धर्मसिंधु

धर्मसिंधु हा ग्रंथ १७९०-९१ च्या सुमारास काशीनाथशास्त्री उपाध्ये यांनी श्री क्षेत्र पंढरपूर येथे रचला आहे.यांना बाबा पाध्ये या नावानेही ओळखत असत. त्यांनी ‘धर्मसिंधुसार’ किंवा ‘धर्माब्धीसार ‘ नावाचा विस्तृत ग्रंथ लिहिला.त्यालाच ‘धर्मसिंधु’ नावाने ओळखले जाते. धर्मसिंधु हा ग्रंथ हिंदू धर्माची राज्य घटना म्हणून ओळखला जातो.या ग्रंथात धार्मिक निर्णय सप्रमाण दिलेले आहेत. या ग्रंथात व्यवहारात आवश्यक असलेल्या धर्मशास्त्रविषयाचा विचार त्यांनी निर्णयसिंधु, पुरुषार्थ चिंतामणी, कालमाधव, हेमाद्रि, कालतत्त्वविवेचन, कौस्तुभस्मृत्यर्थसार, वगैरे ग्रंथाचा आधार घेऊन आणि काही काही ठिकाणी धर्मशास्त्रसंबंधाने काशीनाथ शास्त्री उपाध्याय यांना स्वतःला योग्य वाटणारा निर्णय देऊन उत्तम रीतीने केला आहे. हा निर्णय आजकाल काशीपासून रामेश्वरापर्यंत सर्व विद्वज्जनात संमत झाला आहे. हिंदुच्या धार्मिक आचारांच्या बाबतीत साऱ्या हिंदूस्थानभर हा ग्रंथ प्रमुख्‍ा आधारस्तंभ मानला जातो. न्यायालयातील निर्णयातदेखील याचा उल्लेख करण्यात आला आहे. या ग्रंथाइतका सुबोध व विद्वन्मान्य दुसरा ग्रंथ नाहीच असे म्हटले तरी चालेल.

काशीनाथ शास्त्री उपाध्याय पांडुरंगाचे निस्सिम भक्त होते. या ग्रंथाच्या रचनेनंतर त्यांनी सन्यांस घेतला.

सदर ग्रंथात व्यवहारातरात उपयोक्त अशा विविध आचार कल्पनांचे विवेचन आहे. त्यासाठी त्यांनी काही धर्मशास्त्र विषय ग्रंथांचा आधार घेतला आहे तर काही ठिकाणी स्वतःच्या अभ्यासानुसार त्यांनी संकल्पना स्पष्ट केल्या आहेत.

जन्मापासून मृत्यूपर्यंत माणसाने कोणकोणते धार्मिक आचार पाळावेत याविषयीचे  मार्गदर्शन उपाध्ये यांनी केले आहे.

हिंदूंचे ऐहिक,धार्मिक  व नैतिक अशा विषयात नियंत्रण करावे आणि त्यांना इह-परलोकी सुखाची प्राप्ती करावी असा हेतू ठेवून सदर ग्रंथाची रचना केली गेली आहे.

ज्यावेळी समाजात धार्मिक आचार विषयक संभ्रम निर्माण होतो किंवा अन्य सामाजिक संस्कुतीचे मिश्रण झाल्याने आपण नकी काय करावे असा पेच निर्माण होतो तेंव्हा असे ग्रंथ मार्गदर्शनपर  ठरतात.