दतात्रेय शंकर पोतनीस

दादासाहेब पोतनीस (पूर्ण नाव: दतात्रेय शंकर पोतनीस) (२२ नोव्हेंबर, १९०९ - २७ ऑगस्ट, १९९८) हे 'गावकरी' या मराठी भाषिक वृत्तपत्राचे संस्थापक संपादक होते.

दादासाहेब पोतनीस हे केवळ नाशिकचेच नव्हे तर महाराष्ट्रातील एक अतिशय आदरणीय आणि नावाजलेले व्यक्तिमत्त्व होते.  त्यांच्या बायोडेटावरून लक्षात येते की, मानवी जीवनातील राजकीय, सामाजिक, सांस्कृतिक, धार्मिक क्षेत्रात त्यांनी छाप पाडली होती.  महात्मा गांधीजी आणि त्यांच्या तत्वज्ञानावर अढळ श्रद्धा असलेल्या त्यांनी आपले जीवन समाजाच्या उन्नतीसाठी वाहून घेतले होते.  आर्थिक आणि सामाजिक जीवनाच्या सर्वांगीण विकासात त्यांचे पत्रकारितेतील योगदान महत्त्वपूर्ण आहे. शाळा, बँक, सहकारी बँक, सहकारी साखर कारखाना, ग्राहक संस्था यांना प्रोत्साहन देण्यात ते अग्रणी होते. अलिप्तता हा गुण त्याच्यात क्वचितच आढळतो. आस्थापना स्वतःची काळजी घेण्यास सक्षम आहेत हे लक्षात आल्यावर त्यांनी स्वतःला त्यांच्यापासून दूर ठेवले आणि आणखी एक आव्हान स्वीकारले. २२ नोव्हेंबर १९०९ रोजी वाई (जि. सातारा) येथे त्यांचा जन्म झाला.प्राथमिक व उच्च माध्यमिक शिक्षण पुण्याच्या नूतन मराठी विद्यालयात झाले आणि मॅट्रिकनंतर पुण्याच्या एस.पी. कॉलेजमध्ये त्यांचे शिक्षण झाले. विद्यार्थी जीवनापासूनच त्यांचा सामाजिक कार्याकडे कल होता. इंग्रजांच्या राजवटीविरुद्ध राष्ट्रीय स्वातंत्र्य चळवळीचे ते दिवस होते. बी.ए. मध्ये शिकत असताना. त्यांनी महाविद्यालय सोडले आणि काँग्रेस पक्षासाठी काम करण्यास सुरुवात केली. इंग्रजांविरुद्ध स्वातंत्र्य चळवळीत त्यांनी पाच वेळा तुरुंगवास भोगला.

राजकीय कार्य

त्यांची राजकीय कारकीर्द 1930 मध्ये सुरू झाली. रविवार कारंजा येथील नाशिक कारागृहात 45 दिवस तुरुंगवास भोगला.1931 मध्ये त्यांनी नाशिक जिल्ह्यातील बागलाण येथे सत्याग्रह आश्रमाची स्थापना केली. १९३२ मध्ये ते नाशिक जिल्ह्यात भूमिगत कार्यकर्ता म्हणून कार्यरत होते.  नाशिक जिल्हा काँग्रेसचे सचिवपद त्यांनी अनेक वर्षे भूषवले.  1934 मध्ये ते समाजसेवक विनोबा भावे यांच्याशी जोडले गेले. त्यांनी काँग्रेस पक्षाचे संघटक आणि निवडणूक प्रचारक म्हणून काम केले. महाराष्ट्र प्रदेश काँग्रेसचे ते अनेक वर्षे सदस्य होते. 1950 मध्ये नाशिक येथे झालेल्या अखिल भारतीय काँग्रेस परिषदेसाठी त्यांनी प्रचार प्रमुख आणि स्वागत समितीचे सदस्य म्हणून काम केले.

पत्रकारिता

१९३८ मध्ये त्यांनी ‘गावकरी’ हे दैनिक सुरू केले. तेव्हापासून ते गावकरीचे मुख्य संपादक होते.

संपूर्ण उत्तर महाराष्ट्रात गावकरीचा प्रसार 90000 पेक्षा जास्त आहे. 1952 मध्ये त्यांनी मासिक "अमृत मराठी डायजेस्ट" सुरू केले. तरुण पिढीसाठी "रस रंग" हे साप्ताहिक प्रकाशित होऊ लागले आणि आजही विविध खेळ आणि चित्रपटांच्या माहितीसाठी प्रसिद्ध आहे.  "कृषी साधन" हे साप्ताहिक 1975 मध्ये प्रथम प्रकाशित झाले. दैनिक "अजिंठा" हे वृत्तपत्र - गावकरी समूहाचे वृत्तपत्र, मराठवाडा विभागासाठी औरंगाबाद येथे 1960 मध्ये सुरू झाले. ते मराठी पत्रकार परिषदेचे अध्यक्ष होते. पणजी, गोवा येथे झालेल्या पत्रकार परिषदेचे ते अध्यक्ष होते. सोलापूर येथे झालेल्या महाराष्ट्र मुद्रा परिषदेचे ते अध्यक्ष होते. ते भारतीय भाषा वृत्तपत्र संघाचे सचिव आणि उपाध्यक्षही होते.

