालन आणि अन्न उत्पादनाच्या इतर विविध सहायक प्रकारांमध्ये काम करत नाही. २००९ मध्ये, पीक लागवडीतील ९४% महिला कृषी कामगार तृणधान्य उत्पादनात होते, तर १.४% भाजीपाला उत्पादनात आणि ३.७२% फळे, दाणे, पेये आणि मसाल्याच्या पिकांमध्ये गुंतलेली आहे.

कृषी क्षेत्रातील महिलांचा सहभाग दर चहाच्या मळ्यात ४७%, कापूस लागवडीत ४६.८४%, तेल बियाणे ४५.४३% आणि भाजीपाला उत्पादनात ३९.१३% आहे. या पिकांना श्रम-केंद्रित कामाची आवश्यकता असताना, हे काम अत्यंत अकुशल मानले जाते. स्त्रिया देखील सहाय्यक कृषी कार्यात मोठ्या प्रमाणावर सहभागी होतात. खाद्य व कृषी संस्थेच्या मते, भारतीय महिलांनी सर्व मच्छिमार आणि मत्स्यपालकांमध्ये अनुक्रमे २१% आणि २४% वाटा दर्शविला आहे.

कामगार शक्तीवर त्यांचे वर्चस्व असूनही भारतातील महिलांना अजूनही वेतन, जमिनीचे हक्क आणि स्थानिक शेतकरी संघटनांमध्ये प्रतिनिधित्व या बाबतीत अत्यंत गैरसोयीचा सामना करावा लागतो. शिवाय, त्यांच्या सशक्तीकरणाच्या अभावामुळे त्यांच्या मुलांसाठी कमी शैक्षणिक प्राप्ती आणि खराब कौटुंबिक आरोग्य यासारख्या नकारात्मक बाह्य गोष्टींचा परिणाम होतो.

शेतीतील महिलांमधील साक्षरता

कृषी क्षेत्रात गुंतलेल्या अंदाजे ५२ - ७५% भारतीय स्त्रिया निरक्षर आहेत. हा शिक्षणाचा अडथळा आहे जो महिलांना अधिक कुशल कामगार क्षेत्रात सहभागी होण्यापासून प्रतिबंधित करतो. महिलांना सामान्यत: त्यांच्या स्वतःच्या कुटुंबाबाहेर निर्माण होणाऱ्या शेतीविषयक माहितीपर्यंत पोहोचणे हे अवघड होते. हे प्रामुख्याने साक्षरतेचा कमी दर आणि गतिशीलतेच्या अभावामुळे आहे. परंतु स्त्रिया इतर घरातील, अगदी इतर गावातील महिलांनाही माहिती सहजतेने पसरवतील. कर्नाटकातील काही जिल्हा सरकार महिलांसाठी स्वयं-सहायता गट स्थापन करण्याचा विचार करत आहेत, ज्याद्वारे स्त्रिया कमी साक्षरतेचे दर रोखून, कृषी पद्धतींविषयी माहिती प्रसारित करू शकतील, असे मोठे सामाजिक जाळे तयार करू शकतील. सर्व कामांमध्ये, सरासरी लिंग मजुरी असमानता आहे व स्त्रिया पुरुषांच्या वेतनाच्या फक्त ७०% कमावतात. शिवाय, अनेक स्त्रिया बिनपगारी निर्वाह मजूर म्हणून शेतीच्या कामात सहभागी होतात. रोजगाराची गतिशीलता आणि शिक्षणाचा अभाव यामुळे भारतातील बहुसंख्य महिला असुरक्षित बनतात, कारण ते कृषी बाजाराच्या वाढीवर आणि स्थिरतेवर अवलंबून असतात.