सामाजिक कार्य

1936 मध्ये ते सेवादल कार्यात सहभागी झाले होते. ते 1942 पर्यंत जिल्हा सेवादल प्रमुख होते. किंबहुना ते नाशिक शहर आणि नाशिक जिल्ह्यातील सेवादल चळवळीचे प्रवर्तक होते. महात्मा गांधींच्या आमंत्रणामुळे प्रभावित होऊन त्यांनी महाविद्यालय सोडले आणि राष्ट्रहितासाठी स्वतःला वाहून घेतले.  बागलाण तालुक्यात त्यांनी ग्रामसेवा समितीची स्थापना केली. 1932 मध्ये ब्रिटिश सरकारने ग्रामसेवा समितीवर बंदी घातली आणि समितीच्या सर्व कार्यकर्त्यांना अटक करून तुरुंगात टाकले. महात्मा गांधींनी स्थापन केलेल्या गांधी सेवा संघाचे ते सहा वर्षे सदस्य होते.

शैक्षणिक कार्य

त्यांनी मालेगाव आणि बागलाण तालुक्यात 30 प्राथमिक शाळा उघडण्यात पुढाकार घेतला आणि मालेगाव तालुका प्राथमिक शिक्षण प्रसारक मंडळाची स्थापना केली जी 1942 मध्ये तुरुंगात जाईपर्यंत कार्यरत होती. त्यांच्या पत्नीने धारपूरमधील दुष्काळग्रस्तांना सहा वर्षे मदत केली. नाशिक येथे त्यांनी बिडी कामगार संघटना बांधली.

सांस्कृतिक कार्य

नाशिकच्या अनेक सांस्कृतिक संघटनांशी त्यांचा निकटचा संबंध आहे. ते 11 वर्षे लोकहितवादी मंडळाचे अध्यक्ष होते. नाशिक शहराच्या सुशोभीकरणासाठी त्यांनी “वनराई मित्र मंडळ” स्थापन केले ज्याचे ते अध्यक्ष म्हणून कार्यरत आहेत.

उद्योग, अर्थव्यवस्था आणि वाणिज्य

आर्थिक क्षेत्रातही त्यांचे कार्य भरीव आहे. त्यांनी ग्रामोद्योग संस्थांची स्थापना केली आणि अनेक वर्षे फेडरेशनचे मुख्य प्रवर्तक आणि अध्यक्ष होते. त्यांनी जिल्हा दूध सहकारी संस्था स्थापन केली. शासकीय दूध योजना नाशिक ही त्यांच्या प्रयत्नांची फलश्रुती आहे. नाशिक येथे वाणिज्य आणि उद्योगांना चालना देण्यासाठी त्यांनी अनेक परिषदा आयोजित केल्या.  1958 मध्ये त्यांनी नाशिक मर्चंट्स को-ऑपरेटिव्ह बँकेची स्थापना केली आणि या बँकेचे मुख्य प्रवर्तक, उपाध्यक्ष आणि अध्यक्ष म्हणून काम केले.

1960-62 मध्ये त्यांनी नाशिक औद्योगिक क्षेत्राचा विकास करण्यासाठी कठोर परिश्रम घेतले.  नाशिक शहरातील मध्यवर्ती सहकारी ग्राहक सोसायटीची स्थापना १९६५ मध्ये त्यांच्या नेतृत्वात झाली. तेथे त्यांनी दोन वर्षे अध्यक्ष म्हणून काम केले. ते नाशिक येथील नाशिक सहकारी साखर कारखान्याचे मुख्य प्रवर्तक होते, तेथे त्यांनी अनेक वर्षे अध्यक्ष म्हणून काम केले. खादी ग्रामोद्योग मंडळाचे अध्यक्ष म्हणून त्यांनी काम केले.

धार्मिक क्षेत्रातील कार्य

टाकळी येथील समर्थ रामदास मंदिराच्या जीर्णोद्धाराला त्यांनी पाठिंबा दिला आणि टाकळी देवस्थानचे अध्यक्षपद भूषवले. त्यांनी अंजनेरी येथील हनुमान जन्मस्थान विकासासाठी काम केले आणि हनुमान जन्मस्थान विकास समितीची स्थापना केली. ते नाशिक येथील संत विचार भारती संस्थेचे अध्यक्ष होते. धर्मनिरपेक्षतेचा (सर्व धर्म सम भाव) प्रचार करण्यासाठी त्यांनी संस्थेची स्थापना केली.